Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 25]

Vogelen in Omeros
door Dana Constandse

Philoctetes voelde een mier kriebelen over zijn voorhoofd.
Het was de bries. Hij keek op naar een blauwe akker
en een tak waarop een gierzwaluw geluidloos ging zitten.

Hij voelde het dorp door zijn rug, hoorde het zeegegons
bij vlagen beneden. De kleine zwaluw zag hem aan.
Toen tjilpte zij zeewaarts, opgeslokt in een schuimwolk.

Derek Walcott, Omeros

(vert. Jan Eijkelboom, Amsterdam 1993)

In het West-Indië van Derek Walcotts Omeros heten de vissers Philoctetes, Achilles en Hector, terwijl de werkloze, zwangere vrouwelijke hoofdpersoon de naam Helena draagt. De tekst op het omslag van dit epische dichtwerk in 64 hoofdstukken en zeven boeken van drieregelige stanza's had me daar al op voorbereid, en tevens gewaarschuwd dat motieven en citaten uit Homerus ‘op vrijmoedige wijze’ waren gehanteerd.

Minder vrijmoedigheid verwachtte ik bij de weergave van de Caribische wereld, waarvan werd beloofd dat die zou ‘tintelen en schitteren’. Zo verschijnt in de vertaling van Jan Eijkelboom al op de tweede bladzij de treffende beschrijving van een reiger die

stapt door het riet met een roestige schreeuw

terwijl hij prikt en prikt in het slib met een poot geheven

Weliswaar herinnerde ik me niet dat reigers hun rauwe waarschuwingskreet laten horen tijdens het behoedzaam speuren naar prooi en ik gezworen zou hebben dat ze bij het prikken naar een vis beide poten op de grond houden, maar dit kon bedoeld zijn als meer dan een realistische beschrijving. Hier werd in twee dichtregels een overzicht van diverse aspecten van reigergedrag gegeven, gecomprimeerd tot één geheel, zoals in een schilderij uit de Middeleeuwen. Nobelprijswinnaar Derek Walcott overtrof mij zeker in observatievermogen en voor een kennismaking met de vogelwereld van het eiland St.-Lucia leek hij me een betrouwbare gids. Geen wonder dus dat ik als belangstellend vogelaar verrast stilstond bij een raadselachtige vogel die werd opgevoerd in het tweede vers van Omeros. Daar zag Achilles

de kleine zeezwaluw door de wolkenbranding flitsen,
ver van haar huis.

Zeezwaluwen komen in onze moderne vogelgidsen niet voor. Het is een ander woord voor grote sternsoorten, zegt van Dale, maar al bijna een eeuw is het in de ornithologie geen officiele naam meer. Omdat de vogel hier ‘klein’ wordt genoemd zou het een dwergstern kunnen zijn, maar waarom gebruikt de vertaler dan zijn volksnaam? Bovendien staat er in de Engelse tekst swift, en dat is een gierzwaluw, geen gewone zwaluw (die de engelsen swallow noemen) en zeker niet verwant aan de stern. Evenmin hebben de mij bekende gierzwaluwen een speciale band met de zee.

Op zoek naar meer kenmerken van deze vogel, ontdek ik even later een visser die bij de drogende netten zit te luisteren naar het lawaai van de zwaluwen. Zouden dat dezelfde swifts zijn? Gierzwaluwen hebben een opvallend doordringende roep, die door vogelhaters wel als ‘lawaai’ kan worden betiteld. Het gegier, waaraan ze hun naam danken, is veel doordringender dan het gekwetter van de andere Europese zwaluwsoorten. Maar kijk nou eens, het is niet het lawaai van swifts noch van swallows dat de visser hoort, maar the shallows noise: het geluid van de branding. Een verlezing van de vertaler of een drukfout in de oorspronkelijke editie?

Dan komt de passage die boven dit artikel is afgedrukt, waarin Philoctetes tot mijn verbazing kijkt naar de

tak waarop een gierzwaluw geluidloos ging zitten.

Dit kan echt niet. Van gierzwaluwen is immers algemeen bekend dat ze nooit zitten. Het grootste deel van hun leven brengen ze door in de lucht, waar ze niet alleen insecten vangen maar zelfs paren en slapen. Alleen in de broedtijd komen ze spaarzaam aan land, haken zich met hun

[p. 26]

rudimentaire kromme pootjes vast aan uitsteeksels van muren of rotsen en kruipen moeizaam naar de holte waar het nest zich bevindt. Niet voor niets is de wetenschappelijke naam van de enige gierzwaluw die in Nederland voorkomt Apus Apus, dubbel ‘pootloos’. Is hier wederom sprake van een vertaalvergissing? Nee, want in Walcotts eigen tekst staat wel degelijk:

a branch where a swift settled without a cry

Wanneer echter twee regels later de kleine zwaluw in het Engels seaswift wordt genoemd, moet er toch sprake zijn van een mij onbekende vogelsoort: een zeegierzwaluw. Dat Eijkelboom niet voor deze correcte doch wijdlopige vertaling heeft gekozen valt te prijzen, zeker als het diertje vaker in het epos wordt waargenomen. Maar deze swift zou dus op een tak kunnen zitten? Want hoewel settle ook vertaald kan worden met ‘neerdaalde, neerstreek’ levert dat evenmin het bekende beeld van een gierzwaluw die juist altijd even opvliegt voor hij aanhaakt. Ook het geluid dat Walcott noemt, verbaast me nu: hij heeft het over twittered, hetgeen correct vertaald is met ‘getjilp’, en dat lijkt meer op het gekwetter van zwaluwen met zitpootjes dan op het gieren van onze swifts.

In de ornithologische literatuur wordt de seaswift niet genoemd. Bij de Noord-Amerikaanse gierzwaluwen blijken evenmin takzitters te zijn. Van de verwante stekelstaarten overwintert één telg in de Caraïben, maar daarvan staat het nog eens expliciet vermeld: geen enkele stekelstaart is in staat op een tak te zitten. Boomgierzwaluwen komen alleen in Azië voor. Een dwaalgast? Een Caribische volksnaam voor een onbekende gierzwaluwsoort?

Nog problematischer wordt het geval van de tsjilpend zeewaarts vliegende (zeegier)zwaluw die op een tak kan zitten, als er zo'n exemplaar aan boord

opvliegt
van het boegtouw, tjilpend.

Opvliegende swifts? Onze gierzwaluwen laten zich van hun hangplek eerst enkele meters naar beneden vallen voor ze in staat zijn weg te vliegen. Zich met hun kromme poten afzetten kunnen ze niet en een exemplaar dat per ongeluk op de grond terecht is gekomen, dient door een hulpvaardige voorbijganger omhoog te worden gegooid.

Steeds meer seaswifts doorkruisen de tekst, meestal kortweg swift genoemd, soms ook swallows. Dat laatste is ornithologisch onverantwoord, maar beter voor de afwisseling en de versmaat wellicht. Ineens komt Walcott zelf me te hulp. Hij beschrijft hoe de Engelse kolonelsvrouw Maud een sprei borduurt met vogels uit allerlei windstreken, en er volgt een opsomming die besluit met:

knorhanen, fluiteenden, smienten en merels,
Cypseloides Niger, l'hirondelle des Antilles
(hun naam voor de zeezwaluw).

Daar is dan de seaswift, met de Franse (en Caribische) naam, plus de Latijnse wetenschappelijke benaming. Bovendien wordt in dezelfde passage ook verwezen naar Bonds Ornithologie, het boek waarin Maud haar voorbeelden vindt. Bedoeld is het uit 1936 stammende, klassieke - maar ondanks vele nieuwe edities nu verouderde - Birds of the West Indies van James Bond (Inderdaad: Ian Fleming heeft de naam voor zijn spionageheld aan de ornitholoog ontleend; in de laatste Bondfilm Die another day pakt Pierce Brosnan achteloos een exemplaar van het vogelgidsje op).

Uiteindelijk blijken er meer dan veertig waarnemingen van zwaluwachtigen in Omeros te staan. Een zeezwaluw is bijvoorbeeld de loods voor de zwarte Achilles, die in een visioen naar het continent van zijn voorvaderen vaart en daar zijn Afrikaanse voornaam hoort. De kolonel ziet gierzwaluwen in de bordurende handen van zijn vrouw, die neerduiken op de sprei die haar lijkwade worden zal. De kruisschaduw van de vogel wordt het symbool van de crucifix genoemd, en zijn vlucht over de golven is het beeld voor de snelle pen van een schrijfster die de historie van een onderdrukte bevolkingsgroep wereldkundig wil maken.

Wanneer deze vogels dan ook nog kalligraferend boven de hemel van New York worden gesignaleerd en ze in Europa standbeelden van nationale helden bevuilen, is het ondertussen duidelijk dat hun vermelding niet zomaar een toevallig detail van een natuurbeschrijving kan zijn. De zwaluw, of hij nu gierzwaluw of zeezwaluw wordt genoemd, lijkt het verbindende element tussen de oude en nieuwe wereld, zoals Walcott dat in een van de laatste verzen expliciet verwoordt:

[p. 27]

 

Ik volgde een zeezwaluw naar beide kanten van deze tekst,

 

haar koppelteken sloot de naad, als de aaneensluitende

 

bekkens van de globe(...)

 

Haar vleugelslag draagt deze eilanden naar Afrika;

 

zij naaide het Atlantisch rift met naald en draad,

 

het rif in de ziel. Nu het zicht minder wordt

 

ziet het een glimp van de x van de stijgende zwaluw...

Zo dikwijls steeg deze zeezwaluw boven de regels uit en verbond in haar vlucht zo vanzelfsprekend de verschillende levens van de bewoners van St.-Lucia, dat het me steeds minder interesseerde wat de kenmerken van de echte eilandvogel zijn. Toch heb ik inmiddels Bond in huis gehaald en geleerd dat er op St.-Lucia twee soorten gierzwaluwen voorkomen: de Engelse naam voor de Cypseloides Niger is ‘Black Swift’, daarnaast is er een kleinere, de ‘Lesser Antillean Swift’. Ze trekken vaak samen op en laten allebei een zacht ‘chip-chip’ horen. Er bestaan dus wel degelijk niet-gierende gierzwaluwen, maar zitpoten hebben ze niet. En wordt de grote gierzwaluw door de lokale bewoners wel eens ‘swallow’ genoemd, de naam ‘seaswift’ ontbreekt bij de volksnamen. Kennelijk heeft Walcott twee Antilliaanse swifts samengevoegd tot één magische seaswift, een wereldbewoner die hij ook kenmerken van de swallow gaf. Deze gierzwaluwsoort is inmiddels binnen de epische wereld van Omeros een vertrouwde verschijning geworden die in geen enkele vogelgids zou misstaan.

In de met pentekeningen geïllustreerde gids van James Bond is de grote zwarte gierzwaluw als enige tegen een achtergrond van wolken weergegeven. Zo zal Maud deze swift zeker hebben geborduurd, hoog boven de alledaagse werkelijkheid, de symboolvogel die voor iedereen een eigen betekenis heeft. Was hij voor Achilles de loods die hem naar zijn Afrikaanse oorsprong bracht, voor de schrijver bevatte de kalligrafie van de zwaluwvlucht in New York misschien wel de synopsis van zijn epos, en voor mij is hij nu de omerische variant van de Cypseloides Niger, letterlijk de ‘zwarte holenbewoner’.

Walcott heeft in Omeros de afstammelingen van de negerslaven uit hun holen gehaald en getoond hoe hun leven en beschaving verwant zijn aan de onze. Daartoe schiep hij hun wereld parallel aan de westerse klassieke oudheid door namen en gebeurtenissen te ontlenen aan de Ilias. Het is geen exacte parallellie geworden van Homerus, de Caribische wereld lijkt soms maar lukraak gelardeerd met reminiscenties aan de Griekse historie. Voor de klassiek gevormde lezer die de manke homerische symboliek als probleem zou kunnen zien, heeft Walcott een boodschap. In een van de laatste verzen stelt hij het vrije gebruik van klassieke motieven zelf aan de orde en besluit met een zin die misschien als spreuk boven dit artikel had moeten staan:

Namen zijn geen riemen die naast elkaar moe-

ten liggen, ook legenden niet.

En dat geldt ook voor vogelnamen. Ik gooi mijn rigide ornithologische meetlat nu definitief overboord en laat me alleen nog betoveren door de zang van deze begenadigde dichter, die trouwens heel goed blijkt te weten dat een swallow en een swift niet hetzelfde zijn. Want eens schoot uit de daksparren van Walcotts schuur in Boston

a swift or a swallow

en voerde de ‘bruine, snorrende ziel’ van zijn gestorven zoon naar de hemel. (Kan ik het nu toch niet laten te veronderstellen dat het wel een swift zal zijn geweest, omdat juist gierzwaluwen elke avond kilometers hemelwaarts stijgen?)