Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 32]

Schooljaren, oorlogsjaren
door Sam Koek

Na mei 1940 werd alles anders. Ik was twaalf jaar, en had tot dan toe een beschermd bestaan geleid in een rustig en welgesteld gezin, waarin fatsoen en redelijkheid de boventoon hadden. De Duitse inval en de bom die daarbij vlak naast ons huis insloeg, deden me inzien dat er hogere machten dan mijn vader en moeder waren die in mijn leven konden ingrijpen. Ik begreep dat ik in het ergste geval misschien mezelf zou moeten zien te redden, en dat vooruitzicht vervulde mij meer met nieuwsgierigheid dan met vrees.

Mijn oorlogsjaren waren voor mij een spannende en interessante tijd, niet vanwege de omstandigheden, maar omdat ik een leeftijd had waarop je alles nieuw, spannend en interessant vindt. Juist toen ik me tussen mijn dertiende en zeventiende bewust werd van de buitenwereld, veranderde die in een razend tempo.

Om te beginnen was mijn vader in mei 1940 op reis, zoals hij altijd al voor een paar weken of maanden op reis was geweest voor zijn werk; maar deze keer duurde zijn afwezigheid ruim vijf jaar. Een groot deel van de tijd wisten wij niet waar hij was, vaak zelfs niet of hij nog wel ergens was. Er bleef een verminkt gezin achter dat bestond uit mijn moeder, mijn oudere zuster en mijzelf. Mijn moeder liet ons zo min mogelijk merken dat er iets veranderd was, maar ze begreep heel goed dat ze er van nu af aan alleen voor stond. De bezetting was nog geen maand oud of zij schudde haar migraine en eau de cologne af en kocht een fiets. Samen maakten wij heel die mooie zomer ontdekkingstochten in de wijde omgeving van Wassenaar. Bij de Kaag zaten we in de berm aan de Ringvaart en aten onze boterhammetjes op terwijl we naar de zeilboten keken die voorbij voeren.

Wij werden niet vervolgd, wij zaten niet in het verzet, en voor mij was het belangrijkste dat ik op de middelbare school voor het eerst plezier in het leren kreeg. Natuurlijk gebeurden er vreemde en onverwachte dingen, maar in het begin had dat vooral iets opwindends en was het nauwelijks te onderscheiden van de opwinding over mijn persoonlijke ontdekkingen van allerlei nieuws. Wat ons overkwam, was in mijn ogen meer raar dan erg. Wij werden bijvoorbeeld eind 1941 uit ons huis gezet, weliswaar op een termijn van tien dagen, maar het was toch een rare brief die de burgemeester liet bezorgen: ‘Op last van de autoriteiten gebied ik u uw woning voor 15 december 1941 12.00 uur te verlaten en leeg achter te laten...’ We konden echter gewoon de verhuizers laten komen om de inboedel te laten opslaan, en alle vrienden en kennissen kwamen helpen; opgewekt ruimden wij de kasten uit en deden wij een hoop overtollige bezittingen weg.

Enkele maanden later vonden wij een nieuwe behuizing aan de Veluwezoom, buiten Arnhem. Het landschap wekte een vreemde ontroering bij mij op. Op weg van school naar huis nam ik soms een omweg over de heuvels achter Velp, voor het uitzicht. Bij helder weer strekt het vlakke groene land achter de rivier zich eindeloos ver uit, zo ver dat het blauw werd, net zoals op de oude Italiaanse schilderijen waar door een open raam de heuvels van Toscane zichtbaar zijn. Hier had je op de voorgrond de heide met een enkele berk, aan de voet van de heuvels rode daken, een toren, even een blinkende glimp van de IJssel, en daarachter in de verte fijne pijpjes waar wimpels rook uit kwamen, de elektriciteitscentrale bij Nijmegen. De wereld lag aan mijn voeten; niet dat ik die wereld hoopte te veroveren, helemaal niet, maar ik verwachtte wel dat ik er later in zou worden toegelaten. Dat leek me al heel wat. Ik was vijftien jaar oud.

[p. 33]

Mijn school was het Stedelijk Gymnasium van Arnhem waar de ouderwetse opvatting heerste dat je de school bezocht om veel te leren. Die nadruk op de intellectuele kant van het leven werd door de meeste leerlingen overgenomen en ik was het er geheel mee eens. Op die leeftijd heeft die houding veel goeds, maar het was wel een speciaal soort intellect dat in hoog aanzien stond. Later zouden de besten van ons dichter worden, wisten we, of wijsgeer; was dat onbereikbaar, dan kon je altijd nog oude talen gaan studeren. Alle andere loopbanen, beroepen of studies werden minderwaardig geacht: dan kon je net zo goed direct een sigarenwinkel beginnen. Het maakte daarvoor niet uit of je ingenieur werd, arts, ontdekkingsreiziger, concertpianist of zakenman, het waren allemaal beroepen waarin je je leven vergooide. Deze opvatting hield in de oorlogsjaren onverminderd stand. Toen wij na de Slag om Arnhem, de oorlogswinter van 1944-45 en de bevrijding weer op school kwamen, hadden wij nog precies dezelfde ideeën als tevoren.

Mij beviel het Gymnasium wel. Ik ging voor een goed deel in mijn schoolleven op, en mijn moeder gaf mij daarvoor de gelegenheid door mij te ondersteunen en te verzorgen. De school begon om acht uur, omdat het gebouw met de hbs moest worden gedeeld; wij woonden ver weg, ik ging om zeven uur van huis; om half zeven kwam ik beneden voor het ontbijt, en mijn moeder was om zes uur opgestaan om het klaar te maken. En als ik om twee uur thuiskwam, wachtte zij mij op. Ik wist niet beter of het hoorde zo. Maar ik had ook wel een beetje zorg voor haar, zo kon ik door een ingewikkeld ruilsysteem met een boerenzoon die iedere dag een flesje volle melk mee naar school kreeg deze melk voor mijn moeder mee naar huis nemen. Wij lieten het flesje een nacht staan en de volgende morgen kreeg ik de room op mijn brood en mijn moeder dronk de rest op.

Ik had nooit goed leren zwemmen, maar nu wij vlak bij de IJssel woonden, oefende ik net zo lang tot ik naar de overkant kon komen. Tot de zomer van 1944 merkte je in de provincie niet zo veel van de oorlog. Zo nu en dan moest je wat inleveren, de radio, koperen voorwerpen, maar er waren geen razzia's en nauwelijks luchtaanvallen. Over de doodvonnissen en de gevechtshandelingen las je in de krant, het waren dingen die ver weg gebeurden en die wel ver weg zouden blijven. Van de kampen wisten we niets. In mijn herinnering kan ik ook niets terugvinden van een grote indruk die de Japanse aanval op Indië had. Wij moeten hebben geweten dat mijn vader intussen op Java verbleef, maar ik denk dat we toen geheel in beslag werden genomen door onze eerste gedwongen verhuizing.

Na die eerste keer werden wij nog een paar keer uit huis gezet, niet in tien dagen maar in een paar uur of korter, meestal door correcte militairen die het werkelijk erg speet dat wij niet in ons huis konden blijven. Na de zomervakantie van 1944 werd het opeens menens: echt oorlog, met gevaar, angst, honger. De tweede schooldag werd ik gewaarschuwd naar huis terug te keren om niet opgepakt te worden, maar een paar weken later ontkwam ik niet aan de tewerkstelling. Samen met een paar honderd ander ongeregeld volk moest ik in de herfstige weilanden ter verdediging van de Achterhoek loopgraven aanleggen onder het toezicht van de Organisation Todt. Het waren heel uitgebreide en kunstige stelsels volgens ingewikkelde patronen, die nog wel uit de Eerste Wereldoorlog afkomstig zullen zijn geweest. Toen ik wegbleef, werd ik bijna gearresteerd door een man in het uniform van de Rotterdamse brandweer, die de razzia moest uitvoeren. Mijn moeder wist mij te redden. ‘Nou goed, ik heb ook een moeder,’ zei de man, en liet ons gaan. Wel moesten wij het dorp binnen een uur verlaten.

Daarna durfde ik niet meer buitenshuis te komen en moest mijn haar worden geknipt door mijn moeder, die er niet veel van terecht bracht. Als je in die winter in je tuin bezig was, kwam er soms een jachtvliegtuig over dat begon te schieten. Het huis

[p. 34]

waar wij verbleven, lag enigszins afgelegen, aan de doorgaande weg, en als het donker werd klopten voorbijgaande reizigers aan om onderdak - soms een Duits soldaat in vol ornaat, soms mensen die op voedsel uit waren geweest met een zwaar beladen fiets. De laatste keer dat wij uit ons huis werden gezet kregen we tien minuten, omdat er een kanon in de tuin zou worden neergezet; dat was een van de laatste dagen voor de bevrijding.

Toen het allemaal voorbij was, keerden we terug naar het huis waar we het laatst echt gewoond hadden. In de tussengelegen maanden hadden er tientallen mensen in dikke lagen stro gebivakkeerd. De vlooien kwamen in wolken op je af als je de deur van een kamer opendeed. In de tuin lag oud blauw porselein dat voorheen in een mooi kastje achter ruitjes was opgeborgen. Mijn moeder besloot dat we er voortaan wat vaker van zouden eten, dan hadden we er tenminste eindelijk plezier van. Het heette dat wij ‘alles hadden verloren’, maar dat vonden we helemaal niet erg! Wij hadden het gehaald en nu kon ons niets meer overkomen - dat besef gaf een groot, diep gevoel van geluk en tevredenheid; ik heb er nog heel lang innig van genoten. Alles was nieuw, alles was mooi, en het zou alleen maar mooier worden. En ik ben daar in het geheel niet in teleurgesteld, wat betweters daar ook later over zijn gaan schrijven. De bevrijding was voor mij het mooiste geschenk van mijn leven en zo voel ik het meer dan vijftig jaar later nog steeds.

Langzamerhand kwam het gewone leven weer op gang. Ik had nog een jaar te gaan voor het eindexamen, er moest veel worden ingehaald. Mijn vader kwam terug in veel te wijde warme kleren die hem door het Rode Kruis waren verstrekt. Wij waren blij, maar ik kan me geen verbazing herinneren. Het laatste schooljaar, van 1945 op 1946, was ik door de week in Arnhem in huis bij een klasgenoot, zijn vader was leraar aan de hbs. ‘Onze zoon komt alleen bij u omdat de verbindingen zo slecht zijn,’ hadden mijn ouders gezegd, ‘met zijn schoolwerk behoeft u zich niet te bemoeien.’ En dat hadden zij mij ook verteld. Ik maakte er natuurlijk misbruik van en tergde die arme mensen door bij hun enige kacheltje romannetjes te gaan lezen in plaats van te studeren. ‘Heb je geen huiswerk?’ vroegen ze dan, en ik antwoordde: ‘Jawel, dat doe ik straks, nu wil ik mij graag even ontspannen.’

In juni 1946 deed ik eindexamen. Die zomer ging ik met twee vrienden meehelpen bij de opbouw van een jeugdherberg in de Franse alpen. Wij liftten vanaf Parijs. In september ging ik in Amsterdam studeren.