Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 35]

Een fatale tulpenwang
‘Lalla Rookh’ als literaire hype
door Leo van der Sterren

Haar naam betekent zowel in het Urdu als in het Perzisch ‘Tulpenwangige’ (van lala voor ‘tulpen’ en rukh voor ‘wang’), en als men de overlevering mag geloven, was dat niets teveel gezegd. Lalla Rookh was de dochter van de Indische Mogol Aurangzeb, die leefde tussen 1618 en 1707, maar zij werd onsterfelijk als heldin van het naar haar vernoemde dichtwerk uit 1817 van de Ierse poëet en schrijver Thomas Moore (1780-1852).

Nu ja, onsterfelijkheid is misschien een groot woord. Niet weinigen kennen de naam Lalla Rookh tegenwoordig alleen nog als die van een vrij obscure folk-band uit Colorado (gespecialiseerd in Keltische muziek), of als merk van een Australische Semillon-wijn (wat houtig, maar fris en sterk), of als die van het in kleine kring legendarische Britse zeilschip van 1277 ton dat in februari 1873 vertrok uit India met bestemming Suriname. De lading bestond uit 399 contractarbeiders die voornamelijk afkomstig waren uit Uttar Pradesh en Bihãr. De archieven melden dat het ging om 279 mannen, 70 vrouwen, 32 jongens beneden de 10 jaar en 18 meisjes beneden de 10 jaar. Op 5 juni 1873 kwam het schip in Paramaribo aan, en de ontscheping van de 37 hindoestaanse moslims onder de opvarenden betekende de herintroductie van de Islam in het Nederlandse wingewest. Nu nog vieren alle Surinaamse Hindoestanen op 5 juni de aankomst van de Lalla Rookh als ‘immigratiedag’ ofwel ‘Milan Ka Dien’.

Als we eerlijk zijn, is er over de historische Lalla Rookh heel wat minder bekend. Haar vader Aurangzeb was de derde zoon van Sjah Jahan, die door hem in 1658 van de troon werd gestoten en in de gevangenis werd gesmeten. Het bewind van Aurangzeb, een puriteinse en conservatieve man, geldt als het hoogtepunt en ook als het begin van het einde van de Mogul dynastie in India.

Over zijn dochter met de tulpenwangen weten we vrijwel niets, en alles wat we denken te weten, komt uit Lalla Rookh: An Oriental Romance van Thomas Moore, een vierdelig episch gedicht met een verbindende verhaallijn in proza. In zijn versie wordt Lalla Rookh uitgehuwelijkt aan een haar onbekende koningszoon uit Boucharia in Kashmir (een evidente geschiedkundige vergissing, want Kashmir was destijds deel van het Mogulrijk en had geen eigen koning; de oudere overlevering dat zij trouwde met de prins van Samarkand is plausibeler, hoewel er geen bewijs voor is). Maar wie maalt om de feiten bij Moore's verhaal. Tijdens de reis naar Kashmir, zo vertelt zijn dichtwerk, wordt Lalla Rookh verliefd op de jonge verhalenverteller Feramorz die met de stoet meereist en die - zoals in ‘Duizend-en-één-Nacht’ - elke avond een romantisch verhaal vertelt, vier in totaal. Lalla Rookh smelt voor zijn charmes, en haar hart breekt als zij afscheid van haar begeleider moet nemen en bij haar bruidegom wordt gebracht. Maar hoe onmetelijk is haar geluk als de koningszoon niemand anders dan de onbekende verhalenverteller blijkt te zijn!

Niet in de laatste plaats dankzij het succes van Lalla Rookh genoot Moore, die opgroeide als zoon van een groenteboer, tijdens zijn leven evenveel bekendheid en roem als Byron, Coleridge en Walter Scott. Nadien kalfde zijn reputatie af tot die van een dichter van de tweede rang, of erger. Dat Moore nooit volledig in de vergetelheid raakte (tot in de jaren zeventig verschenen er met enige regelmaat biografieën over hem), is te danken aan vier zaken. In de eerste plaats valt zijn naam nog regelmatig in biografieën van zijn vrienden Shelley en Byron. In de tweede plaats heeft hij zelf een van de eerste levensschetsen over Byron geschreven (hoewel zijn veel gesmade aandeel in de verbranding van Byrons memoires nu op zijn minst tamelijk overdreven lijkt). In de derde plaats duiken zijn ‘Irish Melodies’, verzamelingen van Ierse liedjes - compleet met muziek - waarvan tussen 1807 tot 1834 tien delen op de markt kwamen, nu nog af en toe op onder folk-muzikanten. En dan is er ook nog zijn om-

[p. 36]

vangrijke Journal, waarvan een kenner soms nog wel zegt dat ze ‘admirably readable’ zijn.

Zeker is dat Moore's Lalla Rookh tegenwoordig door niemand meer wordt gelezen. Waarom zou iemand in deze tijd nog de moeite nemen? Welnu, een reden zou kunnen zijn dat dit destijds uiterst populaire en op het eerste gezicht volstrekt onschuldige, soms zelfs lichtvoetige poëtische werkstuk geen geringe bijdrage heeft geleverd aan de verankering in het culturele geheugen van de stereotiepe westerse voorstelling van de Oriënt. En met die voorstelling - die door Edward Said werd samengevat met de term ‘Orientalism’ - worstelen wij bewust en onbewust nog elke dag.

Wanneer Moore met het schrijven van Lalla Rookh begonnen is, laat zich niet precies bepalen. In een brief aan zijn vriendin Mary Godfry uit september 1811 schreef hij over zijn ambities met deze onderneming: ‘I shall now take to my poem, and do something, I hope, that will place me above the vulgar herd both of worldlings and of critics; but you shall hear from me again, when I get among the maids of Cashmere, the sparkling springs of Rochabad, and the fragrant bouquets of the Peris.’

Op dat tijdstip was Moore blijkbaar al aan het dichtwerk begonnen. Toch zouden de eerste exemplaren van Lalla Rookh pas in mei 1817 van de drukpersen komen. Het kostte Moore zes lange jaren om datgene te maken wat zijn meesterwerk moest worden. Hiervoor zijn allerlei redenen aan te wijzen, maar geen ervan zal Moore zelf als een aanvaardbaar excuus hebben ervaren. Sterker nog, voor hem waren het jaren van tandenknarsen en frustratie.

Natuurlijk, er waren tragische familieomstandigheden, zoals de dood van een dochter en de nasleep daarvan, die het werk vertraagden. En daarnaast deed zich de banale omstandigheid voor dat Moore een langzame werker was (zeker vergeleken met snelschrijvers als Byron en Scott). Bovendien voelde hij zich na het aanbod van uitgever Longmans - die Moore in 1812 drieduizend guineas in het vooruitzicht had gesteld voor een gedicht dat tenminste even lang zou zijn als Scotts Rokeby, zonder overigens precies te weten waarover het zou gaan en zonder er iets van gezien te hebben - moreel verplicht om niet slechts een briljant dichtwerk te leveren, maar niets minder dan zijn magnum opus dat de wereld versteld zou doen staan.

De trage voortgang van het werk aan Lalla Rookh vloeide ook voort uit Moores gevoeligheid voor kritiek. Uitgerekend de persoon die Moore het idee voor het project aan de hand had gedaan, de dichter en zakenman Samuel Rogers, gaf een negatief oordeel over de gedeelten die Moore hem liet lezen. Moore trok zich die kritiek zozeer aan dat hij zelfs zijn plannen voor Lalla Rookh volledig veranderde, zoals hij bekende in een brief. ‘He [Samuel Rogers] left me rather out of conceit with my poem Lalla Rookh (as his fastidious criticism generally does), and I have returned to it with rather an humbled spirit; but I have already altered my whole plan to please him, and I will do so no more.’

Elders noteerde Moore dat de kritiek van Rogers zelfs twee keer roet in het eten gooide. Daarna zou hij zijn vriend ronduit hebben verteld dat deze het dichtwerk pas weer te lezen zou krijgen nadat het voltooid was.

Dit alles weerhield Moore er echter niet van om gedurende het schrijven van Lalla Rookh ook andere geschriften te vervaardigen, en dan vooral geschriften die geld in het laadje moesten brengen. Hij maakte drie afleveringen van de Irish Melodies en één deeltje van de Sacred Songs (1816). Bovendien maakte hij in 1816 een dun bundeltje met politieke satires op rijm onder de titel Intercepted Letters; or, the Twopenny Post Bag. Ook zag hij nog kans tot het schrijven van kritieken, zoals het memorabele stuk waarin hij Coleridges Kubla Khan de grond in boorde.

De langzame conceptie van Lalla Rookh had voor Moore wel degelijk vervelende consequenties. Terwijl de literaire mode van het ‘Oriëntalisme’ snel groeide, haalden andere auteurs hem als het ware in, met name Byron die Moore met zijn enorm succesvolle ‘Turkish tales’ (The Giaour uit 1813, The Bride of Abydos uit hetzelfde jaar; The Corsair uit 1814) het gras voor de voeten wegmaaide. Geen wonder dat Byron zijn ploeterende vriend in augustus 1813 een welgemeend commercieel advies gaf: ‘Stick to the East, the public are orientalizing.’

Doch Moore kon hier slecht weinig moed uit putten. Hij ging zwaar gebukt onder het feit dat Byron hem voor was geweest. In een brief uit datzelfde jaar aan de uitgever van zijn Irish Melodies,

[p. 37]

James Power, schreef hij: ‘I do not think I would accept now ten thousand pounds for anything that would interfere with the finishing of my poem [Lalla Rookh], upon which my whole heart and industry are at last fairly set, and for this reason, because, anticipated as I have already been in my Eastern subject by Lord Byron, the success he has met with will produce a whole swarm of imitators in the same.’

En omstreeks dezelfde tijd klaagde hij tegenover een vriendin: ‘Ik moet bekennen dat ik er erg te neergeslagen door ben. Nooit was er iets ongelukkiger voor mij dan Byrons invasie van het Oosten, dat nog maagdelijk gebied was toen ik het betrad - de Orient zal nu onder de voet gelopen worden door rijmelende sukkelaars, en als ik eindelijk op het toneel verschijn, ben ik niet langer een trendsetter maar zal ik gedoemd zijn een slaafse navolger te zijn - een Byronian.’

Moore bekende zelfs dat hij even had overwogen het gehele project op te geven, maar dat zou - meldde hij - zonde zijn: ‘I think I never wrote so well before.’

Verreweg de belangrijkste reden dat Lalla Rookh lang op zich liet wachten, was evenwel Moore's allesoverheersende, bijna obsessieve, zucht tot documentatie. Om het werk van een solide historische basis en een authentieke atmosfeer te voorzien, bestudeerde hij een oeverloos aantal werken over de Oriënt. Moore las alles wat hij kon vinden: boeken van zendelingen en missionarissen, studies van medici, taalkundigen en antropologen, reisverslagen van globetrotters, memoires van avonturiers en handelsreizigers,

[p. 38]

enzovoort, enzovoort. Het ging daarbij vooral om de werken van doorgewinterde oriëntalisten zoals Barthélemy d'Herbelot, John Richardson, George Sale, William Ouseley en William Jones, alsmede van beroemde reizigers zoals Pedro Teixeira, Constantin de Volney, François Bernier, Jean-Baptiste Tavernier, Jean de Thevenot, James Bruce, Alexander Russell en Carsten Niebuhr.

Destijds boden deze - vaak fraai geïllustreerde - boeken de westerse lezer zijn enige blik op de wereld. Bovenal was er - in het spoor van de koloniale expansie - een reusachtige honger naar alles wat te maken had met ‘de Oriënt’, dat destijds als volstrekt exotisch en bizar te boek staande gebied van het Nabije en Verre Oosten dat niet alleen economisch en politiek door het Westen onderworpen was, maar toch nog zwanger was van geheimzinnigheid, seks, verraad en sensualiteit. De tegenwoordige lezer dient echter een flinke dosis geduld en doorzettingsvermogen te mobiliseren om zich door deze bestsellers van weleer heen te worstelen (per werk twee kloeke delen van ongeveer 250 bladzijden, blijkt het gemiddelde te zijn). Daarnaast verhelderen veel van deze werken minder over het Oosten dan over het Westen, en dan bovenal over de culturele constructie aldaar van een niet-bestaande ‘Oriënt’, die altijd mysterieus is, en bovendien altijd uiteindelijk inferieur.

Moore zag er niet tegenop de lezer van zijn dichtwerk duchtig onder de neus te wrijven dat hij veel energie en tijd had gestoken in de studie van zijn bronnen. In navolging van wat bijvoorbeeld William Beckford, Erasmus Darwin, Robert Southey en Byron ook wel deden bij hun historiserende poëzie, voorzag hij Lalla Rookh van voetnoten, van zeer veel voetnoten om precies te zijn. Het gaat om liefst 385 noten die tezamen zo'n 27 pagina's tekst beslaan, en waarin niet minder dan honderdvijftig uitvoerige bronvermeldingen zijn opgenomen.

Hoewel het zeker handig is te leren dat in het dichtwerk met ‘Issa’ niemand anders dan ‘Jezus’ wordt bedoeld, of dat ‘Kathay’ staat voor ‘China’, is het zeker dat het niet overal even duidelijk is of de geleverde informatie enige relevantie voor het dichtwerk heeft. Toch konden de tijdgenoten van Moore diens belezenheid wel appreciëren. Een recensent van de Edinburgh Review roemde in november 1817 omstandig de ‘entire familiarity with the life, nature, and learning of the East’ van de dicher. En in het voorwoord van de twintigste editie van Lalla Rookh wuift Moore zichzelf uitgebreid lof toe door enkele voorvallen aan te halen waaruit zou moeten blijken dat ook anderen hem intussen gepromoveerd hebben tot een deskundige op oriëntalistisch gebied (zelfs een oriëntalistisch zwaargewicht als Sir William Ouseley had een goed woordje voor hem over).

En ook het grote publiek lustte er wel pap van, misschien vooral omdat er al snel spectaculair geïllustreerde edities van Lalla Rookh uitkwamen. Binnen één jaar na publicatie volgden zes herdrukken, en daarna begon het zelfs bij diverse uitgeverijen te wemelen van edities die met al dan niet gekleurde plaatwerken waren verlucht. Bovendien verschenen er al snel vertalingen in het Frans, Duits, Pools, Fins, Italiaans, Spaans, Russisch en - oh ironie - Perzisch. Als klap op de vuurpijl werd in 1822 een spectaculaire musical van Lalla Rookh gemaakt, die een première kreeg te Berlijn in het Chateau Royal voor Koning Friedrich ii van Pruisen (ook van deze musical verscheen een geïllustreerde versie in boekvorm). In 1861 verscheen zelfs nog een burlesque parodie op muziek van Jacques Offenbach onder de titel Lalla Rookh, An Oriental Extravaganza (waarin het koor tijdens de finale uitbarst in het lied ‘Trala-Lalla Rookh’), terwijl Frederick Clay in 1877 zijn cantate Lalla Rookh op het festival van Brighton mocht uitvoeren. Moore's dichtwerk, zoveel is duidelijk, drong diep door in de vezels van het westerse culturele leven.

Ondanks het verpletterende publieke succes - misschien wel daardoor - waren Moore's literaire collega's minder enthousiast over het dichtwerk. Byron, Leigh Hunt en Poe, om maar enkelen te noemen, konden het werk helemaal niet of slechts ten dele waarderen. Met name Poe legde de zwakte van Lalla Rookh genadeloos bloot, namelijk dat het gedicht simpelweg veel te veel van het goede bevat: ‘Few readers, and indeed few critics, have commended this poem for originality - and, in fact, the effect, originality, is not produced by it - yet no work of equal size so abounds in the happiest originalities, individually considered. They are so excessive as, in the end, to deaden the reader all capacity for their appreciation.’

En hoewel Moore gestreeld was door het publieksucces van zijn werk, en niet in de laatste plaats door de complimenten met betrekking tot zijn eruditie, moet hij zich gerealiseerd hebben dat het hem inderdaad niet was gelukt om het door hem beoogde meesterwerk te vervaardigen.

[p. 39]

Met vooruitziende blik schreef hij: ‘I am strongly inclined to think that, in a race to future times (if any of mine could pretend to such a run) those little ponies, the “Melodies”, will beat the mare, Lalla, hollow.’

Moore had gelijk. Voor de lezer van vandaag is het enorme succes van destijds onnavoelbaar, en zijn in feite alleen de noten bij Lalla Rookh nog interessant. Afgezien van de nauwelijks verhulde parallellen tussen de hoofdrolspelers en Ierse vrijheidshelden, doet het dichtwerk zelf erg denken aan een saaie bloemlezing uit de oriëntalistische literatuur van de 19de eeuw. Moore hield zich strikt aan de codes van zijn vakbroeders die de ‘kennis’ van het Oosten boekstaafden. Hij week niet af van de standaardinformatie: ook in Lalla Rookh is de Oriënt een exotisch gebied, mysterieus, sprookjesachtig, magisch, maar tegelijk duidelijk minderwaardig ten opzichte van het Westen. Ook de dichter ontsnapt niet aan een missionair en educatief paternalisme, ja aan een diepgewortelde en bijna instinctieve depreciatie van en minachting jegens alles wat te maken heeft met ‘de Oriënt’, dat in het Westen uitgevonden spiegelbeeld van het ‘beschaafde’ Europa.

Lalla Rookh was echter geen wetenschappelijk werk voor kleine kring, maar een succès fou, een literaire hype in woord en beeld, die zijn weerga in het oriëntalistische genre niet kende. Daardoor liet het werk diepe sporen na in het collectieve bewustzijn van de enorme lezersgroep. En hoewel zijn gedicht nu vergeten is, hebben de zes lange jaren studie van Thomas Moore meer invloed gehad op het westerse beeld van de oosterse wereld dan hij wellicht ooit voor mogelijk had gehouden.