Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 22]

Een onaardig boek
door Florus Wijsenbeek

In Het Bureau van J.J. Voskuil ben ik nooit verder gekomen dan enkele bladzijden. Ook mijn echtgenote, die als docent aan de Universiteit van Amsterdam met het in dat boek minutieus beschreven Meertens Instituut te maken had en iedereen daar kende, heeft het nooit kunnen uitlezen. Wellicht zijn wij te weinig geïnteresseerd in het feit of Piet en Marie boterhammen met hagelslag dan wel pindakaas eten en hun koffie met dan wel zonder suiker drinken en wat hun onderlinge commentaar daar dan op is. Veel mensen vinden die oeverloze details over de werkverhoudingen en de vergadercultuur in Nederland blijkbaar wel heel humoristisch. Wellicht zijn zij vergeten dat W.F. Hermans zulks beter, scherper en korter deed in Onder professoren. Dat was niet zijn beste boek, maar wel bijzonder leesbaar en vol venijnigheden waar je om moet grinniken omdat ze tegelijk persoonlijk en universeel zijn.

Het laatste boek van Voskuil, Requiem voor een vriend (2002), heb ik wel uitgelezen. Het gaat over wijlen het kamerlid Jan Bruggeman, in het boek Breugelman en beschrijft de ziektegeschiedenis van diens manische depressiviteit. Voskuil is vanaf de lagere school met Jan Bruggeman bevriend geweest en tot vlak voor diens overlijden maakten ze samen wandeltochten. Ik heb niet moeten grinniken om dit boek. Wellicht omdat de inhoud wel zeer persoonlijk maar geenszins universeel is. Maar misschien vooral omdat uit dit boek blijkt dat Voskuil geen gentleman is.

Ik heb Jan Bruggeman in zijn politieke leven goed gekend. Zijn weduwe Liesbeth - ‘Elisabeth’ in het boek - behoort nu nog tot de meer actieve, zij het bejaarde, leden van de vvd in Den Haag, waarvan ik voorzitter ben. Jan Bruggeman leed inderdaad aan manische depressiviteit, net zoals ruim anderhalf procent van onze bevolking. De symptomen zijn korte perioden van overmatige activiteit gepaard met een overoptimisme van de mogelijkheden om de wereld naar je hand te zetten, afgewisseld met langere perioden van somberheid. Met geneesmiddelen zoals lithium zijn de pieken en dalen redelijk af te zwakken. Misschien is het niet verbazingwekkend dat het onder politici nog wel eens voorkomt, vanwege de afwisseling tussen het optimisme om iets ten positieve te veranderen en de bittere teleurstelling als dat toch niet lukt. Ook het kamerlid Theo Joekes leed aan manische depressiviteit.

In Requiem voor een vriend heeft Voskuil zijn archief en zijn herinnering met betrekking tot Jan Bruggeman opnieuw geordend in het licht van diens ziekte, en vervolgens dit geheel in detail en zeer herkenbaar voor alle betrokkenen aan de lezer opgediend. Dat is misschien nog te begrijpen voor een arts die een bepaald ziektebeeld wil beschrijven, maar onheus van iemand die zich je vriend noemt. En ik denk dat het ook een romancier onwaardig is, zeker voor een zich zo minutieus op de realiteit baserend schrijver als Voskuil, die in dit boek de werkelijkheid enorm geweld aandoet.

Zo zet hij met name de weduwe ‘Elisabeth’ en de kinderen Bruggeman neer als keiharde, zich niets van de zieke aantrekkende, egoïstische figuren. Dat klopt gewoon niet. Ik kan uit eigen waarneming berichten dat zij zich grote moeite en inspanning hebben getroost om de steeds onmogelijker wordende zieke zo goed mogelijk te verzorgen. Dit in weerwil van de eerdere scheiding van het echtpaar. Ook wordt Jans vrouw Liesbeth, vanaf het eerste moment dat ze in het boek opduikt, geheel ten onrechte neergezet als een conservatief met een koloniale inslag en burgerlijke moraal. Dit schijnt wel te passen in Voskuils wereldbeeld, maar strookt geenszins met de waarheid. Weliswaar is Liesbeth Bruggeman een actief vvd-lid, maar ook een die zich zeer inzet voor Amnesty International en voor partijvernieuwing en dat ‘burgertruttige’ is voor ieder die haar kent al helemaal uit de lucht gegrepen.

Voskuil moet wel een archief hebben dat extreem geordend is en waarvoor hij over zeeën van ruimte beschikt, want in zijn boek citeert hij alle brieven, briefkaarten, artikelen en ontwerpartikelen, aantekeningen op menu's, spoorkaartjes, servetjes enz. enz. enz. die Jan Bruggeman hem deed

[p. 23]

toekomen of in zijn aanwezigheid vervaardigde en achterliet. Als hij al die citaten verzonnen zou hebben, dan zou hij pas echt een begenadigd schrijver zijn, behept met een fenomenaal inlevingsvermogen. Maar dat valt niet aan te nemen, gezien de details over poststempels, afbeeldingen, kreukels en vetvlekken en andere verschijningsvormen van die nagelaten papieren, die in het boek meermaals aangehaald worden.

En dit is precies wat je tegen Requiem voor een vriend kunt inbrengen. Indien Voskuil zich werkelijk had opgesteld als notulist, zou de lezer op basis van het gezegde en geschrevene aan het denken kunnen zijn gezet. En inderdaad verkondigt Voskuil zelf in dit boek niet rechtstreeks een mening - hoewel hij die klaarblijkelijk wel heeft, bijvoorbeeld over het nuttigen van varkensvlees - maar laat alle openlijke onaardigheden over ‘Elisabeth’ over aan echtgenote ‘Lous’. Maar toch slaagt hij erin door de overdaad, de selectie en de sequentie van de briefjes, schrijfsels en stukken van Jan de hoofdfiguur voor gek te zetten, en bovendien diens van Voskuil afwijkende meningen als ridicuul af te doen.

[p. 24]

In dit boek wordt het karakter van Jan Bruggeman en datgene wat hij deed en zag en schreef vrijwel helemaal in het teken van zijn ziekte geplaatst - zijn geestesziekte zoals diverse keren wordt gestipuleerd. Zo worden jeugdgesprekken waarin Jan fantaseerde over een grootse toekomst, achteraf als tekenen van hoogmoed of gekte uitgelegd - maar wie heeft in zijn jeugd niet zulke fantasieën met broers of vriendjes besproken? De ironie, die Jan zo eigen was, wordt de lezer hierbij geheel en al onthouden. Het boek zegt ook niets over de politieke en diplomatieke bijdragen die Jan Bruggeman ontegenzeggelijk heeft geleverd. Want Jan was een scherp analist van de internationale politiek, hetgeen Voskuil volstrekt onvermeld laat. (Misschien omdat hij niets van die analyses begreep of misschien omdat hij het er niet mee eens was, maar ik gok op het laatste.) Evenmin voegt het boek iets toe aan begrip voor of inleving in manische depressiviteit.

Requiem voor een vriend doet uiteindelijk niets anders dan een zieke man en zijn familie te kijk zetten. Dat is geen vriendendienst, maar karaktermoord. Natuurlijk, Jan Bruggeman vertoonde niet zelden buitenissig gedrag, maar dat maakte hem juist bij velen geliefd, hoe irritant het soms ook was. Als kamerlid wist hij bijvoorbeeld fractievoorzitter Ed Nijpels soms wanhopig te maken, maar altijd op zo'n manier dat alle aanwezigen, inclusief Nijpels, een glimlach niet konden onderdrukken.

Eén voorbeeld volstaat. Als vaste hospitant namens de Europese fractie was ik aanwezig toen de vvd-kamerfractie meende een standpunt te moeten bepalen over het verlenen van de P.C. Hooftprijs aan de door de vvd gehate Hugo Brandt Corstius, die cda-minister Brinkman had vergeleken met Eichmann. Brinkman was daar woest over en had van de vvd fractievoorzitter in het coalitieberaad gedaan gekregen hem te steunen om de prijs niet uit te reiken, temeer daar ook in het juryrapport, dat in aanwezigheid van de Koningin voorgelezen zou worden allerlei hatelijkheden aan het Koninklijk huis, de katholieken en nog enkele anderen gedebiteerd werden. De fractie debatteerde daar een hele ochtend over en kwam na veel vijven en zessen tot de conclusie dat de vvd zich tegen zou verklaren. De bepaald niet linkse liberaal Bruggeman verzette zich tot het uiterste, vanuit het zeer liberale standpunt dat de politiek zich niet met inhoud van de door een jury geselecteerde schrijver mocht bemoeien. En toen de stemming was geweest, riep hij van achteruit de zaal met zijn snerpende stem: ‘Thorbecke zal zich omdraaien in zijn graf!’ Nijpels werd daar heel kwaad over en dat vond Jan nu weer leuk.

Jerôme Heldring wijdde in zijn rubriek ‘Dezer Dagen’ in nrc Handelsblad van 21 augustus 2003 enige woorden aan Requiem voor een vriend. Hij sprak daarin zijn bewondering uit voor de vriendschap van de Voskuils, die Jan Bruggeman zo ‘trouw’ gebleven zijn. Die bewondering deel ik niet. En opmerkelijk genoeg vindt Voskuil zelf het boek blijkbaar ook niet zo geslaagd, althans dat blijkt uit een interview met Elsbeth Etty in dezelfde krant van 22 november 2002. Voskuil zou, zegt hij, het niet erg gevonden hebben, dood te gaan zonder dit boek geschreven te hebben.

Eerlijkheidshalve moet worden gezegd dat Voskuil het manuscript aan de familie heeft toegezonden. Die heeft hem niet gevraagd van publicatie af te zien - dat kon ze ook niet, want je gaat nu eenmaal niet een negatief beeld van jezelf in een ‘roman’ veranderen.

De kinderen Bruggeman zijn er wel in geslaagd Voskuil te bewegen het manuscript aanzienlijk te bekorten. Waarschijnlijk was ook uitgever van Oorschot daar niet ongelukkig mee. We moeten er als lezers niet aan denken dat we het werk in oorspronkelijke omvang hadden moeten doorploeteren. En zelfs nu nog was het oordeel van recensent Pieter Steinz in nrc Handelsblad van 15 november 2002 duidelijk: ‘De streng wiedende hand wordt node gemist.’