Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 14]

Mollen in Europa
door Florus Wijsenbeek

Hoewel er nog met enige regelmaat berichten verschijnen over spionageaffaires, die dan voornamelijk de Verenigde Staten of industriële pottenkijkerij betreffen, hoor je daar binnen de Europese Unie nooit meer over. Toch was er een tijd dat Oostblokspionage diep was doorgedrongen in het Europese Parlement, en waarschijnlijk ook in menige andere Europese instelling. Ik heb daar enige staaltjes van meegemaakt, die nu onwezenlijk lijken, of tragikomisch, maar destijds zonderling reëel waren.

Mijn kennismaking met het verschijnsel was in 1973. Ik was zojuist kabinetschef van de voorzitter van het Europees Parlement geworden, en korte tijd later meldde een Duitse secretaresse van die instelling zich bij mij met een betraand gezicht. Zij was in de vakantie naar de regio Pommeren gegaan, vertelde ze snikkend, waar haar familie vandaan kwam. Dat was kennelijk een vrolijk uitstapje geweest, want na haar terugkeer had zij een envelop ontvangen met enkele foto's die ze beslist niet als souvenir aan haar echtgenoot wilde laten zien. En dat was nu precies wat de afzender van de zending dreigde te gaan doen, indien hij niet binnen de kortste keren de vertrouwelijke documenten zou krijgen waarmee zij als in het secretariaat van de vaste commissie voor buitenlandse zaken te maken had.

Om mij onverklaarbare redenen dacht zij dat ik een oplossing voor haar situatie zou weten, of haar tenminste voor ontslag kon behoeden in het geval iemand achter haar subversieve activiteiten kwam. Nu was mijn ervaring ter zake uitermate gering, en in feite beperkt tot geheime codetelegrammen die ik wel eens had gezien als assistent van de staatssecretaris van Buitenlandse Zaken, maar daarin had ik nog nooit iets gelezen wat niet iedereen reeds wist, al was het maar uit de krant van de vorige dag.

Dat bracht me wel op een idee, waarmee ik naar de toenmalige secretaris-generaal van het Parlement, Hans Nord, toog. Ik vroeg hem om een stempel met het woord ‘geheim’ en zocht vervolgens een stapel rapporten en zittingsdocumenten bijeen over de verhoudingen van de EG met het Oostblok. Hoewel deze documenten gewoon opvraagbaar waren voor elke burger voorzag ik ze alle van het geheim-stempel, liet ze zorgvuldig inpakken en overhandigde ze aan de Duitse dame. Zij liet ze vervolgens achter in een park op de Luxemburgse stadswallen vlak bij de Sovjetambassade.

Haar pakketje viel bij de briefschrijvers kennelijk in goede aarde, want ze vroegen om meer. Zo hebben we gedurende meer dan een jaar om de twee maanden een zending klaargemaakt met openbare stukken die dankzij het stempel een geheel nieuw leven begonnen. Opeens hield het op, waarom wisten de secretaresse noch ik. Misschien was de koerier overgeplaatst, of was de vertaalafdeling van de betreffende inlichtingendienst wegens bezuiniging opgeheven, of waren ze er eindelijk achter gekomen dat het helemaal geen geheime stukken waren. De Duitse dame was overigens intussen gescheiden, en ze was dus ook niet meer zo bang dat de foto's van haar escapade naar buiten kwamen.

Het toeval wilde dat juist in diezelfde tijd de voorzitter van het Roemeense parlement een officieel bezoek kwam brengen aan zijn ambtgenoot van het Europees Parlement, Cornelis Berkhouwer. De Roemenen waren toen graag geziene gasten, want ze werden beschouwd als min of meer dissident binnen de Sovjetinvloedssfeer. De Roemeense voorzitter werd begeleid door een heel gevolg, waaronder een jonge diplomatieke attaché. Zijn naam was Sabin Pop en hij vertelde me tijdens het officiële diner dat hij binnenkort in Den Haag geplaatst zou worden.

Ik was zelf net doende om mezelf vanuit Luxemburg weer in Den Haag te vestigen, met het oog op een kandidaatstelling, en sprak met hem af dat we elkaar daar nog eens zouden opzoeken. Dat kwam er al snel van, want niet alleen stond de Roemeense ambassade bij mij om de hoek, maar ook bleek zijn zoontje bij het mijne in dezelfde kleuterklas te zitten. Het eerste contact was zeer onschuldig en ging over kunst. De Roe-

[p. 15]

menen waren op zoek naar kunstwerken uit de nationale verzameling, die door de vader van de laatste koning Michael, prins Carol en zijn maitresse Madame Lupescu in ballingschap waren meegenomen. Ik wist dat mijn vader, die voor zijn pensionering directeur van het Haags Gemeentemuseum was, de Roemenen wel eens had laten weten dat enkele van die schilderijen hem waren aangeboden. Destijds had niemand gereageerd, maar nu kwamen ze er via mij op terug. De vraag was of ik ze met mijn vader, die inmiddels in München woonde, in contact kon brengen.

En zoals dat gaat, kwam van het een ook het ander. De Pops werden vrienden van ons, kwamen wel eens eten of gingen mee op een tochtje in het land, andersom werd ik door Sabin wel eens uitgenodigd voor een lunch of diner in een net Haags etablissement. Dan wilde hij vooral over de handelsbetrekkingen tussen Roemenië en de EG van alles weten. Wat ik hem erover kon vertellen, had ik ook maar uit van allerlei blaadjes en openbare stukken, maar als inmiddels gekozen afgevaardigde had ik daarvan waarschijnlijk een beter overzicht dan een buitenstaander.

Toen Pop werd teruggeplaatst naar Boekarest stelde hij me voor aan zijn opvolger. Die nodigde me na een tijdje uit voor een etentje bij het nu niet meer bestaande restaurant van Saur, boven de Oesterbar op het Voorhout. Ik ging daar op de afgesproken tijd heen, maar de Roemeen kwam niet opdagen. Dat was een beetje pijnlijk. Afgezien van de prijs zag ik ook op tegen het vooruitzicht in mijn eentje te gaan zitten schransen. Na een uurtje ben ik maar weer naar huis gegaan, probeerde de man nog te bellen, maar op de Roemeense Ambassade werd de telefoon niet opgenomen.

De volgende dag stond ik net mijn auto voor vertrek naar Brussel of Straatsburg in te laden toen ineens de Roemeen langs kwam joggen. Ik schoot hem aan om te vragen waarom hij niet op de afspraak was verschenen, maar hij maakte grimassen en holde door zonder iets te zeggen. Pas in de auto op weg naar Brussel bleek waarom: het radionieuws meldde dat België en Nederland een aantal Roemeense diplomaten wegens spionage hadden uitgewezen. Op de een of andere manier voorvoelde ik dat ik daarover nog wel meer zou horen. Dat bleek een aantal maanden later toen ik werd gebeld door iemand die met me wilde spreken maar door de telefoon niet wilde zeggen waarover. Op mijn vraag of hij van de bvd was en of het over de Roemeen ging, maande de beller mij subiet daarover te zwijgen.

Toen de man - een verbluffende vleeswording van opvallende onopvallendheid - eenmaal aan mijn bureau zat, bleek dat mijn naam was genoemd door een overloper in Brussel. Die had onthuld dat de Roemeense spionageactiviteit vooral was gericht op de navo en de EG. Ik weet niet of dat iemand verraste, maar feit was wel dat de overloper had gemeld dat er inzake de EG in Den Haag contact was gelegd met een lid van het Europees Parlement. Dat was ik dus.

Na mijn stellige verzekering dat ik geregeld was uitgenodigd naar Roemenië te reizen, maar dat ik er nooit geweest was, heb ik er nimmer meer iets over gehoord. Tot ik na de val van het Ceauçescu regime plotseling Sabin Pop weer tegenkwam. Hij was nu Permanent Vertegenwoordiger van zijn land bij de Raad van Europa in Straatsburg. Na zijn terugkeer in Boekarest uit Den Haag hadden hij en zijn familie een rottijd gehad, want hij werd beschuldigd van aanpappen met de vijand. Dat was ik dus ook.

Als Europeaan kreeg je onvermijdelijk ook te maken met de ddr. Die zonderlinge modelstaat van het Oostblok speelde een grote rol in allerlei clausules van het Europese verdrag, en was ook een voortdurend punt van aandacht voor de Duitse collega's. Om onze solidariteit met het geïsoleerde West-Berlijn te betuigen, hadden we daar eenmaal per jaar een vergadering. Dat was altijd in de Rijksdag, die toen nog echt oud was en niet zoals nu opgeleukt. Een monster van een gebouw, pal aan de muur.

In functie kwam je die muur overigens niet door, wel als gewone toerist, maar je kreeg alleen een dagvisum voor Oost-Berlijn. Als je de rest van de ddr wilde bereizen, moest je daar lang van tevoren bij de ambassade in je land van herkomst een visum voor vragen. Ik zag mijn kans schoon toen mijn echtgenote voor een congres van de Akademie für Wissenschaften werd uitgenodigd naar Bautzen, waar ook het grootste concentratiekamp in de ddr lag. Ik vroeg een visum aan en kreeg het niet, totdat ik in Straatsburg mijn nood klaagde bij de Oost-Duitse diplomaat die onze fractie permanent volgde. Een week later hadden we toestemming gezamenlijk via Weimar en Dresden naar Bautzen te reizen.

Het was midden in de winter, en er was ei-

[p. 16]

genlijk helemaal geen normaal mens op straat te bekennen. De stadjes waren vol kolendamp, alleen buiten op het land was het helder - en koud - maar daar was het moeilijk je weg te vinden, want behoorlijke wegenkaarten of bewegwijzering waren er niet, uit angst dat de vijand mee loerde. Het was een schrale troost dat er overal colonnes met Russische militairen ronddwaalden die de weg ook niet wisten. Later begrepen we dat de Russische Militaire Politie niet op elk kruispunt stond om ons te controleren maar om hun dolende kameraden de weg te wijzen.

De hotels onderweg waren verplichte stops. De eetzalen waren altijd vrijwel geheel leeg, maar toch mocht je niet zo maar ergens gaan zitten. Je werd met strakke hand gedirigeerd naar een tafeltje waar reeds enkele andere gasten zaten - altijd de vleesgeworden Oost-Duitse varianten van opvallende onopvallendheid. Steevast begonnen die na de uitwisseling van enkele plichtplegingen uiteenzettingen te houden over ‘Frieden’ en bovenal over de onjuistheid van de opstelling van kruisraketten in ons land.

De Oost-Duitse geheime dienst, de Stasi, had behalve voor ‘Frieden’ ook warme belangstelling voor alles wat de Bondsrepubliek deed en derhalve ook wat de vertegenwoordigers daarvan in Brussel uitspookten. Ik kreeg met hun nieuwsgierigheid te maken toen ik eerste secretaris-generaal van de Europese Liberale Partij was geworden en Margarethe Steinfort mijn adjunct werd. Zij was, net als veel Duitse Liberalen zoals Genscher, Flach, Bangemann, en mijn collega's Von Alemann en Holzfuss, oorspronkelijk afkomstig uit een regio die nu in Oost-Duitsland lag. Daar hadden haar ouders een landgoed bezeten dat zo groot was dat het met de arreslee in een dag niet te berijden viel.

Als jong meisje was zij door de optrekkende Russische troepen als mascotte meegevoerd, nadat de familie de kerst 1944 nog zo mooi met de terugtrekkende Duitsers op het landgoed had gevierd. Na de capitulatie was ze in Berlijn tewerkgesteld bij het puinruimen en daarna was ze betrokken bij de oprichting van de Freie Universität Berlin. Net als veel medestanders vond ze dat de oude Humboldt Universiteit teveel in handen van de communisten was gekomen.

Kort na haar aanstelling als mijn adjunct werd juist vanuit die Oost-Berlijnse Humboldt Universiteit een ‘onderzoeker’ op mijn dak gestuurd voor wetenschappelijke studie. Deze professor dr. Kistner van de faculteit politieke wetenschap kwam onderzoek doen naar de nieuwe Europese Liberale Partij. Hij was niet bepaald de vleesgeworden opvallende onopvallendheid, want zijn valse gebit was zo hagelwit dat het bijna als een zoeklicht in je ogen straalde. Ik stuurde hem door naar Margarethe, en hield enigszins mijn hart vast over de onvermijdelijke confrontatie, maar dat bleek anders uit te pakken. De twee raakten in een lang gesprek verwikkeld over juist de begintijd van de deling van Berlijn.

Sindsdien werd ‘Professor Porseleintand’ een vaste verschijning bij al onze openbare en soms wel eens niet-openbare bijeenkomsten. Toen we weer eens bijeen waren in de Rijksdag was hij er ook bij. Bij die gelegenheid werd de nabij gelegen sluis in de Spree met donderend geweld iets te hard dichtgeslagen, en mijn fractiegenoot Beyer de Rijke riep verschrikt: ‘Daar komen de Russen!’ Nee hoor, was het laconieke commentaar van prof. Kistner, want dan had ik u wel gewaarschuwd.

Naast ‘onderzoekers’ zoals Professor Porseleintand werden de Europese instellingen ook bezocht door minder onschuldige ‘mollen’ uit het Oostblok. Zij drongen via hun West-Duitse standplaatsen binnen. Dat werd duidelijk toen op een zeker moment een grote schoonmaak in de Bondskanselarij plaatsvond en enkele van deze mollen werden ontdekt. Zowel de spd als de cdu maar ook de fdp waren geïnfecteerd. Zo bleek de fdp-er Herbert Willner al jarenlang een Stasi-agent. Erger was dat hij namens de fdp in de programmacommissie van de Europese Liberale Partij zat. Ik was toen secretaris-generaal van de partij, en niet erg blij met de ontdekking. Maar eerlijk is eerlijk: toen Willner en zijn op de Bondskanselarij werkzame ‘echtgenoot’ - ook een stasi-agent - naar Oost Berlijn vluchtten, liet hij aan de fdp weten dat hij de lening voor zijn huis, die hij bij de partij had afgesloten, nog wel zou aflossen.

Dat er bij ons in de Europese fractie een echte mol was binnengedrongen, hadden we nooit verwacht. We wisten wel dat ons fractielid William Borm, lid van het Europees Parlement tussen 1971 en 1973, nog contacten onderhield met Oost-Duitsland. Maar hij had negen jaar in de

[p. 17]

kerkers van het regime daar verbleven, dus angst dat hij een spion was hadden we niet. Misschien waren we te naïef, en dat gold zeker inzake Sonja Lüneburg. Zij was de assistente van de secretaris-generaal van de fdp Martin Bangemann, en er was geen haar op ons hoofd die vermoedde dat zij een Stasi-agente was. Behalve voor Bangemann had ze ook gewerkt voor zowel Borm als voor Bangemanns voorganger, de veel te vroeg overleden en zeer populaire Karl Hermann Flach.

Alle drie haar werkgevers kwamen oorspronkelijk uit Oost-Duitsland, maar in elk geval Bangemann en Flach waren boven elke verdenking verheven en zeer anti-communistisch. Toen Bangemann in 1979 fractievoorzitter werd van de Europese Liberale Partij en zijn secretariaat-generaal van de fdp opgaf, kwam Sonja met hem mee uit Bonn naar Brussel. Op dat moment was de vertrouwenspersoon van de fractievoorzitter mijn vroegere assistente, de Nederlandse Coby Hoogendam. Coby was een Vlaardingse streng hervormde domineesdochter, maar ze werd door Sonja stevig aangemoedigd in het gebruik van alcoholische versnaperingen tijdens werktijd. Son-

[p. 18]

ja zelf ledigde haar glazen in de plantenbakken. Als het Coby dan iets te zwaar te moede werd, bood Sonja aan het werk even over te nemen. Zo kregen haar bazen in Oost-Berlijn allerlei Europese wetenswaardigheden doorgespeeld.

Een dag kwam Sonja niet terug van haar vakantie naar Egypte. Iedereen in het fractiesecretariaat maakte zich ongerust en we informeerden bij het reisagentschap, maar Sonja was daar niet bekend. We vreesden een ongeluk of erger in Egypte, maar via de Ambassade van dat land werd medegedeeld dat ze daar nooit via lucht- of zeehavens was binnengekomen. De zaak werd nu verdacht, en er kwamen geruchten dat Sonja naar het Oostblok was verdwenen, maar pas na de val van de muur kregen we zekerheid dat ze inderdaad voor de Stasi had gewerkt. Ze is later teruggevonden in Berlijn en vervolgd.

In 1999 ben ik Sonja nog gaan opzoeken, samen met Coby Hoogendam en mijn collega Jessie Larive. Ze woonde in Bernau, een klein plaatsje op een uur treinen ten oosten van Berlijn. Ze had een keurig flatje in het centrum en was nu ‘gewoon’ een van de vele werkloze of gepensioneerde voormalige ambtenaren van de ddr. Ze bereidde ons een reuze welkom met champagne en hapjes, maar besefte wel dat ze ons iets over haar verdwijnen en haar beweegredenen van spionage moest vertellen.

Het verhaal was klassiek. In het overwonnen en geruïneerde Duitsland van na de oorlog, waren er maar al te veel die om praktische en soms eerlijk ideologische redenen met de nieuwe heersers wilden meewerken om een nieuw en rechtvaardig Duitsland op te bouwen. Dat gold in het Westen, en ook in het Oosten. Al vrij snel na haar opleiding die zowel secretaressewerk als de spionagetechnieken omvatte, werd Sonja met de stroom vluchtelingen van Oost naar West meegestuurd met de opdracht gewoon werk te zoeken en vooral niet op te vallen. Als men haar nodig had zou ze het wel horen.

Pas na een aantal jaren op een verzekeringskantoor kreeg ze de opdracht zich als assistente te melden bij de uit ddr-gevangenschap vrijgelaten Bondsdagafgevaardigde William Borm. Door dit lid van de Europese Liberale fractie werd ze ‘overgedaan’ aan fdp secretaris-generaal Flach en na diens overlijden aan zijn opvolger Bangemann. Vanuit zijn Brusselse bureau gaf ze alleen trivialiteiten door, zaken die doorgaans ook gewoon in de krant te lezen waren, zei ze.

De reden dat ze plotseling verdween had niets te maken met de ontmaskering van de Stasi-mollen in Bonn. Ze was in Rome om daar gedebriefed te worden, toen haar tasje werd gestolen. In die tas zaten niet alleen haar ddr-identiteitspapieren maar ook haar West-Duitse paspoort. Haar chefs in Oost-Berlijn haalden haar onmiddellijk terug. Ze ging per auto langs haar flat in Brussel, waaruit ze alleen documenten van het spionagewerk en geen bezittingen mee mocht nemen, werd daarna nabij Kiel midden in de nacht met een bootje over de grensrivier tussen Oost en West gezet. Daarna kreeg ze maanden huisarrest in Oost-Berlijn.

Ze vond het wel jammer dat ze zo schimmig was behandeld, want ze had toch gewoon goed haar werk gedaan. Het proces, de korting op haar pensioen en de tijdelijke opsluiting na de Wende waren helemaal onterecht. Ze vond het ongedeelde Duitsland en de tweederangs behandeling van de Ossies ook al niks. In de ddr werd tenminste voor iedereen goed gezorgd, de mensen hadden werk, gezondheidszorg, eten en drinken. De vrije markt en concurrentie waren helemaal niet wat de mensen wilden.

Sonja bleek niet alleen een trouwe Stasi-agent, maar ook een verstokte ddr-aanhangster. Nu stemde ze pds en Gysi. Het zal nog wel even duren voordat deze soort is uitgestorven. Het vreemde bezoek aan Sonja maakte voor mij het verlangen naar de geborgenheid van een alles verzorgende staat wel duidelijker, maar niet begrijpelijker.