Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 14]

Noem mij de pianist
door Bas van Putten

Als Horowitz er niet geweest was, hadden de goden Dorlieff misschien beroemd gemaakt. Maar Horowitz was er. En Rubinstein, Cortot en Gieseking en Backhaus bovendien. Het was de gouden tijd van de klavierleeuw. De subtop wachtte achter de coulissen op geluk dat pas kon komen als de laatste Mohikaan bezweken was, en dan was het te laat. De bijna grote Dorlieff had meer dan dubbel pech. Hij was van Duitsland via Israël gekwakkeld naar zijn rietgedekte rusthuis in het Gooi. De tijd, een kwaad gesternte; de oorlog en de tegenslag dat grootheid nooit alleen komt.

Hij had nog wel met Mengelberg gespeeld in Amsterdam, in '34. Was zestien. Liszt, concert in Es. Een debutantenstuk, gevaarloos klateren voor wie octaven als kralen aan het spit kan rijgen. Een wonderkind op leeftijd al. Nog net een jonge hond, nog net vertederend genoeg voor in de krant. Prachtige kritieken uiteraard, een jongen als de jonge Dorlieff maakt week; als hij niet speelde, deed zijn puberkop het werk.

Een mensenleven later zag ik bij hem thuis de foto's van die dagen op zijn schoorsteenmantel, gekiekt door fotografen die er werk van maakten. Zijn ogen keken dromend naar zijn toekomst, veelbelovend en met een duistere trouwhartigheid die ook verdriet was. Een prachtige partij voor wie cultuur zocht, traditie, die gymnasium-grandeur, verschiet van edele depressies met een altijd legitieme oorzaak, Schmerz. Je zag de vrouw die zou komen nu al aan hem af, een diva die van troosten wist en van vergeven, met zijn eer als loon.

Wie als minder begenadigd kind die foto's zag dacht vroom, zo word ik nooit. Dat was dan ook het doel; de lage levensvormen af te schrikken met hun adel. En het geloof in wonderen te prikkelen.

Concert in Es schreven ze toen compleet nog als Concerto in Es. Gr. T. - dat ‘grote terts’ betekent - majeur. Majeur is dat er hoop is, dat het goed komt, en zo klatert Liszt dan ook, in triomfstemming naar de eindstreep, waar de overwinning wacht. Een onberispelijk toucher had Dorlieff volgens het Handelsblad gehad. Op vleugels terug naar Duitsland, maar daar hadden natuurlijk net de nazi's in de bloei gestaan en dat was dat.

Een oorlog in het kamp. Wel blijven leven, lijden tot het laatst, niet eens boven het heldengraf alsnog tot martelaar en heiligdom geslagen. Daarna, anders dan Horowitz, geen schoonvader die Toscanini heette. Geen ontdekker die het na de oorlogsjaren voor hem goed kwam maken. Geen wonderbaarlijke redding zoals een Walter Legge, headhunter van emi, aan Otto Klemperer geschonken had toen die met een droefgeestig stigma van vergane glorie dreigde weg te kwijnen in het Praag van '46. Dorlieff was eerste kwaliteit, maar goed is nooit genoeg. Slechts een gedegen speler met het voor de eeuwigheid niet acceptabele excuus van vijf verloren jaren zonder instrument. Geen trauma in de toon maar nooit het toverfluïdum van Horowitz.

Ook als slachtoffer van hoe het leven gaat was Dorlieff niet voor de eeuwigheid. Geen Otto Klemperer, geen Victor Klemperer en geen Dmitri Sjostakowitsj die zijn geestelijke armoede onder de knoet van Jozef Stalin nog met pijn kon motiveren, als verzachtende omstandigheid voor wat hij had verzuimd te schrijven, sterke noten. Nog wel een teug geluk, dankzij de muze. Noem het cynisch: stil geleefd achter een vrouw aan die weids bejubeld Verdi en Puccini had gezongen van de Scala tot de Me-

[p. 15]

tropolitan zodat hij - tegen de tachtig, weduwnaar alweer - zonder een cent pensioen nog steeds de rekeningen kon betalen.

Je kunt conclusies uit dat leven trekken. Een kunnen niet veel minder dan de groten, niet veel minder. Alleen is het met grootheid ongeveer als met rapportcijfers op school. Het verschil tussen de tienen en de achten is twee punten. Maar de acht is een maximum, een hoogtepunt. De tien een hinderlijke grens voor wie veel verder kan, met zijn verbeelding of zijn intellect of beide. En dat is wat je hoort aan pianisten met een tien en niet aan achten; dat er veel meer is dan het stuk, begrensd of onderdrukt door het dictaat van de geschreven noten. De tien wil zeggen; ver voorbij het maximale dat de achten zien en horen.

Ik ben sinds jongen al verzamelaar van mensen en van dingen. Eerst verzamelde ik vriendschappen om niet alleen te zijn. Later hamsterde ik platen met het spel van oude pianisten, om een persoonlijke geschiedenis te weven uit mijn rafelige liefde voor hun tijd. Natuurlijk houd ik van muziek. Maar er komt iets bij, en dat is het besef dat onze generatie nauwelijks wortels heeft, nauwelijks geschiedenis; tradities annexeren we door ze te kopen of te imiteren.

Het dierbaarst waren mij vergeten pianisten, die maakten dat je al luisterend je ook nog ontdekker voelde, de man die hun belang het eerst had ingezien. Ik zwoer bij mannen als Horszowski, die de honderd moesten halen om gehoord te worden. En die ten slotte gingen smaken naar hun noodlot, melancholisch. Laat het projectie zijn; gevoel is gevoel.

Vrienden, net zulke liefhebbers van edel oud pianospel, fluisterden me in dat Dorlieff ergens in Nederland lag te verwelken. Ik zocht hem op omdat ik had gehoord dat hij ooit met Richter had gegeten in Parijs. Richter is mijn favoriete pianist; er was een tijd waarin ik iedereen die hem met eigen handen had beroerd als god vereerde. Een ander speelt muziek; Svjatoslav Richter was de wet waaraan ik alle spelers toetste, een man die schiep waar anderen niet verder kwamen dan herscheppen, vale reconstructie. Richter gaf een recital in de Salle Gaveau. Dorlieff had diezelfde avond op een ambassade, meer dan Mexico of Chili kan het niet geweest zijn, de Pelgrimsjaren van Franz Liszt gespeeld met zijn berustende bekwaamheid, die hem behoedde voor het moordende élan van pieken en van dalen die hij niet meer aankon. Een met beiden min of meer bevriende impresario, in '34 nog getuige van de Amsterdamse Liszt met Mengelberg, had de mannen in de late avond aan elkaar gekoppeld in een Russisch restaurant.

Er was niet veel gezegd, en van wat er was gezegd, wist Dorlieff zich weinig te herinneren, hoe ik ook doorvroeg naar details; de blikken, de menukaart, handgebaren, eetgewoonten. Dorlieff was oud en al een beetje slonzig van de eenzaamheid en van een leven dat zichzelf had overleefd; hij gaf nog duurbetaald maar slecht pianoles aan snobs die dachten dat de geest via de mensen tot de mensen komt, net wat ik ook geloofde in die jaren. Drie snobs had hij in zijn praktijk, die ferm betaalden en zo zwart als roet, zoals de pedagoog mij met zijn beringde kreukelhand op mijn confectie-overhemd verzekerde.

Je kon het beste om zijn grappen lachen, al was zijn humor dan meer stijl van leven dan methode van plezier. Samen dokten zijn drie snobs genoeg voor een bescheiden wijnkelder, monkelde hij grijnzend. Zijn knipoog zei me dat ze zich voor het geld lieten belazeren, dat hij voor snobs niks anders wilde zijn dan kassa; deurwaarder van God, die bij het volk kwam incasseren. Hij boog zich bij het grappenmaken als getrouwe naar mij over. We waren bijna vrienden. Dorlieff stonk uit zijn bek maar dat was grootheid. Het was een stank die nog geroken was door Richter.

Wat deed u met hem, vroeg ik. Niks tutoyeren, dat was afgesproken. U. We waren bijna vrienden, bijna. Eer en afstand.

[p. 16]

We schaakten, zei hij, met de grote Richter kon men enkel schaken. Hij was een excellente schaker, wist u dat?

Hij zei nog ‘men’. Wie had gewonnen, wist hij ook niet meer.

Wij spraken Frans, zei hij. Richter, herinnerde hij zich langzaamaan, sprak zeer goed Frans. Dorlieff proefde zijn woorden als een wijn. Zijn nadruk was die van de oude mensen. De oude mensen spraken mooi aandachtig, of de taal wat waard was. Als hij van Fransen of de Franse taal sprak, kreeg zijn stem iets lispelends en zachts, met op de s-klank bijna dichterlijk het suizend sissende van vlees dat op laag vuur staat. Een goede muzikant is ook een goed acteur; hij pikt de stijl op.

Dikwijls hoorde ik maar nauwelijks wat hij zei. Het ging om hoe hij sprak. Zijn woordgebruik en zijn accent bekoorden me; ze vormden een versleten edeltaal uit alle talen, schaduwesperanto.

Frans. Wat hadden zij besproken, in het Frans?

Ik vroeg niet verder. Ik zag bij Dorlieff de mengeling van Alzheimer en achteloosheid die grote mannen hebben, voor wie op leeftijd niets meer telt. Ik begrijp de slonzigheid van oude mensen wel. Hun hele leven zijn ze ordelijk geweest. Nu laten ze de teugels vieren. Het is hun recht.

Ik kwam voor zijn accent, zijn handgemaakte kamerjasjes en zijn aura, dat querulantengrootspraak acceptabel mengde met welsprekendheid; het kon veel erger.

Richter at niet veel, zei Dorlieff, alsof hij met een laatste wetenswaardigheid iets goed wou maken; het was niet wat je noemt een grote eter.

Wat ze gegeten hadden, was hij allemaal vergeten.

Dorlieff zat in Bussum tussen de trofeeën op de bank. In een kleine villa met een naam, waar ik hem nooit heb horen spelen. Met de salon gemodelleerd naar vroegere beau monde, die van kamerjassen, handgemaakte Perzische tapijten en van de port die hij nog portwijn noemde. In de kast achter het glas maar nauwelijks boeken. Het telefoonboek, Rubinsteins Memoires, de verzamelde gedichten van Verlaine, in het Frans. Dan kende hij dus ook ‘Crépuscule du soir mystique’. Le souvenir avec le Crépuscule / Rougeoie et tremble à l'ardent horizon / De l'Espérance en flamme qui recule / et s'agrandit ainsi qu'une cloison.

Naast zich op de bank had Dorlieff altijd een draadloos telefoontoestel binnen bereik, alsof hij ergens in zijn hoofd nog altijd wachtte op een triomfale invalbeurt in Wenen of Berlijn.

Als het niet tragisch mooi was, was het niets.

Natuurlijk bleef ik aan hem hangen. Ik heb voor iedereen een voetstuk klaar. Maar de held, die is niet meer. Er staat niets op het spel. Helden maak je tegenwoordig zelf met een namaak van de verbeeldingskracht die Dorlieff zo prachtig met zijn hele wezen inspireerde. Hij was een heer. Zijn ironie was rijp. Zijn gelatenheid was trots. En zijn rancune bleef subtiel. Het ergste wat hij ooit gezegd heeft over Horowitz is dat die nooit volwassen was geworden. Kan zijn dat ik een medelijden voelde. Iets dieper in de laffe ziel misschien een vage trots. Beroemde kennissen. Bij de geschiedenis aan huis voor het te laat is. Om niks voelt men zich uitverkoren in de nieuwe ijstijd die de onze blijkt. Naast zoveel vlakheid is de kleinste terp een Himalaya.

Soms kwam ik na een altijd schriftelijke afspraak weer een middag aan. Hij schonk dan portwijn en liet zijn dienster kaas en oude noten brengen. Achter gesloten trijp, nooit zag ik daar gordijnen open, spraken we zacht over muziek, over mijn oude platen, waarom het nooit meer goed zou komen met de pianisten.

De laatste keer ging zo.

Hij had Pogorelich gehoord, een jonge god met stalen vingers, en was kwaad. Die jonge jongens nemen de tijd niet meer, zei hij. Dat vliegt de hele wereld rond.

[p. 17]

De groten reisden vroeger naar Amerika per schip. Bij dat ‘per schip’ vertraagde hij en als de zin gezegd was, viel hij stil om zulke reizen passend te gedenken, in hun trage geestverruimendheid. Ik zag hem denken aan Rachmaninoff, die aan de reling hangend een Prelude boven zee liet rijpen, als een mysticus die dankbaar opvangt wat een god hem voorzegt. Dan klonk mijn bijna vriend op zijn gezondheid met zo'n oude handgeklonken slotsom, die zijn hele wereld samenvatte. ‘Dat alles, tijd en rust, bracht ons de bezonkenheid die nu is weggevallen.’

Hij bedoelde de zee. Zijn zeeën waren altijd kalme paradijzen waar de geest, de heilige, voor alle uitverkorenen gereed, stand-by boven het water zweefde. Soms dacht ik dat hij me dicteerde, dat hij hoopte dat ik alles op zou schrijven wat hij zei. Voor alle oude mannen ben je op mijn leeftijd chroniqueur, een luisterende pen. Hij noemde me zijn Eckermann, dat had meteen te denken moeten geven.

Hij opende de ogen en stond op. Zal ik u eens wat laten horen? vroeg hij toen. Naast zijn vleugel in de kamer stond op een bijzettafeltje een midiset, zo'n torentje van mini-apparaten, met de speakers op de grond ernaast. Het bandje zat al in de cassetterecorder. Toen Dorlieff op play gedrukt had, liep hij langzaam terug naar onze zithoek, in zijn kamerjas.

De muziek klonk nevelig van ouderdom. Chopin, Mazurka's. Maar schitterend, zo schitterend, zo klein en elegant van dansende beweging. De tranen in mijn ogen.

De opdracht kon ik raden.

Noem mij de pianist, zei Dorlieff, de ogen dicht van het genot.

Ik wist het niet te raden. Het spel kwam me zo bekend voor dat ik me wel moest vergissen.

[p. 18]

Toen mijn verlegenheid hem lang genoeg geduurd had wees Dorlieff met een komisch aangezette maar heroïsche bacchantenpose op zichzelf.

Aha, zei ik, verslagen.

Ja, mompelde mijn bijna vriend, ik had er slag van toen. Als ik dit hoor, vind ik het bijna jammer dat de wereld heeft verzuimd zich door mij in te laten nemen.

Ik opperde een regenboog aan lof.

Hij wuifde alles weg, waarbij hij portwijn morste op zijn kamerjas.

‘Ik zal u een geheim vertellen: alles klonk goed in die tijd. Dat zoemende, dat wollige. Het is omdat de bandopnamen uit die jaren alle boventonen filterden. De toonvorming van onze generaties is een mythe. Sommige pianisten maakten misbruik van die technische tekortkoming. Ik zal u maar niet zeggen welke. Verhalen kan ik u vertellen, oh la la.’

Hij lachte onderdrukt, alsof hij mij wou sparen voor de trots op zijn onthulling.

‘Het geheim van de smid is het aaien.’

Dorlieff kromde zijn vingers, liet ze kruipen in de lucht zoals een kind het kruipen van een spin nabootst. ‘Niet tikken. Het klavier is geen typemachine. Aaien, strelen. Het klavier is een vrouw.’

Toen trof mij de schok. Ik herkende de uitvoering. Het was een opname van Horowitz, uit '45. Mijn gastheer; een fraudeur. Ik heb mijn kaken op elkaar geklemd van schaamte. Mijn hele kop stond onder spanning plotseling.

Dorlieff had niets gemerkt. Hij zag niets meer. Zijn eigenliefde verblindde hem.

Hoor, zei hij, de luisterpose nu extatisch. Die fijnheid. Belletjes. En geen vertraging, nergens een onnodige vertraging. Absoluut in tempo. Ja, zo ging dat toen. En iedereen vond het gewoon.

Een mazurka van Chopin duurt drie minuten. Op de finale kwijting was ik niet berekend, zo op stel en sprong. Wat er gebeurd was, had me zo gepijnigd dat ik niets kon zeggen. Ik ben sprakeloos, zei ik ten slotte.

Dat waren net de goede woorden.

Na een kwartier ben ik opgestaan met een excuus zo vaag dat ik alweer het schaamrood op de kaken kreeg.

Het was de laatste keer, dat ik in Bussum Dorlieff bezocht. Later stuurde hij me brieven, chique enveloppen van geschept papier. Ik denk dat ze vol vragen waren, en misschien had ik in zo'n couvert de aanzet aangetroffen tot een biecht. Nooit zal ik het weten. Geen brief heb ik geopend.

Dit was nu ongeveer tien jaar geleden. Gisteren zette ik in de auto weer Mazurka's op met Horowitz. Het was voor het eerst sindsdien dat ik het opbracht weer naar die opname te luisteren, de doorslaggevende uit '45. Hij klonk volkomen anders dan ik hem mij herinnerde. Matter, minder toverachtig. Dof. Al bijna subtop.

En ik geef toe dat ik me weer bedrogen voelde. Alleen; door wat of wie? Als mijn geheugen me bij Dorlieff belogen had, waarom dan nu niet weer?

Het geheugen is een saboteur. Het saboteert de liefde en de lieve vrede, alles. Ik snap waarom de oude Dorlieff probeerde te vergeten, zelfs met herinneringen andere herinneringen heeft willen uitwissen.

Ik weet dat hij nog leeft, maar wat is er nog te zeggen?

Alleen dat we een leven lang belogen worden en misleid, vernederd. Niet door een ander; door onszelf, door onze zintuigen. Door onze ogen, onze oren. Tot we oud zijn en maar niets meer zeggen, met de ogen dicht. Je weet het nooit, niets weet je zeker. Maar daarom moet je dus geloven, daarom. In de Mazurka die je zelf had willen spelen. Waarvan je voelde dat je hem als speler zelf had kunnen zijn, als je de stap gewaagd had. En misschien ben je die speler echt geweest. Maar niemand heeft het goed gehoord, dus iedereen is je vergeten.