Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 25]

Over werk
door M.A.C. Paanakker

Ik heb zojuist mijn voordeur geschilderd. Het heeft me moeite gekost, maar geen hoofdpijn en nauwelijks een gedachte. Met uiterste concentratie ben ik een tijd - zeker langer dan het leek - bezig geweest om alle spijlen tussen de ruitjes netjes te schilderen. Het is erg bevredigend om het wit van de grondverf onder je handen te zien veranderen in glanzend donkergroene lak, als je eenmaal hebt besloten dat het schoonmaken, afkrabben, schuren, gaten dichten, weer schuren en stof- en vetvrij maken, achter de rug is. De grondigheid van die nare bezigheden zal op de lange duur een beter eindresultaat opleveren, maar dat dien je regelmatig en in verschillende bewoordingen onder de aandacht van passanten te brengen om je zelf te overtuigen van de noodzaak ermee door te gaan.

Als je buiten bezig bent, zijn er altijd voorbijgangers met een opbeurend woord. Dat komt omdat het zo duidelijk is dat je aan het werk bent, en nog wel nuttig en noodzakelijk werk. Wanneer waardering kosteloos is, wordt deze gul uitgedeeld. Misschien spreekt dit soort handwerk tot de verbeelding, roept een schilderend mens op een maandagmorgen de herinnering op aan de romantiek van ‘eerlijke’ arbeid. Hier zijn hoofd en handen één. Geen wonder dat ik in lange tijd niet zo tevreden ben geweest over mezelf. En zoals altijd knoop ik daaraan meteen de conclusie vast dat ik nu mijn roeping heb gevonden. ‘Ik moet vakman worden! Nee! Ik ben het al!’

Wat ik doe, noem ik werk, en ik maak mezelf wijs dat ik geld verdien, hoewel niemand me betaalt. Het inhuren van een schilder is immers kostbaar en verzorging van onroerend goed leidt misschien niet tot waardevermeerdering, het bestrijdt in elk geval de waardevermindering. Maar feitelijk heb ik, sinds ik besloten heb mezelf te wijden aan verbetering van mijn huis, alleen maar meer geld uitgegeven dan normaal: een ladder, verf, kwasten, krabbers, lijm, zaag, vulmiddel, anti-houtrot. Als je eraan begint, blijk je steeds meer nodig te hebben.

‘Dat u in staat bent het werk uit te voeren, betekent niet dat u daar ook geschikt voor bent.’ Het is een mededeling die ik op mijn zoektocht naar werk dikwijls heb gehoord. Doorgaans kijkt de spreker me dan aan alsof ik het ben die de wereld niet begrijpt. Dat is een misverstand. Ik begin de wereld steeds beter te begrijpen.

Als je lang genoeg zonder baan zit, vult de dag zich vanzelf met werk. Want werk is een rekbaar begrip en de dag afsluiten met de conclusie dat je weer niets hebt gedaan, is moordend voor het moreel. Dus verzamel je activiteiten die het etiket werk kunnen dragen. Om te beginnen moet het iets zijn waartoe ik mezelf heb moeten dwingen, iets waarin ik geen zin had. Daarnaast moet de bezigheid een accuut probleem oplossen, een vervelende situatie vermijden, of mijn persoonlijk welbevinden langer dan enkele minuten bevorderen.

Er is bijvoorbeeld het bereiden van de avondmaaltijd, dat de vervelende situatie van honger vermijdt. Was ik alleen dan hoefde ik er niet zo'n heisa van te maken. Ik kan leven van boterhammen met pindakaas, die heel lekker zijn als je honger hebt, en van bananen, want ik heb gelezen dat daarin alles zit wat een mens nodig heeft. Maar ik ben niet alleen, goddank. Er zijn kinderen die ordeloosheid scheppen en derhalve een dagtaak creëren de orde terug te brengen. De verzorging van kinderen en het reguleren van wat zij teweegbrengen, is de kern van mijn baan in en om het huis.

Sommigen noemen deze activiteit zelfs ‘onbetaald werk’ om aan te geven dat die

[p. 26]

in feite gelijk staat aan betaald werk. Zelf heb ik mijn bedenkingen hierbij. Als ik zie dat het goed gaat met mijn kinderen, dat zij niet ongelukkig zijn en 's nachts vredig kunnen slapen, maakt mij dat heel tevreden, en ben ik geneigd om mijzelf te prijzen voor het mogelijk maken van dat alles. Dan voel ook ik de verleiding om dit te beschouwen als werk. Maar ik word daarbij gehinderd door de gedachte dat ik alleen maar een probleem in goede banen leid dat ik zelf in het leven heb geroepen.

Niettemin is het belangrijk werk, omdat het bijdraagt tot een verbetering van mijn mentale gesteldheid. Met name de ordenende activiteiten - opruimen en schoonmaken - onderscheiden zich in positieve zin. Dingen terugzetten op hun vaste plaats of ze wegbergen uit het zicht, beslissingen nemen over het wegdoen van dingen die geen functie meer hebben en ook nooit meer zullen krijgen, zulke handelingen ruimen ook mijn hoofd op, sturen mijn gedachten in onschadelijke richting - het heden - en bevrijden me van zwaarmoedig denken over mijzelf, over mijn verleden en over mijn toekomst.

Naast dit werk is er ook zinloos werk. Het verrichten van dat soort werk kost vaak veel inspanning, het vergt aandacht en geduld gedurende een langere termijn, en is bovendien niet zelden geldverslindend. Zinloosheid geeft wel veel voldoening. Zeker bij scheppend werk. Het maken van een gedichtje of een tekening is nog onschuldig, maar het wordt gevaarlijk wanneer de wens tot scheppen zich verbindt met de gedachte dat hier een mogelijke bron van inkomsten ligt, zeker wanneer die gedachte uitmondt in de droom van ondernemerschap. Dit brengt mij bij het onderwerp ‘mislukte projecten’ en dat is te pijnlijk om over te spreken.

Beter is dan ook het wachten op iets dat inderdaad komt. Dat is beslist het prachtigste werk dat ik ken. Op een vrijdagmiddag verzamel ik alle verdwaalde potjes uit mijn tuin, verwijder het zevenblad dat er welig in tiert, en plant er zaadjes in van blauwe ochtendwinde. Ik zet de potjes binnen op een tafeltje voor het raam en wacht. Elke dag geef ik ze water en kijk met grote aandacht naar de aarde. Na de eerste week denk ik dat het niks wordt, maar in de tweede week wordt mijn wachten beloond. Een eerste minuscuul bleekgroen boogje heeft de aarde weggedrukt en worstelt zich naar boven. Talloze malen heb ik dit zien gebeuren, en elke keer kan ik het niet geloven. Dikwijls keer ik terug naar de potjes om te controleren of het klopt wat ik gezien heb. En telkens is er 's ochtends, 's middags en bij het vallen van de nacht verandering, en altijd is het vooruitgang. Steeds meer boogjes tel ik, ze richten zich op en spreiden hun hoofdje uit in twee armpjes. Nog later staat er een serie zweefvliegers in gelid te zoeken naar het licht.

Dit is het betere werk! Geen arbeid is zo bevredigend als wachten op de dingen die komen. Helaas is vreugde nooit bestendig. Korte tijd ben ik nog verbaasd dat de zaak gewoon verder blijft groeien ook als ik even niet kijk. Maar al gauw neem ik het voor lief, alsof het mijn goed recht is, dat wat ik gezaaid heb goed gedijt. Bovendien loopt de groei na enkele weken uit de hand. De plantjes raken verstrikt in elkaar en in de poten van de tafel. Hier en daar wordt een blaadje minder groen. Het lijkt of ik hun ongeduld, dat spoedig zal overgaan in agonie, al kan horen, en ik weet: ze moeten nu naar buiten. Eenmaal overgeplant in de tuin zullen ze bijna allen ter ziele gaan. De bladeren worden wit en er vallen gaten. Vele malen op een dag bekijk ik de toestand, die alleen maar verslechtert. Ik wacht en hoop, maar het besef dat ik mijn werk heb verzaakt, is dan al diep doorgedrongen.

Dan treedt herstel in. Als de langste dag voorbij is, is het gevaar duidelijk geweken. De tuinmuur is tot op twee meter hoogte bedekt met de belofte van blauwe ochtendwinde. Honderden handjes grijpen de stenen en zijn vastbesloten vóór de vorst zal komen de dakgoot te bereiken. En wat zullen ze bloeien! Ik heb de wacht gehouden. Ik heb mijn werk goed gedaan.

[p. 27]

Dat er geen werk is, dat is dus onzin. Het probleem is echter dat al mijn werk geen inkomsten oplevert, terwijl er - zelfs als ik bewegingsloos bleef staren naar de ontkiemende kweekjes of bleef liggen in mijn bed en geen enkele activiteit zou ontplooien - er nog steeds geld verdwijnt. En daarom ben ik tussen al mijn werk door op zoek naar wat het arbeidsbureau werk noemt. Ik ben nu zeer ervaren in het schrijven van sollicitatiebrieven. Helaas is er niets dat het cynisme zo voedt als juist deze bezigheid.

In de eerste plaats zijn er de afwijzingen. Ze komen van mensen die zelfverzekerd, krachtig, en naar eigen bevinden ongetwijfeld ook rechtvaardig in hun oordeel zijn: ‘U voldoet niet aan de eisen gesteld aan de functie.’ Dan van de mensen die zich bewust zijn van de relativiteit van hun selectie: ‘Andere kandidaten voldoen beter aan het ideale profiel’ (Hoe weet u dat? denk ik, u heeft mijn neus nog nooit gezien). Of van personen die bevestigen dat het leven een lotto is: ‘Helaas is de keuze niet op u gevallen.’ En vaak ook van lieden die twijfelen of schromen een ander af te wijzen of gewoon met hun mond vol tanden staan: ‘Graag houden wij u in portefeuille.’ En dan is er nog die ene positivo, die begrepen heeft dat zijn brief het enige is dat voor mij overblijft van al het zinloos opgeschroefde enthousiasme en de vergeefs gewekte interesse, en daarom tevens het beginpunt moet zijn voor nieuwe moed en initiatieven: ‘Wij zijn ervan overtuigd dat u spoedig elders een baan zult vinden.’

In de tweede plaats zijn er - gelukkig veel zeldzamer - de uitnodigingen voor een gesprek. Om de eerste ronde door te komen, heb ik geleerd, gelden een aantal geboden. De belangrijkste daarvan is: lieg zo vaak je kunt en lieg zo goed je kunt. Geef nooit een eerlijk antwoord, en zeker niet op strikvragen zoals welk werk je het liefst zou doen. Een werkgever wil zich belangrijk voelen, toekomstige collega's willen horen dat zij de interessantste baan hebben die er op de wereld bestaat. Beweer nooit

[p. 28]

dat je alles kunt leren en dat ervaring je in het verleden zelden geholpen heeft je weg te vinden. Het doet afbreuk aan de eigenwaarde van degenen die jaren hebben geploeterd om hun positie te verwerven. Uit nooit de gedachte dat er beslist ook anderen zijn die de functie uitstekend kunnen vervullen. En bovenal: zeg nimmer dat je vooral wilt werken omdat je een inkomen nodig hebt.

Wie dit onder de knie krijgt, heeft kans op een tweede of zelfs een derde ronde. Dan breekt het tijdstip aan waarop ik probeer me een voorstelling te maken van mijn nieuwe status en zonodig negatieve oordelen uit de weg begin te ruimen. Soms stort ik me alvast op het verwerven van nieuwe vaardigheden, zoals het Duits omdat een toekomstig collega in Duitsland alleen zijn eigen taal spreekt. Of ik zet de organisatorische bochten uit waarin ik mij zal moeten wringen om mijn huishouden draaiende te houden - ‘Voor de inwerkperiode wordt u een halfjaar in Parijs gestationeerd’ - en in een enkel geval ontleed ik bij voorbaat reeds richtlijn 2001/23/ec tot op het bot. Ik spreek mezelf kordaat toe: ‘Ik word ambtenaar en dat is heerlijk want nu hoef ik 25 jaar lang niet meer na te denken over hoe ik mijn leven in moet richten en bovendien is de gemeenschap een prachtig doel om voor te werken’.

Tegen de tijd dat ik dit ben gaan geloven, komt de afwijzing.

En zo dreig ik stap voor stap de bodem van mijn zelfvertrouwen te bereiken. Maar voor het zover is, plopt er op een nacht een e-mailbericht binnen. ‘Please contact me urgently. You can call me at any time of the day or night’ of woorden van gelijke strekking. Vierentwintig uur later ben ik weer voor een paar maanden onder de pannen als zwerfwerker.

Van de ene op de andere dag betreed ik een andere wereld. Om acht uur 's ochtends verlaat ik mijn huis en ben ik één onder de mensen die hun dagelijkse arbeidzame weg gaan. Ik begeef mij naar het kantorenhart van de hoofdstad, ik loop mee met de stroom naar binnen, ik schaar mij in de rij, en klik mijn pas in de beveiligingspoort die ook voor mij open gaat. Ik wacht op de lift temidden van anderen die mij groeten als één van hen. Ik log in op een systeem en word toegelaten. Er zijn berichten gemarkeerd met hoge urgentie. Alles wijst erop: hier wordt op mij gewacht, het zal opgemerkt worden wanneer ik niet kom, ik hoor erbij, ik heb een functie, ik ben iemand.

Mijn behoefte aan een wereldbeeld waarin ik een plaats inneem als handelend persoon is niet uniek, en niet gebonden aan tijd of plaats. Naar het schijnt geloofden de aboriginals al dat ze figuranten waren in de droom van de groene mieren. Deze gedachte treft mij diep door haar schoonheid, bescheidenheid en troost. Wat een vondst! De mens treedt hier terug als heerser over zijn eigen leven, en voegt zich naar niets anders dan dat wat er gebeurt. Actie is alleen reactie, en ieder - winnaar, verliezer, dwaas of ster - speelt slechts zijn rol, doet wat ingefluisterd wordt. Geluk en ongeluk zijn variabelen in een database, formules in de cellen van een spreadsheet, het leven rolt zich uit als een programma en de programmeur is een in slaap verzonken groene mier! Groter kan menselijk vertrouwen niet zijn.

Ik droomde vannacht dat ik een groene mier was. Groen zat ik achter een beeldscherm. Groen schuifelden even ijverig als doelloos doenerig mieren rond in het kantoor waar ik mij bevond. In elk bestand dat ik opende, verschenen beelden van een groen oerwoud en in groene letters rolden groene commando's voorbij. Ergens in mijn achterhoofd - als snel vervagende jeugdherinneringen - wist ik nog dat ik ooit armen en benen als van een mens had gehad. Ik verbeeldde me nog te weten hoe het voelde toen mijn ledematen konden zwaaien, springen en dansen, toen een zachte mensenhuid de mijne raakte. Bij het ontwaken was mijn kussen groen van de tranen om wat ik verloren had.