Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 55]

Pessimisme
door Allard Hoogland

Het gebeurde vroeg in de lente van dit jaar, om precies te zijn op 4 april 2004 om 20.55 uur op Net 3. Vier bejaarde heren beklaagden zich in een televisieprogramma van de vpro over de neergang van de beschaving. ‘Niemand leest tegenwoordig Menno ter Braak meer,’ zei een van hen, Kees Fens. Dat was koren op de molen van zijn drie gespreksgenoten, en samen wisten ze menig voorbeeld te noemen van onthutsende onwetendheid en gruwelijke verruwing in onze tijd.

Later die avond opperde Fens, die duidelijk het beste op dreef was, dat het ook jammer is dat de kennis van het christendom tegenwoordig zo wegzakt. ‘Binnenkort moet je bezoekers aan de kathedraal van Chartres uitleggen wat de voor- en wat de achterkant is’, zei hij. ‘Een kathedraal wordt iets als een piramide in Egypte, daar begrijpen we ook niets van’. Wederom kreeg Fens, die jarenlang schreef voor het rooms-katholieke dagblad De Tijd, bijval van de overige drie oudjes, Rudy Kousbroek, H.J.H. Hofland, en Bas Heijne.

En zo werd het een memorabel gesprek over de huidige toestand in de wereld, die bleek neer te komen op een onafwendbare ondergang van alles wat ooit zo mooi was. Maar ik bleef zitten met een vraag, en midden in de zomer zat ik daar nog steeds mee.

Ik ben gaarne bereid om aan te nemen, zeker van mensen die ervoor hebben doorgeleerd, dat vroeger alles beter was, en mooier en gecultiveerder. Maar dan alleen op voorwaarde dat iemand mij vertelt wanneer eigenlijk dat gouden tijdperk van burgerlijke beschaving was, waar cultuurpessimisten bij voortduring aan refereren. Het hoeft niet op tien jaar nauwkeurig, maar ik zou toch graag bij benadering willen weten wanneer die periode viel. Wanneer lazen de mensen wel massaal alle goede boeken en converseerden ze daarover, wanneer liepen ze niet achter de laatste mode aan, wanneer gebruikten ze niet domme buitenlandse uitdrukkingen, en wanneer wisten jongelui zich wel netjes te gedragen? Was het in de tweede helft van de achttiende eeuw, of moeten we toch eerder denken aan de laatste decennia van de negentiende? Of misschien aan de jaren vijftig van de twinstigste eeuw, toen Fens, Kousbroek, Hofland jong waren (en Heijne al oud)?

Eén ding staat vast, het kan in elk geval niet in het begin van de twintigste eeuw geweest zijn, want toen gebeurden er schandalige dingen. In 1913 bijvoorbeeld ging Menno ter Braak, om ons maar even tot hem te beperken, naar de ulo te Winterswijk. Hij reisde de achttien kilometer per spoor, samen met de andere kinderen uit Eibergen en omgeving die na de lagere school doorleerden. Deze jongelui, ongetwijfeld de fine fleur van de jeunesse dorée van de Achterhoek, moesten in een aparte wagon gaan zitten, de zogenaamde ‘boevenwagen’. Een speciale conducteur zag er op toe dat de scholiertjes zich niet overgaven aan hun favoriete bezigheid, het slopen van planken uit de vloer van het rijtuig, om die planken vervolgens door het open raam naar buiten te smijten, bij voorkeur tegen een naast de spoorlijn staande telefoonpaal. Foei! Neen, een burgerlijke elite die z'n kinderen zo slecht opvoedde, die kun je natuurlijk moeilijk beschaafd noemen.

In de jaren dertig van die twintigste eeuw dan misschien? Was dat de tijd dat alle burgers belezen en cultureel angehaucht waren? Neen, toen ook niet. Want Menno ter Braak, om nog maar even bij hem te blijven, had beschamend weinig lezers. De abonnees van Het Vaderland kenden natuurlijk zijn journalistieke werk, maar wie las z'n essays en z'n romans? Dat viel nogal tegen. Misschien kwam dat omdat ze zo vol cultuurpessimistische waarschuwingen stonden over de ondergang van alles wat mooi en gecultiveerd was. Ter Braaks enige boek dat tijdens zijn leven werd herdrukt was Het carnaval der burgers, en dat kende in 1930 een eerste oplage van zegge en schrijve zevenhonderdvijftig exemplaren. Het tijdschrift Forum dat Ter Braak samen met Du Perron redigeerde, hield het slechts vier jaar vol en had krap tweehonderdvijftig abonnees, een aantal waarvoor Hollands Maandblad z'n neus ophaalt.

Kees Fens had het dus mis toen hij verzuchtte dat niemand tegenwoordig meer het werk van Menno ter Braak leest. Zijn fout typeert de cultuurpessimist, die z'n ongenoegen over heden-

[p. 56]

daags ongerief een masochistisch cachet geeft door over een gouden eeuw van eruditie en beschaving te fantaseren. Zijn invloed en reputatie moge groot zijn, Menno ter Braak is nooit gelezen.

In Het carnaval der burgers staat overigens een zinderend hoofdstuk waarin de kathedraal van Chartres een hoofdrol speelt, hetzelfde bouwwerk dat Kees Fens in het televisieprogramma speels ter sprake bracht toen hij de neergang in de kennis van het christendom betreurde. Nu valt die neergang natuurlijk niet te betwisten (hoewel niet iedereen die zal betreuren), maar het is opvallend hoe vaak diezelfde kathedraal van Chartres heeft gediend tot ijkpunt van beschaving. Op de een of ander manier werd deze gotische kerk uit de dertiende eeuw zeker voor Amerikanen een symbool van de Europese cultuur. Voor de cultureel ondervoede bewoner van de Nieuwe Wereld ging de hemel open wanneer hij na een reis van ontbering over de Atlantische oceaan in Europa arriveerde. ‘Four weeks of vomiting and then... Chartres,’ schreef Robert Hughes, de Australische kunstcriticus.

Ook voor de grote pessimist Whittaker Chambers - de begenadigd schrijver en redacteur die vooral bekend is geworden als ontmaskeraar van Alger Hiss - was de kathedraal van Chartres een symbool. Chambers zag de christelijke beschaving onafwendbaar ten onder gaan aan het communisme. In zijn magistrale boek Witness uit 1952 beschrijft hij een droom waarin de kathedraal van Chartres tot hem komt als teken dat hij moet vechten tegen het communisme, waaraan hij zichzelf kort daarvoor had moeten ontworstelen. Toen Chambers jaren later een reis naar Europa maakte, ontmoette hij in Parijs Manès Sperber, een andere getormenteerde spijtoptant van het marxisme. Sperber verrukte Chambers door hem te vertellen hoe een kathedraal ook hem had geïnspireerd om voor Europa te strijden. Terwijl de nazi's binnentrokken keek Sperber overigens niet naar de kathedraal van Chartres, maar naar de Notre Dame in Parijs. Sperber wist dat hij alleen al voor de stenen van deze kathedraal wilde sterven om Europa te redden.

Het merkwaardige is dat bij Menno ter Braak de kathedraal van Chartres een totaal andere rol speelt. Voor hem belichaamt de kathedraal niet de cultuur van het avondland waar je al dan niet bereid bent om voor te sneuvelen, zoals bij Henry Adams (die de kerk in zijn Mont-Saint-Michel and Chartres tot symbool van de geïdealiseerde middeleeuwse geest maakte), Whittaker Chambers, Manès Sperber, en Kees Fens. Ter Braak ziet de kathedraal van Chartres juist als een bedreiging. Ter Braak ziet, zo lees je in Het carnaval der burgers, de kathedraal van Chartres als een massieve klomp steen waarin het talent van vele dichters is verdronken. Voor hem is de kathedraal een teken van de triomf der kleinburger op de individuele mens. De burgers gebruikten ‘de amechtig naar boven hijgende architectuur’ om elke persoonlijke scheppingsdrang bij architecten, beeldhouwers, glazeniers, en dichters in het gelid te zetten. Slechts één ijverige Amerikaanse bezoeker van Chartres, zo valt Ter Braak op, is dermate ingespannen op zoek naar individualiteit dat hij met een binocle de hoog weggestopte details ontdekt die nog van echte menselijkheid getuigen.

De door Fens en andere ondergangsdenkers zo bejubelde kathedraal van Chartres is voor Ter Braak een zwart gat waarin de mens verdwijnt en als gedrilde burger terugkomt. Het carnaval der burgers danst rondom de kathedraal van Chartres om te vieren dat het zich van de plaag der dichters heeft bevrijd. Menno ter Braak huivert wanneer hij naar de kathedraal van Chartres kijkt. Hij ziet iets vreselijks.

Dat zou Kees Fens aan het denken moeten zetten. Want wie Ter Braak werkelijk leest, zou wel eens helemaal niks te maken willen hebben met de kathedraal van Chartres. Het ziet er naar uit dat Kees Fens zal moeten kiezen. Als hij echt wil dat mensen ook in de toekomst de voorkant van de kathedraal van Chartres weten te onderscheiden van de achterkant, dan moet hij blij zijn dat niemand Ter Braak meer leest.

Ondertussen kan Fens zich net als wij troosten met de gedacht dat onwetendheid in vele gradaties bestaat. Is er nu reden tot structurele somberheid? Welnee.

Dat dacht ik tot een paar weken geleden. Het was een stralende zondagmiddag in augustus. Ik stond voor de kathedraal van Chartres (ik meen althans dat ik er niet achter stond). Welke toren was nu ook weer de mooiste? Ik genoot. Plots bekroop mij een onontkoombaar gevoel van existentiële fataliteit. Er trok een Ter Braakiaanse huivering door mij heen. Haarscherp zag ik de enorme ontploffing waarmee een volle kathedraal werd opgeblazen. Toen ik even later wegreed wist ik het zeker: binnen een paar jaar heeft Al Qaeda de kathedraal van Chartres in de lucht laten vliegen. Vreemd.