Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 47]

Districten en overige campagnevreugden
door Florus Wijsenbeek

De eerste keer dat ik zelf een rolletje in een verkiezingscampagne speelde, was in 1967 en met mijn optreden heb ik mijn latere politieke carrière bijna in de kiem gesmoord. Ik was nog student maar toch al verantwoordelijk voor de ‘propaganda’ van de vvd-afdeling Leiden. Uit dien hoofde moest ik een verkiezingsavond voor lijsttrekker Edzo Toxopeus organiseren.

De avond verliep tamelijk desastreus. Toxopeus bestond het voor een gehoor van voornamelijk studenten tijdens zijn speech talrijke toespelingen te maken op de drankneus van zijn PvdA-tegenstrever Anne Vondeling, terwijl die goede man geheelonthouder was. Toen ik als organisator van de avond de landelijk lijsttrekker van onze partij bedankte en hem voorspelde dat hij de verkiezingen wel zou winnen omdat hij zo'n keurig voorkomen had, werd hij woedend. Hij wilde tijdens het aansluitend diner niet meer met mij spreken en belde zelfs mijn vader, die ook in de vvd actief was, om mij excuses te laten maken. Met instemming van mijn vader, die wel van een beetje ruzie hield, heb ik dat niet gedaan. Het heeft nog jaren geduurd voordat ik met Toxopeus weer ‘on speaking terms’ was.

Toch heeft dit debacle mijn lust voor campagne voeren niet bedorven. Voor veel politici is de verkiezingsstrijd een noodzakelijk kwaad dat maar afleidt van het ‘echte’ politieke werk. Voor anderen is het juist het hoogtepunt van hun metier. Feit is dat het campagne voeren met de jaren van karakter is veranderd. Het eenzaam zwerven langs rokerige zaaltjes in de provincie waar drie man en een paardenkop de gelegenheid te baat namen om landelijke politici in het echt te zien en hun grieven te spuien, zijn wel voorbij. Het gaat nu om exposure op de televisie. Vele politici volgen daartoe mediatrainingen, nemen personal coaches in de arm, of laten zich verleiden mee te doen aan spelprogramma's waarin woorden van twee lettergrepen al worden beschouwd als een aanslag op het bevattingsvermogen van de kijker.

Gelukkig kan geen enkele mediatraining en geen enkel tv-spelletje voorkomen dat campagne voeren onverbrekelijk verbonden blijft met de fysieke inspanningen van de politici om ‘het land’ in te trekken, ook al zijn de zaaltjes doorgaans niet meer rokerig en kennen de toehoorders hun landelijke politici veel beter dan vroeger. Uiteindelijk dient politiek het te hebben van mond-op-mond reclame, en aan de basis daarvan staan de trouwe volgelingen, die ook een fysieke inspanning leveren om jou aan te horen. Andere campagnerituelen zijn wel geheel en al verdwenen. Neem het raambiljet. Tot in de jaren zeventig had iedereen - nou ja bijna iedereen - zo'n ding hangen. Het raambiljet was typisch verschijnsel van de verzuilde samenleving, en tot welke zuil je behoorde, was voor niemand een verrassing, want reeds bij alle buren en vrienden bekend. Tijdens mijn jeugd in het Haagse Marlot wist je als kind al van elke bewoner van dit elitewijkje bij welke zuil die hoorde. In verkiezingstijd hing iedereen dan een biljet voor het raam, en alles klopte altijd, behalve dan die ene raadselachtige poster van de cpn.

Pas later, als student politieke wetenschappen, heb ik begrepen dat dit het levensteken van een hoogbejaarde intellectuele medeoprichter van de Communistische Partij Nederland moest zijn.

Raambiljetten bestaan al helemaal niet meer, en de van gemeentewege geplaatste borden voor het ophangen van posters van de politieke partijen zijn voornamelijk doelwit van vandalisme en de aankondigingen van danspartijen en rockconcerten. Het mag uitgesloten worden geacht dat ze er ook maar iemand toe zullen brengen op een bepaalde kandidaat te stemmen. Toch zal geen partij het erop wagen geen biljetten op die borden te hangen, de trouwe aanhangers verwachten dat evenzeer als de zinloze kraampjes op braderieën en de wat minder zinloze bijeenkomsten in ‘het land’.

[p. 48]

De aardigste campagnes die ik heb gevoerd, waren die voor de Europese verkiezingen. Dat was niet alleen omdat het theatrale aspect van de politiek lekker aangezet kon worden, maar ook omdat je tijdens deze campagnes op plaatsen en in buurten kwam waar je anders nooit zou komen.

Vooral in het Verenigd Koninkrijk, waar door het ‘winner takes all’ districtenstelsel elke stem de doorslag kan geven, is het campagne voeren een ware kunst. Ik heb er veel aan meegedaan en altijd met veel plezier. Bovendien heeft het mijn ogen geopend. Hoeveel lezers van dit blad kunnen mij nazeggen dat ze huis aan huis in de council estates, de wijken met troosteloze oude arbeiders woningwetwoningen, in steden als Leeds, Liverpool en Rochdale zijn geweest?

Mijn ervaringen met dit soort persoonlijke politiek waren onverdeeld positief. De kandidaat die langs de deur komt, van welke partij dan ook, wordt door de Britse kiezer met de uiterste beleefdheid behandeld. Immers: ook als de uiteindelijke winnaar niet van jouw partij is, zal hij of zij jouw district in Westminster gaan vertegenwoordigen en wordt hij of zij geacht de belangen van alle constituents bij de centrale overheid te behartigen.

Of ik nu campagne voerde in de Midlands, in London, aan de zuidkust, in het Westen of in Schotland, nooit ben ik ook maar ergens uitgescholden of onheus bejegend. In Nederland was dat wel anders, zelfs in mijn eigen buurt op de nette Frederik Hendriklaan te Den Haag. Ooit was ik op campagne in Sussex voor de Liberale kandidaat, mijn vriend Richard Moore. Ons doel was het plaatsje Battle, dat zo heet omdat daar de werkelijke slag bij Hastings in 1066 is gevoerd. Ik werd door Moore naar een buurt gestuurd waar hij als Liberal (misschien het best vergelijkbaar met het Nederlandse Groen Links) niet hoefde te komen, omdat ze daar allemaal conservatief stemden. Gehuld in driedelig grijs met regimental das belde ik aan bij alle villaatjes waarvan de gazonnen ogenschijnlijk met nagelschaartjes werden bijgehouden. ‘Good afternoon, I come for the Liberal Party,’ was mijn standaard binnenkomer. Uiteindelijk kwam ik bij een huis waar een gepensioneerd officier van het Imperiale leger opendeed. Hij keek mij vorsend aan, en zei: ‘For the Liberal Party? But you look so nice.’

Ik moet toegeven dat ik toen even met mijn mond vol tanden stond. Maar dat was nog niets vergeleken met de complete verwarring die bezit van mij nam in het district North Devon, dat ooit in Westminster werd vertegenwoordigd door de Liberale leider Jeremy Thorpe in de tijd dat alle Liberale mp's nog in een taxi pasten. Op een gure en regenachtige dag reed ik daar met de kandidaat voor de Europese verkiezingen van het ene naar het andere dorp, die in dit dunbevolkte deel van Engeland nogal ver uiteenliggen. We hadden een auto met enorme luidsprekers erbovenop, en met onbezonnen enthousiasme verkondigden we onze boodschap tegen het doornatte en desolate landschap.

Uiteindelijk stopten we omstreeks teatime in een klein plaatsje nabij de Ierse Zee. Bij de lokale voorzitter der Liberalen, een speelgoedwinkelier, kregen we somptueuze tea met scones en clotted cream, taart en talrijke andere hapjes, die maakte dat ik me verplicht voelde iets bij hem te kopen. Het werd een opwindbare spin die je in de koekjestrommel kon stoppen om kinderen die er uit wilden jatten de stuipen op het lijf te jagen. Zeker was dat het na zo'n tea niet gemakkelijk is de campagne weer op het spoor te krijgen. In de High Street was geen kip te zien. Het regende pijpenstelen. Enkele malen riepen we door de luidsprekers op onze auto dat de Liberal Party er was en iedereen met ons kon komen spreken. Geen reactie, er was geen levende ziel in velden of wegen te zien. Totdat ik één voetganger aan zag komen. Ik sprong de auto uit, gewapend met de folders en een typisch Nederlandse bekeringsdrift. Mijn Britse metgezellen bleven rustig (en droog) in de auto zitten. Na enige tijd draaide de speelgoedwinkelier zijn raampje open en zei: ‘Kom er maar weer in.’

De eenzame voetganger bleek de voorzitter van de lokale Conservatieven te zijn, die even poolshoogte kwam nemen. Hij groette ons beleefd en vervolgde zijn weg. Na ongeveer een kwartier kwam er weer een voetganger, nu van de tegenovergestelde kant. Ik sprong de auto weer uit, al was het maar om te laten zien dat wij in Nederland niet vies zijn van het politieke handwerk. Was het dezelfde Conservatieve voorzitter weer, op de terugweg.

Druipend op de achterbank begon ik de hoop nog Liberale stemmen te kunnen winnen in North Devon enigszins op te geven. Op dat moment kwamen er drie nonnen de heuvel af. Toentertijd - ruim vijfentwintig jaar geleden - zou in Nederland de vraag aan een non of ze Liberaal wilde stemmen vloeken in de kerk zijn geweest

[p. 49]

en een kamikazeaanval op het kvp-bastion. Maar ja, ik was in Engeland en wilde me niet laten kennen. Derhalve stevende ik dwars door de nog steeds stromende regen recht op de nonnen af. Wie schetst mijn verbazing toen de dames op mijn aankondiging dat ik hier was om voor de Liberalen stemmen te winnen begonnen te kirren dat ze dit ‘enig’ vonden en dat Jeremy altijd naar hun klooster kwam om ze toe te spreken. Dat kon ik natuurlijk niet op mij laten zitten. En zo kwam het dat ik een afspraak maakte om naar het klooster te komen om daar campagne te voeren.

Mijn gehoor bestond uit ongeveer veertig nonnen. Ze waren enorm vóór Europa, in tegenstelling tot wat in Engeland gebruikelijk was (en is). Ze waren bovendien ook nog allemaal voor de Liberalen. Als vvd'er begreep ik daar weinig van - per slot had onze partij sterke antiklerikale wortels -, maar in de Britse omstandigheden was dat niet zo vreemd. De Liberals steunden vanouds op minderheden die vermalen dreigden te worden tussen de Britse politieke reuzen. Ze vonden dus hun stemmen in de ‘Celtic fringe’, in Schotland en the West Country, en onder religieuze minderheden. De Conservatieven waren sterk verbonden met de Anglicaanse kerk, en La-

[p. 50]

bour met de Ierse katholieken. Britse katholieken, zoals deze nonnen, die heel bewust hun wortels zochten in de tijd voor de reformatie, voelden zich bij de twee grote partijen niet thuis. En dus stemden ze op de Liberalen.

Toen ik over mijn succes bij de nonnen in het vvd-blad schreef, wilde niemand mij geloven.

Dat er ook andere liberalen en andere verkiezingscampagnes bestaan, leerde ik in Italië. De Italiaanse Liberalen zijn nog opgericht door Baron Cavour, wiens stamslot bij Thonon les Bains in het Franse departement Haute Savoie staat, en die de stichter was van het Italiaanse Koninkrijk onder de hertogen van Savoye. Geen wonder misschien dat de partij louter bestond uit adel, grootgrondbezitters en bankiers. De partij is uiteindelijk in de operatie ‘Schone Handen’ mee ten onder gegaan, omdat leider Valerio Zanone als minister van Volksgezondheid slechts tegen betaling voor zijn partij toestond dat nieuwe ziekenhuizen werden gebouwd of anderszins contracten voor het ministerie werden gesloten.

Door Zanone's voorganger, Giovanni Malagodi, minister van Financiën en bankier werd ik regelmatig uitgenodigd aan Italiaanse campagnes mee te doen. Dat was niet alleen omdat ik net genoeg Italiaans spreek om een tevoren ingestudeerde redevoering te kunnen houden en omdat zijn aanhangers elitair genoeg waren om hun vragen in het Frans of Engels te kunnen stellen, maar vooral om de Europese gezindheid van zijn partij tot uitdrukking te brengen.

Voor die Europese gezindheid hadden zijn kiezers overigens nauwelijks enige belangstelling, maar in de publieke beeldvorming stond het chique om ook een echte niet-Italiaanse Europeaan ten tonele te voeren. En bovendien - ik geef het eerlijk toe - voor een jong aankomend lid van het Europees Parlement zoals ik toen was, is het niet onaangenaam om van het balkon van de middeleeuwse stadhuizen van steden als Perugia en Florence toch niet onaanzienlijke menigtes toe te spreken.

De eigenaardigste lokatie waar ik in Italië heb gesproken, was in een poppentheater in Milaan dat een getrouwe kopie is van de Scala. Het betrof een optreden voor de organisatie van ‘Donne Eletrici’. Dit zijn geen ‘elektrische vrouwen’, maar kiesvrouwen die een vereniging hadden opgericht in de tijd van het censuskiesrecht. In tegenstelling tot veel andere landen hadden in Italië vrouwen al vrij snel stemrecht, maar er waren er toch niet veel die konden voldoen aan de vereisten van grondbezit, belastingbetaling en een hoge functie.

Toen ik kwam spreken voor de Donne Eletrici, was hun voorzitter de gravin Beatrice Rangoni-Macchiavelli, inderdaad een nazaat van. In mijn oprechtheid - of naïviteit - kwam ik er slechts langzaam achter dat zij niet alleen een belangrijke financier van de Liberale Partij was, maar tevens een van de vele minnaressen van mijn beschermheer Malagodi. Ik ben wel eens in haar Romeinse flatje uitgenodigd. Tijdens de voorafgaande vergadering kwam ze voortdurend zenuwachtig binnenlopen onder de aankondiging dat we maar niet boos moesten zijn als we straks in haar flatje op de Piazza di Spagna, met uitzicht op de Spaanse trappen, een beetje op elkaar gepakt zouden zijn als we door de regen niet op het terras konden. Eenmaal daar viel het wel mee, het regende inderdaad, maar het dakterras was overkoepeld door een tentzeil zo groot als een voetbalveld, en in een van de acht salons, met in elk daarvan een in livrei gestoken bediende, hadden we ook nog wel gepast.

De meest geïnvolveerde campagne heb ik in Noord-Ierland gevoerd. In die tijd werd dit deel van Europa nog geplaagd door bomaanslagen, politieke moorden en andere gewelddadigheden, en ik betwijfelde enigszins of men wel zat te wachten op een Nederlandse Liberaal met een diepgewortelde afkeer van handtastelijkheden. Ik zou daar spreken in een campagne voor onze Liberale zusterpartij de Alliance Party, die als eerste politieke groepering het sektarisme trachtte te overbruggen. Nu ben ik niet gauw bang, maar dit kwam toch aardig in de buurt. Voor de vergadering in het meest gebombardeerde hotel van de wereld, het Europa Hotel in Belfast, werden we letterlijk uitgekleed en onderzocht op explosieven, terwijl je collega de dominee Paisley voor het hotel met zijn aanhangers schuimbekkend liep te demonstreren dat buitenlanders zich niet met Ulster moesten bemoeien.

Ik logeerde in het huis van de leider van de Alliance Party, dat met hekken, dubbele ramen, kettingsloten, lichten en een vervaarlijke hond werd bewaakt. Bovendien liep mijn gastheer dag en nacht met een pistool rond. Maar ja, dat zou

[p. 51]

toch niet helpen, gaf hij toe. Bij zijn buurman, een rechter, was de helft van de gevel door een raketaanval weggeschoten; bij hemzelf was de politie onlangs komen melden dat die aardige vriend van zijn dochter bekend stond als een ira-strijder, die toegang tot het familiehuis zocht. De dochter was daarna pijlsnel voor verdere studie naar Parijs afgevoerd.

Een meer passieve (en veiliger) rol in verkiezingscampagnes is mij herhaalde malen toebedeeld als waarnemer. Bij verkiezingen in Oost-Europa, heb ik zo heel wat foto's kunnen maken van vier, zes of acht voeten in een stemhokje. Daar was niemand van de organisaties zoals de eu, Raad van Europa en de cvse, die de waarnemingen verzamelden echt van onder de indruk. Zelfs de massale vechtpartij voor het hoofdstembureau in Gori, Georgië, waarover ik trouwhartig rapporteerde, werd door niemand als serieus incident aangemerkt. Misschien had dat te maken met het feit dat Gori de geboorteplaats is van Josef Stalin, die daar nog overal pontificaal in de stembureau's aan de muur hing.

Een van de vechtersbazen verklaarde verontwaardigd via tolken aan mij en andere waarnemers dat het zijn volste recht was een heel pakket stemmen in de bus te doen. Het was immers een goede Georgische gewoonte dat het hoofd van de familie bepaalde hoe er gestemd zou worden. De echte fraude vond op een veel hoger niveau en buiten het oog van de waarnemers plaats. Er was een kiesdrempel van 7 procent. Bij het tellen van de stemmen meenden wij als waarnemers dat er naast de partij van de toen nog dissidente provinciehoofdman Aslan Abachidze uit Batumi in Adzjarië (aan de Turkse grens en de Zwarte Zee) twee andere partijen die grens zouden kunnen overschrijden. De volgende morgen bleek uit de officieuze uitslag echter dat die twee partijen allebei precies op 6,9 procent waren blijven steken. Tsja, legden de lokale politici ons vriendelijk uit, bij de hertelling zouden die partijen best eens over de grens van 7 procent heen kunnen gaan, maar dan zouden ze wel eerst aan president Shevarnadze een rond bedrag moeten betalen.

Even memorabel was mijn waarneming bij de eerste democratische verkiezingen in Roemenië na de val van Ceaucescu. Ter inspectie van het democratisch proces trok ik met mijn team- en fractiegenoot de hertog van Montesquiou door het platteland, dat nog zeer achterlijk was. In een klein plaatsje aan de Donau nabij Bulgarije werden we staande gehouden door een wanhopige mevrouw. Zij was de plaatselijke dokter en oppositieleider en sprak redelijk Frans. Bij het stembureau wees zij ons op twee potige in burger geklede heren met een armband van de partij van Ceaucescu's opvolger Iliescu. Alvorens de vaak analfabetische kiezers naar binnen mochten, moesten zij hun stemboekje met de daarin weergegeven symbolen van wel zeventig partijen laten zien. Deze twee, naar de dokter ons vertelde lokale agenten van de Securitate (de geheime politie van Ceaucescu), wezen dan uitdrukkelijk en met veel overtuigingskracht op het symbool van Iliescu's partij.

Frans, Duits of Engels verstonden deze kleerkasten niet, maar met handen en voeten wist ik ze toch wel duidelijk te maken dat dit van mij niet mocht. Ik heb daar een ruim uur streng toezicht gehouden, maar moest mij 's nachts weer in Boekarest melden. Toen we ten afscheid nog een kopje thee gingen drinken bij de dokter, bleek dat de worstelende Roemeense liberalen wel degelijk ook hulp uit Nederland hadden ontvangen om de democratie op te bouwen. In de hoek van haar kamer lag een grote stapel afgedankte posters van de vvd.

‘Stem lijst 3’ werd de kiezers in Roemenië van harte aangeraden.