Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 12]

Academisch vandalisme
De poëzie-opvatting van Jos Joosten
door Anton Gerits

Er bestaan vele zonderlinge boeken over dichtkunst, maar Onttachtiging; Essays over eigentijdse poëzie en poëziekritiek (Nijmegen, Vantilt 2003) door Jos Joosten moet wel een van de zonderlingste zijn. Joosten (1964) is in deeltijd verbonden aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit Utrecht, waar hij moderne Nederlandse letterkunde doceert. Hij is daarnaast actief als essayist en poëziecriticus bij de Standaard der Letteren. Bovendien is hij bestuurs- en jurylid van de Jan Campertstichting, die jaarlijks onder meer de Constantijn Huygensprijs toekent, en was hij in 2001 jurylid voor de Driejaarlijkse Vlaamse Cultuurprijs voor Poëzie (de vroegere Staatsprijs). Als zo iemand over poëzie schrijft, verwacht men misschien van alles, maar niet zo'n zonderling boek als het onderhavige.

Zonderling is niet dat dit boek uiteenvalt in twee delen, de eerste met grotendeels eerder gepubliceerde beschouwingen die min of meer over poëzie en poëziekritiek gaan en het tweede met grotendeels eerder gepubliceerde recensies. Zonderling is misschien evenmin dat de tekst is gezet in een erg klein corps en is gedrukt op erg kleine pagina's met erg krappe marges. Dit kan een teken zijn dat de schrijver - zoals vaker voorkomt bij literatuurhistorici - geen belangstelling voor zijn werk verwacht bij of van de gewone lezer. Literatuurbeschouwers praten graag onder en voor elkaar. Want de gewone lezer, wie is dat nou? Misschien is dat wel eenieder die leest maar niet aan de universiteit werkt. Die lezers hebben beslist ook belangstelling voor literaire theorie, maar wellicht minder voor het hermetische en soms betekenisloze vakjargon van mensen die daarmee beroepsmatig de gehele werkweek bezig zijn.

Zonderling is derhalve ook niet dat Joosten grote moeite heeft duidelijke zinnen te schrijven over dichtkunst. Dat is jammer, want hij stelt vast dat er ‘ondanks veel poëziemanifestaties en bundels die als hype de winkels uitvliegen tegelijkertijd minder mensen dan ooit ook maar enig benul hebben van wat poëzie eigenlijk is’. (Examenvraag voortgezet onderwijs: Met het toevoegen van welke twee woorden zou je deze kromme zin kunnen redden? Andere vraag: Welke functie heeft het woord ‘eigenlijk’ in deze zin? Laatste vraag: van wie vliegen de bundels als hype de winkels uit? Vasalis? Rawie?)

Men zou wellicht verwachten dat iemand die zo'n uitspraak doet, iets wil veranderen aan die deplorabele situatie. Maar erg tegemoetkomend is Joosten niet. Wat moeten zij die ‘enig benul’ willen krijgen, zich voorstellen bij termen als ‘tekstgenetisch onderzoek’, ‘doxa’, ‘illusio’, ‘emulatio’, ‘intertekstueel’, ‘intertekstualiteiten’ (sic), ‘literariteit’ (sic), en formuleringen zoals ‘inherente, autonome literaire waarde die op zichzelf existeert’, ‘een onbereflecteerde (sic) reflexieve reactie’, ‘werkimmanente analyse’ of ‘ergocentrische benadering’. En dan hebben we modewoorden zoals ‘talig’, ‘empatisch’ (sic), ‘topos’, ‘topen’ (sic), ‘redundantie’, ‘cross-over’, ‘anxiety of influence’ en ‘streetwise-taaltje’ al moeten verteren.

Probleem is niet alleen dat de lezer dikwijls maar moet raden wat deze woorden betekenen, maar dat de schrijver dat blijkbaar ook doet. Wat wil het woord ‘illusio’ bijvoorbeeld zeggen? Eerst omschrijft Joosten het als ‘het accepteren van vanzelfsprekende veronderstellingen’. Even verderop is illusio echter: ‘bereidheid tot deelname aan het spel en zijn regels’. En wat betekent ‘doxa’? Het woord staat in geen enkel woordenboek, maar bij Joosten lijkt het ‘een toestand van vanzelfsprekendheid’ te betekenen. Maar even verder in de tekst blijkt het ineens te betekenen: ‘de onbereflecteerde (sic) machtsverhoudingen die zijn zoals ze zijn’. Om het echt duidelijk te maken, wordt Roland Barthes geciteerd die onder doxa verstaat: ‘de publieke opinie, de geest van de meerderheid, de klein-burgerlijke consensus’. Gelukkig geeft Joosten uiteindelijk definitieve opheldering: doxa betekent ‘iets (sic) dat alles aanduidt waarover in het centrum van een

[p. 13]

bepaald veld stilzwijgende consensus bestaat’, en dat wil dan weer zeggen ‘de grootste gemene deler van het maatschappelijk denken.’

Maar het is niet de onleesbaarheid die deze bundel zonderling maakt. En evenmin is het bijzonder dat Joosten in zijn essays zo weinig prijsgeeft dat een eigen mening of eigen inzicht mag heten. Hij schrijft dan ook geen echte essays, maar compilaties van parafrases van uitspraken en deeltheorieën van anderen, die hij voorziet van verbindende tekst. Aldus wordt de lezer overgoten met citaten uit werk van degenen die Joosten kennelijk rekent tot de huidige literatuuronderzoekende ‘canon’: M.H. Abrams, Roland Barthes, Pierre Bourdieu, W. Bronzwaer, Kees Fens, Jurij M. Lotman, Renato Poggioli, J.H. de Roder, A.L. Sötemann, Walt Whitman en vele anderen.

Joosten citeert deze auteurs meestal met instemming, voegt een kleinigheid toe, of dingt een beetje af. Zo schept hij ons een beeld van verschillende manieren waarop poëzie kan worden benaderd, geduid en vooral geklasseerd als ‘goed’ of ‘niet goed’. Want als er iets blijkt uit dit boek, dan is het wel dat literatuuronderzoekers op zoek zijn naar een objectieve maatstaf waarmee je kunt uitmaken of een gedicht goed is of niet. Het voordeel van zo'n maatstaf is dat je dan zelf niet meer hoeft na te denken of smaak hoeft te hebben. Wanneer de maatstaf eenmaal is vastgesteld, kan de lezer verder braaf in het literatuurtheoretisch gareel lopen.

Toch doemt hier al meteen een probleem op. Hoe komt het nu dat bepaalde dichters succesvol zijn en andere niet. Volgens Joosten is er een literair ‘speelveld’ waarop erkende dichters (namen noemt hij niet) als machthebbers zich trachten te handhaven en waarvan nieuwkomers (opnieuw geen namen!) hen trachten te verdrijven. Waarover de strijd gaat, weten deze partijen blijkbaar, anders zou er geen strijd zijn, maar die wetenschap wordt in dit boek verder onbenoemd gelaten en blijft op het niveau van vanzelfsprekendheid, in een toestand van doxa zal ik maar zeggen.

Joostens speelveld is overigens niet erg wijds. Van de 25 bundels van in totaal 17 dichters die in de recensies ter sprake komen, zijn er 2 verschenen bij zelfstandige uitgevers, de rest is verdeeld over 7 werkmaatschappijen (die dikwijls redacteuren delen) van 2 grote concerns. Als men het totaal van de genoemde dichters en hun bundels optelt, komt men op 38 bundels van 30 dichters. Maar de verdeling over 7 imprints van 2 concerns en 2 zelfstandige uitgevers blijft ongewijzigd! Dat is voor een bundeling van poëziebeschouwingen een bijna ontoelaatbare beperking. Dit speelveld lijkt meer op een halmabord dan op een voetbalarena.

Blijkbaar vallen alle dichters die niets voelen voor een machtsstrijd, of die niet opgewonden raken van publiciteit, of die niet worden uitgegeven door grote concerns per definitie buiten de belangstelling van deze literatuurtheoreticus. Dat zij met niet weinigen zijn, en wel degelijk een lezerspubliek weten te vinden, blijkt uit de gestage stroom poëzie die verschijnt bij kleinere, onafhankelijke uitgeverijen (zoals De Beuk, Cossee, De Harmonie, De Geus, Lannoo, Wereldbibliotheek, IJzer). Deze bundels worden vrijwel nooit in landelijke dag- of weekbladen besproken, maar verschijnen toch in oplagen van 500 tot 750, met uitschieters naar 1000 exemplaren, beleven soms meer dan één druk en raken bovendien vrijwel altijd zonder hulp van De Slegte uitverkocht (ik denk bijvoorbeeld aan dichters als Jana Beranova, Cathrien Berghout, Chrétien Breukers, Emma Crebolder, Max Croiset, Job Degeman, Carla Dura, Leo Herberghs, Inge Lievaart, Steven Membrecht, W.J. van der Molen, Max Nord, Esther Segaar, Marc Tritsmans, Jan Verhoef, Lou Vleugelhof, Elly de Waard, Sjef Welling).

Joosten rept nergens van deze solide onderstroom van de Nederlandse poëzie (50 tot 60 bundels per jaar), en men vermoedt dat hij er nauwelijks van op de hoogte is. Zijn gebrekkige greep op letterenland blijkt ook uit de enormiteit op bladzijde 298 van zijn bundel. Daar zegt hij dat literaire tijdschriften tegenwoordig op zo weinig belangstelling kunnen rekenen dat ze hooguit zo'n 200 lezers per blad hebben. Tsja, afgezien van de flater dat hij hier lezers en abonnees door elkaar haalt, toont hij aan weinig van literaire bladen te weten. Alleen al de oplage van Hollands Maandblad is vele malen groter, en overstijgt die van veel dichtbundels zonder moeite. Natuurlijk zijn er wel enkele literaire tijdschriften met piepkleine oplages - wellicht Parmentier waarvan Joosten redacteur is, of de Dietsche Warande & Belfort waar hij in de kernredactie zit - maar worden deze bladen doorgaans niet voornamelijk door subsidie in plaats van door lezers overeind gehouden?

[p. 14]

Joosten behoort kortom tot de groep mensen die zich beroepsmatig vanuit hun laboratorium met literatuur bezighouden, maar in het geheel niet weten hoe de werkelijkheid buiten in elkaar steekt. Geen wonder dat hij slechts sneers over heeft voor gewone lezers: ‘mensen voor wie poëzie lezen een vrijblijvend tijdverdrijf is, (...) lezers met voldoende vrije tijd en verder ook weinig tot niets te klagen.’ Nu ja, met misschien als enige punt om te klagen dit boek over poëzie.

Wat dit werk zo zonderling maakt, is echter niet al het bovenstaande. Dat sommige academici in Nederland zich graag hullen in vakjargon en ondoorzichtig proza, daaraan zijn we genoegzaam gewend. Wij gewone lezers kunnen wel tegen een stootje, en geven echt niet meteen op als er zinnen zij aan zij staan als: ‘Hoe komt het toch dat niemand (sic) meer durft te oordelen zodra het over poëzie gaat?’ en ‘Tegenwoordig beroepen (...) serieuze schrijvers noch literatuurbeschouwers zich op Schoonheid als maatstaf’, terwijl Joosten beweert dat de heersende opvatting die bestreden moet worden is dat ‘poëzie in een autonoom domein van consequentieloze teksten wordt opgeborgen’.

Wat dit boek zo zonderling maakt, is ook niet Joostens postmoderne visie dat een gedicht pas bestaat als het gelezen wordt. Het bestaat telkens ‘even’ als het gelezen wordt, maar als niemand het leest, bestaat het ook niet, vindt hij. Tsja, dat zou betekenen dat de Odysee en de Ilias eeuwenlang niet hebben bestaan (want als orale poëzie bleven ze ongelezen). En het zou ook betekenen dat ‘De achttien doden’ van Jan Campert tijdens de oorlog, toen we het uit ons hoofd leerden omdat er alleen enkele handgeschreven exemplaren van circuleerden, ook niet bestond. En het betekent dat al die gedichten in onze boekenkast, waarvan we weten dat ze bestaan omdat ze in ons achterhoofd leven en we ze kunnen citeren zonder ze te herlezen, ook geen reële existentie hebben tot we de bundel weer opslaan.

Neen, wat dit boek echt zonderling maakt, is het feit dat Jos Joosten helemaal niets om poëzie geeft. Hij is een volstrekt onpoëtische geest die de poëzie alleen gebruikt om aan het woord te zijn. Dat blijkt pijnlijk duidelijk uit zijn recensies, die af en toe grappige woordspelingen bevatten, maar doorgaans louter uit zijn op gratuit effectbejag, kinderlijk rumoer en de dictatoriale autoriteit van de recensent. Elk oordeel vliegt ons leeg en zonder argument om de oren.

Zo schrijft Joosten naar aanleiding van de bundel ‘Gegroet o...’ van Peter van Lier, dat deze bundel hem ‘heen en weer slingert tussen grote ergernis en ultieme bewondering.’ En vervolgens: ‘Misschien is dat wel de beste aanwijzing dat met Van Liers poëzie werkelijk wat bijzonders aan de hand is.’ Ja, misschien wel, maar misschien ook niet. En wat is nu dat ‘werkelijke wat’?

En over Huub Beurskens lezen we ‘dat het per se (sic) niet zo is, dat Beurskens gedichten verpoëtiseerde essays zijn, maar je kunt niet voorbijgaan aan evidente vingerwijzingen naar zijn poëtische grondhouding.’ Moeten we nu begrijpen met ‘goede’ gedichten te maken te hebben, geschreven uit een positieve grondhouding? Of zegt Joosten, dat Beurskens weliswaar geen essays verpoëtiseert, maar wel gewoon proza?

Omdat Peter Holvoet-Hanssen voor het beweeglijk element opteert, wordt hij gekarakteriseerd als ‘kiezend voor zeerover, nomade, overgangsfiguur’. Maar er zit ‘wel systematiek’ in, volgens Joosten. Maar welke ‘systematiek’ wordt niet geopenbaard

De poëzie van Jan Lauwereyns ‘werpt soms de vraag op of ze voortkomt uit slordigheid, toeval of welberekende beredenering.’ ‘En dat fascineert’, voegt Joosten daaraan toe. Waarom? Misschien omdat Lauwereyns volgens Joosten probeert ‘iets onvatbaars te zeggen, iets bewegends (sic) uit te leggen.’ Tsja, onvatbaar is het, want nu weten we nog niet of het volgens Joosten slordigheid, toeval of welberekende redenering is.

Joosten verwijt Grunberg dat zijn poëzie niets anders is dan proza ontdaan van hoofdletters, interpunctie en regellengte conform de bladspiegel. Prima, maar precies datzelfde uiterlijke aspect bewondert hij nu juist bij zijn helden Lucebert, Kouwenaar, Claus en Faverey. Waarom er verschil is legt hij niet uit.

Zodra het over de beoordeling van poëzie gaat, weegt bij Jos Joosten - net zoals bij veel andere eigentijdse critici - het aspect van ‘vernieuwing’ zwaar. Poëzie moet ‘vernieuwend’ zijn. Waarom dat zo zou zijn, blijft onverklaard - laat staan wat ‘vernieuwing’ nu behelst - maar duidelijk is dat om die reden dichters als J.C. Bloem, Vasalis en Ida Gerhardt bij Joosten op weinig waardering kunnen rekenen.

Joosten slacht Bloem in net even meer dan zes paginaatjes grondig af. Zijn oordeel baseert hij op

[p. 15]

enkele strofen uit Bloems debuutbundel en op de vaststelling dat in de 150 gedichten van Bloems Verzamelde gedichten het woord ‘dood’ 16 maal voorkomt, ‘sterven’ 24 maal en zo nog enkele kernwoorden met als toppunt ‘verlangen’ 1367 maal. Dit laatste zou overigens betekenen dat het woord ‘verlangen’ in het oeuvre van Bloem gemiddeld 9 maal in elk gedicht zou voorkomen! Zou de jonge academicus dat goed geteld hebben? Ik heb niet de moeite genomen het na te tellen, vooral niet omdat het zo slaapverwekkend nietszeggend is. Niets méér in elk geval dan de vaststelling dat bij de door Joosten onvoorwaardelijk bewonderde Faverey in de cyclus Te vroeg (8 gedichten van elk 11 of 12 zeer korte regels) volgens mijn eigen telling ‘stil’ 4 maal voorkomt, evenals ‘wiel’, en in Favereys cyclus Dichtheid, rimpeling, het ruisen (5 gedichten van elk 11 zeer korte regels) ‘roos’ 8 maal voorkomt, ‘ruisen’ 4 maal, evenals ‘winde’ en ‘hoepel’.

Bloem verwoordt volgens Joosten echter de melancholie van de kleinburger. Als dat al zo zou zijn, hetgeen nergens wordt aangetoond, zou zijn werk daarom dan niet deugen? Wat is er eigenlijk zo onpoëtisch aan de kleinburger? Joosten legt het niet uit, maar zijn afkeer is tomeloos. Bloems Verzamelde gedichten (ca. 50.000 exemplaren verkocht) bevat 150 gedichten. Voor Joosten zijn het er ‘nog zo'n 150 te veel’. Je zult als student van zo iemand les krijgen!

Hetzelfde gratuite vandalisme zien we bij zijn behandeling van Vasalis. Die heeft, meldt de Utrechtse academicus, wel technisch vermogen, maar haar oeuvre ‘mist toch wat poëzie echt interessant maakt’. Wat het is dat poëzie ‘echt’ interessant maakt, blijft - het verbaast u al niet meer - uiteraard onvermeld.

Dit is een boek dat uit het veld slaat. Niet zozeer uit verbazing over het niveau van sommige beoefenaars van de Neerlandistiek in Nederland, maar wel vanwege het feit dat Joosten op basis van zo weinig - en van aantoonbare onzin - voor zichzelf een carrière in de wereld van de literatuurtheorie en de literaire prijzenfestivals weet uit te graven. Het is dan ook even ontmoedigend dat deze bundel met subsidie van het Nederlands literair Produktie- en Vertalingenfonds werd uitgegeven.

Het enige weerwoord dat je als lezer van poëzie oog in oog met Onttachtiging overblijft, is poëzie lezen - en dan vooral de poëzie die je zo ver mogelijk wegvoert van Jos Joostens literaire woestijn.