Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 29]

Filosofie op de voorpagina
door F.A. Muller

Het komt zelden voor dat een filosoof op de voorpagina van een dagkrant staat om een andere reden dan zijn heengaan. Op zaterdag 15 maart 2004 vond een dergelijk zeldzame gebeurtenis plaats. popper bedacht kernidee niet zelf, luidde de kop boven een vetgedrukt bericht in NRC Handelsblad. De strekking van het bericht was dat Michel ter Hark, hoogleraar wijsbegeerte te Groningen, ontdekt had dat Karl Raimund Popper (1902-1994) voor zijn kernidee van het kritisch rationalisme leentjebuur heeft gespeeld bij de leerpsycholoog Otto Selz (1881-1943). Plagiaat? probeerde de krant nog. Neen. ‘Van plagiaat wilde hij niet spreken,’ lichtte Ter Hark desgevraagd toe.

Otto Selz was, evenals Poppers Doktorvater Karl Brühler, afkomstig uit de leerpsychologische Würzburger Schule van Oswald Külpe. Een kernidee van deze school was dat kinderen zich leerstof sneller en duurzamer eigen maken door actief problemen op te lossen en de gevolgen van zelf verzonnen oplossingen te onderzoeken, dan door passief lezen en uit het hoofd opdreunen. Evenzo, extrapoleerde Popper, leert de wetenschapper de wereld kennen door problemen op te lossen met hypothesen en theorieën en deze vervolgens kritisch te toetsen. Wetenschappelijke kennis groeit aldus door gissen en missen (conjectures and refutations) met vallen en opstaan (trial and error).

Het is ongeloofwaardig dat Popper in zijn autohagiografie Unended Quest (1974) beweert geheel onafhankelijk van Selz ‘toevallig’ tot dezelfde inzichten te zijn geraakt. En het is wrang dat Popper in geen van zijn belangrijke werken - van Logik der Forschung (1935) tot en met het driedelige Postscript daarvan (1983) - naar werken van Selz verwijst, terwijl Popper in ongepubliceerde manuscripten tamelijk uitvoerig naar hem verwijst, evenals in zijn eerste, leerpsychologische publicaties en in zijn proefschrift Zur Methodenfrage der Denkpsychologie (1928). En dit alles is bijzonder wrang in het licht van het feit dat de Jood Popper na de Anschluss in 1938 Wenen ontvluchtte voor hetzelfde geteisem dat de Jood Selz in 1943 trakteerde op een enkele reis Auschwitz.

Dit, en meer over de ideeënontwikkeling van Popper, is reeds bekend sinds de publicatie van John Wetterstens boek The Roots of Critical Rationalism in 1992 en van Ter Harks artikel ‘Problems and psychologism: Popper as the heir of Otto Selz’, dat een jaar later verscheen in het tijdschrift Studies in the History and Philosophy of Science (jaargang 24, blz. 585-609). In hetzelfde tijdschrift publiceerde Ter Hark tien jaren later, in 2002 (33, blz. 79-103), zijn tweede artikel over de ontwikkeling van de jonge Popper, getiteld ‘Between autobiography and reality: Popper's inductive years’. Daarin laat hij zien dat de werkelijke ontwikkeling van Poppers bekende denkbeelden over demarcatie en inductie hemelsbreed verschilt van zijn eigen verslag daarvan in Unended Quest. Deze feiten, en meer, vindt men ook bevestigd in de onlangs verschenen semi-biografie Karl Popper. The Formative Years, 1902-1945 (2001) van M.H. Hacohen.

Voor de onderbouwing van hun inzichten konden Wettersten, Ter Hark en Hacohen putten uit de wetenschappelijke Nachlass van Popper, die ligt opgeslagen in het Hoover Institute, een conservatieve denktank van de Universiteit van Stanford. Persoonlijke documenten van Popper zal men daar overigens niet aantreffen, want die heeft Popper zonder uitzondering vernietigd.

Kort gezegd: het filosofische voorpaginanieuws dat NRC Handelsblad zo prominent bracht op 15 maart jongstleden was ruim tien jaar oud. Dat Popper in hoge mate - misschien wel beslissend - door Selz is beïnvloed, was bij iedereen die zijn literatuur bijhoudt al meer dan een decennium bekend. In krantentermen ging het dus om een stokoud bericht, ofwel non-nieuws.

Dit werpt de vraag op hoe het mogelijk is dat NRC Handelsblad zulk non-nieuws op de voorpagina zet. Het gaat mij hier niet om mee doen in het uitdelen van meesmuilende sneren over de ondraaglijke lichtheid van bepaalde bijlagen - en dan bedoel ik niet alleen Leven & cetera, dat wekelijks opent met onderzoeksjourna-

[p. 30]

listiek naar de tongzoen van Madonna of de tepel van Janet Jackson, maar ook de bijlage Opinie & Debat waarin elke gedachte wordt gesmoord in het format, en vooral de Boekenbijlage, ooit een wekelijks festijn met smoel, met bijdragen van schrijvers als Rudy Kousbroek, Karel van het Reve, Jaap van Heerden, W.F. Hermans en Max Pam, alsmede een strenge selectie uit het aanbod, doch nu een katern met middelmatige middelbare-school-opstellen, met de oordeelskracht van een nat servetje, afgewisseld door het gekrakeel van Elsbeth Etty die om de haverklap een geniale schrijfster ontdekt en door het griesmeelpapproza van Arnold Heumakers, wiens boekbesprekingen de indruk maken van corvee. De tijd dat ik elke vrijdag in opgewonden toestand deze krant kocht voor de Boekenbijlage, ligt achter mij.

Het gaat mij ook niet alleen om het betreurenswaardige feit dat in NRC Handelsblad de columns van Hans Ree en Max Pam werden afgevoerd terwijl de ongein van Joep van 't Hek en van Sukkel & Wokkel is gebleven. En al evenmin wil ik het hebben over het onthutsende feit dat de krant ook heeft getracht H.J.A. Hofland bij het oud vuil te zetten.

Nee, het gaat mij erom dat dit alles tezamen een beeld oproept, waarin de canard over Popper van de wetenschap- en onderwijsredactie van NRC Handelsblad naadloos past. Men moet vrezen dat de lezer hier opnieuw een symptoom kreeg voorgeschoteld van de ontwikkeling die Nederland in het algemeen en de Nederlandse media in het bijzonder in z'n greep heeft - en op deze pagina's al vaker is gesignaleerd: de radicale ontintellectualisering van het openbare leven.

Waarom trapte de redactie Wetenschap & Onderwijs van de krant erin? Bij een van de laatste reorganisatieronden had men een pagina moeten inleveren van het zaterdagse W&O-katern. De redactie zal dit als een aanslag hebben gevoeld. Nu is er geen overtuigender argument voor de noodzaak van een deelredactie dan het aanleveren van voorpaginanieuws dat de concurrentie niet heeft. De ontintellectualiserende machten dienen te beseffen dat zij snijden in een bron van inkomsten: een scoop - ook een wetenschappelijke scoop - is geld waard. Dit is marktwerking in de journalistiek. En als die scoop zich niet aandient, dan wordt die gefabriceerd. Dit moet de verklaring zijn van de plaatsing van stokoud filosofisch nieuws op de voorpagina: een wanhoopspoging van een deelredactie om te overleven in de moderne mediajungle.

Blijft de vraag: waarom juist dit stokoude nieuws? Hier volgt mijn gissing.

Vorig jaar verscheen een overzichtsartikel over de kwestie Popper-Selz in de Academische Boeken Gids (nr. 42), het krantje van de gezamenlijke universiteiten met boekbesprekingen dat ook bedoeld was als de Amsterdamse New York Review of Books maar ondanks die lachwekkende pretentie (gezien de dikte) regelmatig goede artikelen bevat. Dit stuk verscheen onder andere naar aanleiding van het boek Popper, Otto Selz and the rise of evolutionary epistemology van Ter Hark, waarvan werd aangekondigd dat het dit jaar bij Cambridge University Press zou verschijnen.

Iemand van de wetenschapsredactie las dit artikel en moet gedacht hebben: hier zit een aardig stukje in. In mijn hoedanigheid van losse medewerker van NRC Handelsblad kreeg ik die gedachte ook toen ik de Popper-biografie van Hacohen las en Ter Harks lezing op het Popper-Congres te Wenen in juli 2002 had gehoord. Maar ik dacht toen uno icto: een artikel waarin staat dat de vroege intellectuele ontwikkeling van een wetenschapsfilosoof is beïnvloed door een leerpsycholoog, de krant ziet me aankomen! Sterker nog, is de zoveelste illustratie van de ideeënhistorische wet dat ieder idee voorlopers heeft voorpaginanieuws?

Maar misschien - ik durf het niet te denken - is op de burelen van NRC Handelsblad gewoon de reclamefolder van Cambridge University Press inzake het boek van Ter Hark recentelijk neergedwarreld, en heeft men de ronkende teksten letterlijk genomen. Stop de persen!

Er is overigens nog iets verontrustends aan deze kwestie. En dat is dat op de wetenschapsredactie van NRC Handelsblad blijkbaar het denkbeeld leeft dat de Popperiaanse visie op de wetenschap ‘algemeen ingang heeft gevonden’, zoals stond vermeld. Dat heeft de beoordeling van het belang van dit ‘nieuws’ ongetwijfeld beïnvloed. Het is echter een waandenkbeeld, doordat wetenschapsfilosofen de Popperiaanse visie op de wetenschap reeds lang geleden goeddeels hebben verworpen, op sterke inhoudelijke gronden. Er bestaat thans slechts nog een handvol Popperproselieten die alle kenmerken vertoont van een religieuze sekte rond een goeroe.

[p. 31]

Zo beging NRC Handelsblad een dubbele blunder. Niet alleen zette men stokoud nieuws op de voorpagina, men gaf bovendien een onjuist beeld van hedendaagse waardering voor de wetenschapsvisie van Karl Popper. Ter Hark had dit trouwens zelf ook in het interview duidelijk kunnen - moeten - maken, doch heeft vermoedelijk in zijn stoutste dromen niet vermoed dat hij op de voorpagina zou belanden. En indien hij het wel heeft vermoed, dan zou het van een bovenmenselijke bescheidenheid getuigd hebben wanneer hij had getracht te voorkomen dit buitenkansje tegen te houden. Hij zou zijn eigen glazen hebben ingegooid. Want ook de academische wereld is in de greep van marktideologie.

De universiteiten moeten tegenwoordig immers de boer op met hun ‘product’. Sinds jaar en dag stelt de overheid een premie op het aantal afstuderenden, niet op wat voor afstuderenden een universiteit verlaten. Op de markt tellen eerst de verkoopcijfers, en in het gunstigste geval dan pas de kwaliteit van het product. Wanneer iemand van een faculteit der wijsbegeerte met een resultaat op de voorpagina van de kwaliteitskrant van Nederland komt, wie zal dan durven beweren dat hier geen kwaliteit geleverd wordt? Wanneer de visitatiecommissie van de Vereniging van Nederlandse Samenwerkende Universiteiten (vnsu) weer eens langskomt, zal zij verheugd zijn dat een onderwerp als wijsbegeerte de voorpagina heeft gehaald. Kortom, Ter Hark valt te vergeven. Wie op de markt niet conform de wetten van de markt handelt, zal ten onder gaan.

Ook de krant bevindt zich op een markt en ziet dat de gebrekkig geschoolden een groeiend marktaandeel vormen. Men denkt: die hebben vaag van Popper gehoord en weten niet van de rand en de hoed, dus denken ze vast dat het chic is hem op de voorpagina te zetten.

Aldus kwam het non-nieuws over Popper tot ons, als een interferentie van marktwerking en ontintellectualisering. Als NRC Handelsblad ooit een kwaliteitskrant is geweest, dan is dat nu voorbij, voorbij, voorgoed voorbij.