Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 19]

Bonte avond
door Bas van Putten

Als de psychiater van het riagg is vertrokken, begint een nieuwe ronde wachten. Binnen een uur, dat ongeveer twee uur wordt, zal de psychiater bellen om te zeggen waar nog plaats voor vader is en uiteraard, wat ons de meeste zorgen brengt, wanneer die plaats er is. In de tussentijd gaat de oude zieke man over de tong alsof hij er niet zelf bij is.

Zijn gekte houdt het huis belegerd dat al weken vol verdriet was om de terminale staat van moeder. We nemen het hem ten diepste kwalijk dat hij alle energie die we voor dat verdriet nog over hadden opzuigt met zijn waanzin. Genade hebben we niet meer, we zijn ijskoud geworden. We zijn het met permissie van de vijand. Omdat hij met zijn laatste rest verstand vindt dat hij dat verdient, zijn er van hem geen klachten.

Klachten heeft hij wel over de cv die hij steeds hoger zet omdat, weet hij, ‘die ketel bijna niks meer doet’. We vermaken ons zoetzuur met zijn waanzinnige gedraaf van radiator voor naar radiator achter en weer terug. Totale rotzooi, Nefit, zegt hij snuivend van de drift. Die kloteradiatoren doen niks meer. Nooit hadden we die ketel moeten kopen.

Het is te laat. Nu is hij alles kwijt.

Voor een deel zal het ook projectie zijn: waarschijnlijk krijgt zijn afgematte lijf, dat in vier weken zeker twintig kilo lichter werd, zijn eigen kachel niet meer opgestookt. We zien hem rillen als een natte hond. Hij draait de thermostaat van 20 naar 22 en van 22 naar 24. Niet doen, zeg ik, wie moet straks de rekening betalen?

Goede vraag, zegt mijn vader ernstig serieus. We zijn failliet.

Er is een naam voor die gedachte: armoedewaan. De psychiater van het riagg heeft het zelf gezegd. Mijn vader heeft armoedewaan.

Het is verstikkend heet geworden in de kamer. Ik heb ademnood.

Mijn moeder is als een verkreukeld diertje op de bank gekropen, de knietjes van opzij bezien nu polsdik opgestoken in een evenwijdig zieke driehoek, het gezichtje star van woeste trots. Ze zwijgt van uitputting. Slokdarmkanker is, haha, een slokop van jewelste. Ik weet niet wie de doordenker het eerst verzon, maar belangrijker dan het auteursrecht is de achterliggende bedoeling van de kwinkslag: elke kans op humor pakken we.

's Middags al hebben we veel werk aan hem. Met de verzekeringspapieren in de hand bespringt mijn vader keer op keer de telefoon. Het ziekenhuis moet ingelicht en de verzekeraar die niet meer uit zal keren als hij niet vandaag de noodklok heeft geluid, waarom weet niemand. Ook voor die waan is vast een naam, die ons nu niet bijzonder interesseert.

Ik moet bellen, zegt hij hijgend. Ze moet opgenomen worden, ze is verzwakt, ze kan niet meer. Ook hier is hem de materiële buitenwereld van mensen en van dingen blijkbaar als een spiegel. Mijn moeder ziek? Dan hij dus ook. Hoe? Door te vermageren. Zodat het zonder kanker ook bij hem op kanker lijkt. Hun drama. Het is de psyche; soms treden de geheimen van de psyche aan het licht met kolossale, onbegrijpelijke klaarheid.

[p. 20]

Zitten godverdomme, brul ik. Die kampbewakertoon zullen mijn broer en ik die avond nog vaak uit onze lijven moeten persen. De harde aanpak heeft ook voordelen. We zijn in één klap af van alle trauma's uit de jongenstijd. We nemen wraak op wie nou lekker puh niet meer de baas is, dat speelt als psychologische onzuiverheid toch mee. We schieten eindelijk na al die jaren terug met scherp. Die zware zwarte ongepaste jongenstrots op de volwassen rol zie ik het sterkst terug bij mijn in levenszaken onervaren broer, maar ik heb de symptomen ook, al ben ik beter in verbergen. De geest is een schande.

Het wordt steeds moeilijker hem weg te houden bij de telefoon. Ik betrap hem tot mijn treurigheid op de eerste dreigende beweging in mijn richting, met de papierwinkel van de verzekeraar als stok om mee te slaan. In zijn trieste, opgebrande ogen zelfs een spoor van woede. Dat kan op de valreep nog goed fout gaan, ben ik bang. Voor het eerst ben ik bang. Bang voor mijn vader. Het is om te lachen.

Na twee uur tragikomisch tropencabaret in een gestaag opwarmend klimaat meldt zich de psychiater aan de telefoon. Wat ik had moeten weten, wordt per ommegaande een empirisch feit. We zijn in Nederland, dus opname vandaag zal niet meer lukken. Uit de hoorn blaast een orkaan van opgekropte ambtelijke daadkracht die in deze dolle bureaucratenwereld nergens heen kan. De dependance in de buurt zit vol en Purmerend zit vol, dus dat wordt Duin en Bosch. En willen we dat wel? Ah mooi, bromt het te sonoor, maar Duin en Bosch heeft ook pas morgen plaats, en of we daarmee kunnen leven, nee het is niet anders.

Ik zak door de grond en zeg nog altijd ademloos: de diagnose is gesteld maar dit is Nederland dus de inmiddels ernstig onvoorspelbare psychoot moet nog een nachtje overblijven bij een doodzieke patiënte die nu letterlijk geen pap kan zeggen. En wij, de zoons, maar nuchter zijn. Nu papa gek is van verdriet kunnen wij ons zelf die gekte niet veroorloven.

Geen antwoord. Alle antwoorden zijn op.

De psychiater blijft intussen met zijn luidkeels meedenkende vragen demonstreren dat hij graag wil helpen. Zijn klantverliefde hulpverlenerhabitus is onuitroeibaar. Hij vraagt naar de toestand. Ik zeg dat ik er niet gerust op ben. De wanen vermenigvuldigen zich als ratten. De oude gek brengt niet te stuiten monologen over zijn munitie en de aanstaande ontvreemding van zijn wapens, de staat van de cv, het geld en alles waar hij in zijn waanzin nog niet aan gedacht heeft. Hij scheert zich drie keer per minuut. Zou jij je niet weer eens scheren, vraagt mijn moeder woedend. En dan doet hij het. We zien hem wankelen en bij de vleugel buigt hij steeds voorover, wat eruitziet als absurde gymnastiek. We hebben ook de eerste tekenen van onbeheersbare agressie vastgesteld.

Wat betalen ze een man voor zijn geredder in de psychische gezondheidszorg? Een euro of vijfduizend in de maand? Daar ga je toch geen revolutie voor ontketenen? Een inkomen zo troosteloos als ongeveer heel Nederland.

Dus wat ik op mijn valse toon van zelfbenoemde bovenklasse zeg tegen de zielzorgende subelite wordt gelaten aangehoord. Of we er vannacht niet toch een mouw aan kunnen passen. Dan zal ik mijn broer moeten bellen voor de nachtwake, zeg ik. Mijn broer die ook moet werken, die ook een roedel kinderen op de agenda heeft met lesjes en met vriendjes en met cursusjes voor kleien en penselen, opdat zij in de creativiteit verlossing vinden van hun ongeboren wanen.

Kijk, hoor ik de zon doorbreken in de hoorn, nu praten we. Men komt op stoom, men wordt verlost van zijn dilemma's. De zielzorg vat nu bondig samen, met bevrijdende accenten op de feiten. Ik bel dus mijn broer. Het probleem is dus voor één nacht opgelost want samen staan we sterk genoeg, nietwaar? Dan bel je dus, zegt hij,

[p. 21]

gewoon de doktersdienst als hij per ongeluk gevaarlijk wordt, dan komt de psychiater aan de lijn en als het erg genoeg is komen ze beslist, de mannen van de geestelijke zorg. En morgen leggen we hem veilig aan de ketting. Kijk, zo kan het net.

Ik zeg dat juist is vastgesteld hoe erg het is en dat de zaak naar, godgeklaagd, zijn eigen medische taxatie niet kan wachten. In de hoorn een zwijgen dat verdrietige berusting moet beduiden van de doorgeleerde landgenoot die ook maar mens is. Wat de stilte voortbrengt: uitwijkpogingen. Een vraag als alle andere: wat ik er zelf van denk. Ik zeg, een tactische vergissing die me in dit stadium van de besluitvorming gelukkig niet meer op kan breken, dat ik mijn vader koste wat het kost nog voor de avond in verzekerde bewaring achter slot en grendel wil. Want ik wil rust voor haar, een rust die voor ze sterft, en dat is snel, in haar moet terugvloeien. Het gaat me om mijn moeder.

De psychiater zegt dat bij gedwongen opname de burgemeester toestemming moet geven, dat dan ook aan wettelijk gestelde voorwaarden moet zijn voldaan. Dat is een heel gedoe en in de straat zal de commotie niet onzichtbaar blijven.

Hij denkt dat ik een burger ben; hij maakt de fout te denken dat ik daarvan één seconde wakker lig. Al moest u hem met een overvalwagen komen oppakken, zeg ik. Maar dat is lastig, zegt de psychiater met een solidaire zucht. De wet, de wet legt uit waarom dat nu niet kan, dan moet hij eerst acuut gevaar voor zijn omgeving hebben opgeleverd. Hij kent de wet, hij kent hem uit zijn hoofd, hij draagt hem voor alsof hij er ook zelf doodmoe van wordt maar ja, de feiten.

Ik zucht weer terug en zeg dat we het falen van de psychische gezondheidszorg dan maar weer zelf zullen bekopen met een hopeloze noodoplossing en, wie weet, een hoge prijs. Maar als die is betaald, zeg ik te opgewekt, weet ik tenminste zeker dat uw troepen komen.

Hij verontschuldigt zich omstandig voor de noodgedwongen overlast. De indruk is dat hij het meent. Misschien menen de mensen het wel vaker dan je denkt. Alleen geloof je ze niet meer. Gewoonte. Hij zegt: ik zie twee mensen die veel zieker zijn dan ze doen voorkomen, zowel je vader als je moeder. Voor deze uitspraak ben ik hem dankbaar. Maar verder is de status quo nu eenmaal zo. Ik kan niet meer huilen.

Tijdens het gesprek is iets met ons gebeurd. Ik voel de kleur van al dat zwijgen tussen ons veranderen. Hij is mij ongeveer gaan horen als ik hem. De ongestelde scherpte in ons horen van elkaar brengt een verlegenheid die onder onbekenden onbespreekbaar is. Dus moet het ophouden; wij zijn verkeerd verbonden eigenlijk. Ik leg maar neer. Wat kan die man er ook aan doen? Niemand die er ooit iets aan kan doen. En zo houdt het systeem van Hollandse lamlendigheid zichzelf in stand, denk ik verwoed.

Ik bel mijn broer met het verzoek of hij wil komen slapen. De goeierd komt onmiddellijk. In tijd van nood zijn mensen altijd goed, dat is het weerzinwekkende. Hoe meer ik aan ze heb, des te meer begin ik ze te haten. Nu wel, denk ik, nu wel. Ik lijd niet aan de mensen, maar hun verplichte goedheid is verschrikkelijk. Als er wat is, sta altijd voor je klaar, je belt toch wel hè? Geef mij maar het theater, daar wordt een speler voor zijn leugens nog betaald. Dan weet je wat je krijgt.

Ik word opgenomen, zegt mijn vader. Het hele dorp zal erover praten. Gekke Henkie.

Toch ga je, zeg ik, koste wat het kost. En dat je gekke Henkie bent, daar heb je zelf al voor gezorgd.

Hij heeft, dat weet ik van mijn moeder, op straat de mensen aangeklampt met grote, dwaze woorden. Dat hij de god die dit bestierd heeft, god vernederend met kleine letter, graag een doodklap had gegeven, hoogstpersoonlijk. Ja, van die dingen.

[p. 22]

Daarmee bewerk ik hem, met dat ontzettende. Hij heeft er Dostojevski van gemaakt, de idioot.

Ik ga, ik ga, herhaalt mijn vader.

Hij heeft wat slaven hebben. Dat je ze op hun bek zou willen slaan voor hun gebrek aan wil. En wil is eer. Wat hecht ik toch aan eer. Je eer is alles. Hoe meer hij wordt geschonden, des te sterker dat gevoel.

Ik kook. Ik maak een ovenschotel op recept, een vegetarische zonder harde grote dingen die mijn moeder in haar staat van onderhoud niet meer naar binnen krijgt, vlees en noten en olijven met de pit nog smaakverhogend als de kern. Mijn moeder moet gaan liggen. Ze kan na alles wat vanmiddag is gebeurd niet meer op haar benen staan. Twee dagen eerder heeft ze in de kamer een black-out gehad. Ik zie vanuit de keuken op mijn ouders neer, ik zie hem zitten in zijn stoel en dan weer haar voor dood gestrekt op onze bank en denk aan zuipen. Drank, zeg ik, waar is de drank. Mij wordt vanaf de bank met giechelende opgebrande instemming de weg gewezen naar de flessen Cabernet die ze ooit samen snorrend van geluk bekwamen. De eerste slok slaat me volledig uit het veld. Wat zou ik kunnen zuipen nu, ik zou me dood kunnen bedrinken.

Onder het eten, gelukkig is mijn handig zwaargebouwde broer gearriveerd, wordt het aanbod van onzinnigheden allengs speelser en gevarieerder.

Je hebt me opgehangen, zegt mijn vader mij. Met al je suggestieve... Verder komt hij niet. Zijn onderkin blijft hangen in het vacuüm dat zijn psychose als een val voor hem heeft uitgezet. Ik maak de zin maar voor hem af.

...vermogens die ik tot het uiterste zou hebben aangewend om je voor eeuwig op te bergen, inderdaad. Maar ik wil door jou niet van verraad beschuldigd worden. Drie tonen lager graag.

Metten, dit is... begint mijn broer. Mijn broer gelooft nog in de rede of de zachte hand. De opgewekte conversatie van de afgelopen week heeft hij gemist. En hij heeft nog respect voor vader. Mijn broer is een kind. Hij heeft zijn vader nodig. Ik heb niemand nodig. Ik ben oud.

Ik zeg: kop dicht. Dat helpt. Mijn broertje zwijgt. Ik ben tevreden.

En toch kwaad. Wat denkt die oude klootzak wel? Eerst voor mijn zieke moeder wekenlang de boel versjteren met zijn leed over het einde van zijn huwelijk, dat zijn de woorden die de naderende dood van moeder in zijn zieke ziel doet spreken. En dan nu anderen de schuld geven dat ze de zaken regelen. Vandaag ben ik de baas hier en punt uit. Mijn moeder gaat dood, mijn vader is gek, mijn broertje weet van toeten noch blazen.

Een vreemde toestand: mijn vader eet na weken hongeren opeens als een bezetene. Hij lepelt rechtstreeks uit de schotel. Mijn moeder legt hem uit dat eten uit een schotel is bedoeld om op te scheppen. Hij probeert het maar vergeet de raad onmiddellijk, waarna de kinderlijke zonde zich herneemt. Er zijn weer nieuwe grenzen overschreden. Of hij, nu hem Duin en Bosch wacht, zichzelf heeft toegestaan de boel de boel te laten.

Je lijkt wel een beest, zegt mijn broer.

Ik ben afval, haakt mijn vader somber in, ik maak jullie allemaal te schande.

Ik doe de vaat, ik zet de koffie en die koffie drinken we gezellig in de voorkamer. Gevieren vullen we de stilte met de woorden die we ergens nog voorradig hadden.

Om tien uur nog je laatste pil, zegt mijn moeder, en dan ga ik naar bed. Ze snakt naar regelmaat.

Die pil, die neem ik niet, zegt hij.

[p. 23]

Dat zullen we nog wel eens zien, zegt ze. Die jongens willen me er best bij helpen als je moeilijk doet.

Zo is het, zegt mijn broer vol trots.

Ze kunnen het vergeten, zegt hij strak. Want ik ben beresterk.

Gebruik vooral geweld, zeg ik. Dan is voldaan aan alle regels voor gedwongen opname, dan bellen we de doktersdienst, dan komt de ambulance voor met zwaarbewapende verplegers en heel het dorp hoont met ons mee. Ik vreet je op, verdomde hufter.

Hij kijkt zoals je kijkt naar een verrader.

De nsb denkt met u mee, zeg ik. Dat zie je maar weer eens. Ik merk dat ik hem haat. Geen rede kan die haat nog stelpen.

Gelukkig heeft hij niet de energie om de discussie voort te zetten.

We zijn getuige van een volledig verlies van decorum. Vader boert en amuseert zich met het laten van geduchte scheten. Hij spreekt veel Duits. Dat doet hij prachtig.

Ich bin am Ende, zegt hij.

Wat, vraag ik. Am Ende?

Jawohl!, blaft hij.

[p. 24]

Mijn moeder heeft Franse kazen over van een eerdere visite. Laten we het maar een beetje sfeervol houden, zegt ze hopeloos. Ze brengt ons, enigszins hersteld, de roomkaas en rambol en gorgonzola. De kaas komt uit de koelkast. Is dus hard. Ze legt er messen naast en van die slappe crackertjes uit echte, volle granen.

Mijn vader duwt een cracker in de koude harde roomkaas. De cracker breekt in stukken. Mijn vader perst de brokken verder in de kaas. De kaas zit op zijn vingers. In de kaas verstopt zijn stukken cracker, die hij met bekaasde vingers uit het kaasje peutert. Dat gaat niet soepel. Ik gier het uit van doodnerveuze pret.

Lekkere kaas hè, ziekt mijn moeder.

Jawohl!, smakt hij.

Dan richt hij zich tot mijn broer voor een plechtige mededeling.

Dat wijf van je, zegt hij, dat krijgt van mij een mooi horloge. Dan heeft ze wat afleiding.

Ze wil geen horloge, zegt mijn broer. Dat heeft ze al.

Dan steekt ze het maar in haar reet, zegt hij. Carien, die heeft een reet, dat is niet te geloven.

Wat? vraagt mijn moeder.

Een onvoorstelbaar dikke reet. Dat is toch zo? Wou je dat ontkennen?

Mijn broer is te verbaasd om iets te zeggen.

Tragisch, zegt mijn moeder. Het is vandaag zijn drieënzestigste verjaardag. En het mooiste cadeau is hij. We krijgen hem vandaag dan eindelijk zoals hij is, de hele man.

Dan geven we Carien munitie, zegt hij. Dan kan ze blijven schieten. Want dat doet ze graag.

En hij beklimt, verdomd, met veel gehijg de trappen om de buit te beuren, kansloos nagebruld door ons. Mijn broer en ik vliegen hem na een halve minuut van blinde stomheid achterna. We vinden hem op zolder uitgeput gebogen over zijn munitiekist, die naast het trapgat staat. Aan zijn voeten al een stapel dozen klein kaliber kogels. Mijn vader, sportschutter. Zijn laatste hobby. Het woord hobby. Lezen deed hij al geruime tijd niet meer.

Klein kaliber, zegt hij. Daar heeft ze wat aan. De handgemaakte messen krijgt ze ook. Ze heeft een dikke kont, maar ik heb iets met die meid, dat weten jullie.

Naar beneden, zeg ik.

Dat zullen we nog wel eens zien, zegt hij. Met zijn lamme ogen doet hij zijn best om zo kwaadaardig mogelijk te kijken. Een schijnvertoning, maar zo zie ik het nu niet met dat verdomde trapgat en die iele trap zo irritant dichtbij.

Naar beneden, brult mijn broer. Mijn broer staat achter hem. Hij probeert mijn vader met het uiterste aan zelfbeheersing naar het trapgat te verplaatsen. Maar ondanks zijn geweldige gewichtsverlies is de patiënt, die bij het riagg de cliënt heet, veel te zwaar, te groot en te onhandelbaar om door een grote vent alleen te worden onderworpen aan de discipline van het simpele, gewone, alledaagse leven. Ik help mijn broertje duwen. Samen krijgen we de cliënt op de hoogste sport van de trap, waar hij blijft staan om duidelijk te maken wie de baas is. Dan komt mijn moeder boven. Ze is woest. Veertig jaar getrouwd, gilt ze, en je verknalt het in een maand. Alles, alles heb je kapotgemaakt, klootzak.

Dan daalt hij eindelijk de trap af. Chantage helpt nog, dat geeft hoop.

Beneden gaat hij zitten in zijn Chesterfield. Hij vreet uit zijn neus en vet het leer van stoel en schoenen in met mee-eters en snot, maar verder geen bijzonderheden. Mijn moeder gaat vermoord naar bed. Mijn vader volgt een half uur later. Ik schrijf het op alsof de situatie heel normaal is en dat is hij ook, in zekere zin. Het ritueel van slapengaan draait volgens protocol. Men wenst elkaar een goede nacht en is verdwe-

[p. 25]

nen. Maar mensen zijn we voor elkaar niet meer. We zijn als vreemden die familie spelen.

De pil van tien uur heeft hij trouwens moeiteloos geslikt.

Als mijn ouders onder zeil zijn, moet mijn broer, van buiten Schwarzenegger en van binnen kind, er eindelijk van huilen in de kamer waar we met z'n tweeën wat zijn nagebleven. Zijn poging tot volwassen conversatie heeft hij opgegeven. Zijn verdriet is jongensachtig rein, een mooi gezicht voor wie begrijpt wat in een mensenleven soms verloren gaat.

De nacht blijft rustig.

De volgende ochtend belt de psychiater met de vraag hoe het gegaan is. Ik zeg: hij heeft ons nog een schitterende bonte avond aangedaan. De psychiater zegt met hervonden stoerheid dat het nog vandaag geregeld wordt, dat Duin en Bosch is ingelicht en dat hij zal bellen. Binnen een uur, zegt hij. We moeten de inmiddels diverse betrokkenen daar weliswaar een paar keer aan herinneren maar inderdaad, om één uur 's middags horen we dat voor mijn vader onderdak gevonden is in Duin en Bosch.

De ochtend die voorafgaat aan die mededeling reken ik tot de zwaarste dagen van mijn leven. Er is een hopeloosheid in me die ik nog niet kende. Beyond despair, biecht ik mijn moeder op. Het is verbijsterend dat ik het bericht over zijn internering onderga als een bevrijding. Mijn vader, opgesloten. 's Middags heb ik in Dordrecht een bespreking met twee wethouders over een rapport dat ik samen met twee anderen geschreven heb ten bate of ten detrimente van het een of ander: die taak doorsta ik op de zevende verdieping van een Dordrechts flatgebouw probleemloos.

Zijn broer Antoine brengt samen met mijn eigen broer mijn vader weg. Op weg naar Castricum legt hij, vertelt mijn broer me later, zijn reuzenkop als een groot kind tussen de voorstoelen. Gaat het? vraagt Antoine. Van dit stempel kom ik nooit meer af, zucht vader. Gekke Henkie. Dat jij je vader zo ziet vallen, zegt hij nog tegen mijn broer. Tegen de Castricumse psychiater zegt hij ferm: ik hoor hier niet. Maar van verzet tegen zijn opsluiting in een gesloten afdeling geen sprake.

Ik vind het naar omstandigheden al goed nieuws. Wat klaag ik trouwens over de gezondheidszorg in dit land? Binnen een etmaal is de toestand met mijn vader afgehandeld. Die komt daar hopelijk de eerste weken niet meer weg. Verlaat hij het terrein, dan pakken ze hem op. Ik mag die gogen en die bureaucraten wel eens dankbaar zijn. Dat ben ik ook: ik dank nu op mijn blote knieën iedereen die ons nog helpen kan.

Op weg van Dordt naar huis komen de vragen. Heb ik het recht mijn vader te verwijten wat ik hem verwijt, een moord? Is het geen grote doorbraak in zijn harde leven dat hij neergaat door een zwakte? Kan ik niet zeggen dat dat, hoe onthutsend de verschijningsvorm van deze zwakte ook mag zijn, in niet geringe mate voor hem pleit? Wat zegt mijn droefheid mij? Wat wil mijn droefheid, net de zijne, anders dan bevestiging?

En ik zie in dat ik een taak heb. De opdracht is mijn onzorgvuldig werkende moraal te overmeesteren. Niet om moralist te kunnen blijven, maar om sterk te worden, sterker dan ik ben. Ik ben schuldig, niet mijn vader, ik; aan elke schijn van onwaarachtigheid die wij als fictie van gewettigd zelfbeklag begeren. Dat leert de dood. Alleen voor moeder is echt alles echt wat wij omfloerst bezien onder vals licht. Haar leven wordt in tegenstelling tot het onze steeds concreter dan het was, nu het zich snel van ons verwijdert.