|
| |
| |
| |
Yesterday tot vandaag
door Erik Bindervoet & Robbert-Jan Henkes
Drieëntwintig jaar achter elkaar non stop zou je moeten luisteren om alle zes miljoen keer dat het 124 seconden durende liedje Yesterday is gedraaid op de Amerikaanse radio af te kunnen horen - althans dat was de tussenstand van een paar jaar geleden. Daarmee behoort dit nummer uit 1965 van The Beatles tot de meest gedraaide nummers ter wereld ooit - naaste concurrent is White Christmas van Bing Crosby. Het tweede meest gedraaide nummer van The Beatles is Michelle, met een airplay van een alleszins respectabele vier miljoen keer, oftewel een jaar of achttien onafgebroken luisterplezier.
De Beatles brachten Yesterday niet in Engeland op single uit omdat ze vonden dat ze een rock-'n-roll-band waren en dit nummer te soft was en bovendien meer een solonummer - het werd geschreven en op plaat uitgevoerd door Paul McCartney alleen, begeleid door een strijkkwartet, hoewel er op bootlegs wel jazzy live versies te vinden zijn waarop alle vier de Beatles meespelen. Uiteindelijk werd het liedje overal ter wereld als single uitgebracht behalve in Engeland, dat pas op 8 maart 1976 capituleerde.
Het verhaal is al zo oud als de weg naar Liverpool: Paul was ingetrokken in het Londense ouderlijk huis van zijn aanstaande verloofde Jane Asher, het titiaanroodharige, tweebenige kindsterretje dat al had geschitterd in de film Mandy, waarin ze gedebuteerd was op zesjarige leeftijd, The Prince and the Pauper en een toneelversie van Alice in Wonderland, om maar een paar van haar glansrollen te noemen. Vader Asher was dokter en moeder Asher was hobolerares, die nog les had gegeven aan George Martin (de producer van de Beatles). Het was een intellectueel milieu waar de beroemde Beatle met twee woorden leerde eten, en waar hij voor het eerst Vivaldi hoorde (een van de medecomponisten van Eleanor Rigby).
Op een winterfrisse morgen, begin 1964, werd Paul wakker in huize Asher, met de tune panklaar gedroomd in zijn hoofd. Hij slaapwandelde naar de piano in ‘zijn’ mansarde en speelde het foutloos uit zijn hoofd na, alsof het een riedel van een ander was die hij zich vagelijk maar exact herinnerde. Hij liet het eind januari 1964 voor het eerst aan George Martin horen, in het niet naar hem genoemde hotel George v in Parijs, en daarna speelde hij het overal waar hij kwam, met de vraag of iemand het deuntje ergens van kende. Het antwoord luidde meestal: Ja! Je hebt het nu al honderd keer voorgespeeld! En als je nou niet ophoudt, zei Help!-regisseur Dick Lester erachteraan, dan laat ik die klotenpiano van de set verwijderen en jou d'rbij.
Het duurde derhalve nog 18 maanden voordat de melodie - die nog meegekund had op de lp A Hard Day's Night en ook op het daaropvolgende album Beatles For Sale - werd prijsgegeven aan het zwarte vinyl. Het nummer verscheen uiteindelijk in augustus 1965 op de plaat Help! die op kant 1 liedjes van de gelijknamige tweede Beatles-film bevatte.
Was Yesterday dan een nummer van een ander? Volgens musicoloog Dominic Pedler zou dat best wel eens het geval kunnen zijn. Hij wijst in de richting van Nat ‘King’ Cole en zijn hit Answer Me, met de regels ‘You were mine yesterday, I believed that love was here to stay’ en ook op grote overeenkomsten wat betreft frasering en melodie.
De tekst kwam bij Paul echter pas veel later, zoals gewoonlijk. Dat lag aan Pauls manier van componeren. Als John Lennon zei dat hij een song had geschreven, bedoelde hij de tekst en als Paul het zei bedoelde hij de muziek. De eerste, voorlopige werktitel die hij aan de melodie had meegegeven, boven het dienblad van de room service van het statige Parijse hotel, was Scrambled Eggs en de eerste werktekst luidde:
Oh my baby how I love your legs
Jane zei dat het een en al verzinsel moest zijn, want haar benen waren naar eigen zeggen niet om aan te zien, al hoefde zij ze waarschijnlijk nog niet te scheren (ze was toen 17), wat Linda Eastman, de toenmalige aanstaande eerste echtgenote van Paul - al kon niemand dat toen nog weten
| |
| |
- expres niet deed. Het kwam in Jane's onschuld niet op dat het ook wel eens over andermans/-vrouws benen kon gaan, die van Paul zelf bijvoorbeeld, of van zijn tante Jin of die van Sylvie Vartan bij wie de Beatles in het voorprogramma stonden in het Olympia-theater, of die van het vrolijke Franse serveerstertje met wie ze op de kiek gingen aan de Champs Elysées.
Paul voelde dat er een gevoelige tekst bij moest, en dat de titel uit één woord moest bestaan. Maar toen die titel zich maar niet wilde aandienen, maakte hij alvast een persiflerende werktekst. Waarmee Yesterday het eerste en enige liedje is waar de parodie er eerder was dan het origineel: Scrambled Eggs (1965).
Have an omelette with some Münster cheese
Put your dishes in the washbin please
So I can clean the scrambled eggs
There are lots of eggs for me and you
I've got ham and cheese and bacon too
So go get two and join me, do
Fried or sunny side, just aren't right
The mix-bowl begs, quick, go get a pan
And we'll scramble up some eggs, eggs, eggs, eggs
Good for breakfast, dinner time or brunch
And we'll have a lunch on scrambled eggs
Toen het uiteindelijk Yesterday was geworden, vroeg Paul aan George Martin of dat niet al te afgezaagd was, al te corny, wat een van de ergste kwalificaties was die de Beatles aan een liedje konden geven. Maar volgens de producer, die overigens niet vies was van een beetje corny, kon het ermee door. Het schrijven van de uiteindelijke lyrics duurde twee weken en het hele nummer werd door Paul vlak voor de opnames afgemaakt in het Portugese Albufeira op een kleine Martin 00-18 akoestische gitaar van zijn gastheer, Bruce Welch van The Shadows.
Waar gaat het nummer eigenlijk over? Over scheiding en ruzie met Jane? Of toch, onbewust, achter de façade van een liefdesliedje, over wroeging en verlies, over de dood van zijn moeder, de vroedvrouw ‘Mother’ Mary Mohin-McCartney en over de verkeerde opmerking (‘I said something wrong...’) die Paul, 14 jaar oud, na haar dood in 1956 maakte: ‘Hoe moeten we nu aan geld komen?’
John vond het een mooi nummer - en hij was blij dat hij het niet geschreven had. ‘Ik zat in een restaurant in Spanje en de violist wilde per se Yesterday in mijn oren gaan staan spelen. Toen vroeg ie me of ik zijn viool wilde signeren. Ik wist niet wat ik moest zeggen, dus deed ik het maar. Ook Yoko zette haar handtekening erop. Op een dag zal die violist er wel achter komen dat Paul het nummer heeft geschreven, maar hij had toch moeilijk langs de tafels kunnen lopen en I Am the Walrus spelen.’
Hoewel er studio-opnames zijn waarop Paul het nummer uitlegt aan zijn mede-Beatles en met gitarist George Harrison instudeert, speelde hij het uiteindelijk toch alleen. Even werd overwogen om het als een solo McCartney-single uit te brengen, maar de groepssolidariteit bleek sterker. Een monumentale beslissing, want wat zou er gebeurd zijn als die single er toch was gekomen? Misschien hadden de Beatles nog tien jaar langer bestaan, maar misschien hadden we, omgekeerd, in 1967 al in plaats van naar Sgt Pepper's Lonely Hearts Club Band naar Mull of Kintyre moeten luisteren.
Yesterday werd, single of geen single, het meest door andere artiesten uitgevoerde, oftewel gecoverde lied aller tijden, en daarmee ook het meest gecoverde Beatles-lied aller tijden. Nederland bleef niet achter, want het is ook de meest uitgevoerde Kievercover (dat is een Nederlandstalige Beatles-cover) aller tijden. Een goeie tweede in de Lage Landen is Yellow Submarine, dankzij Wim Kan en zijn oudejaarsconférencelied uit 1966 en het carnaval van 1967, toen de Beatles bezig waren met Sgt Pepper en Nederland hoste op ‘Jelle zal wel zien’ van Albert Brosens & de Deurdouwers en op ‘Gele Soepterrien (Van m'n Tante Stien)’ van de Kevers.
Het lijkt zo simpel te vertalen: yesterday - gisteren. Allebei drie lettergrepen, met treffende betekenisovereenkomsten en met de nadruk op de eerste lettergreep. Het allerletterlijkst is de Nederengelse vertaling van Jacques Plafond, alias Wim T. Schippers uit 1975, zoals onnavolgbaar gezongen door Dolf Brouwers, oftewel Sjef van Oekel, op de lp Van Oekel (live) at Paradiso:
(- Om over de Beatles maar te zwijgen!)
Al m'n zorgen schenen zo ver weg
Nou lijkt het of ze blijven
| |
| |
no you don't want to know. 2002
Ben ik niet half de man die 'k placht te zijn
Daar is een schaduw hangend over mij
O gisteren kwam plotseling
Ik weet het niet, dat wou ze niet zeggen
Nou verlang ik naar gisteren...
Liefde was zo'n makk'lijk spel te spelen
Nou heb ik een plaats nodig om te schuilen
O ik geloof in gisteren...
(- Zoals zo'n eenvoudig liedje klinkt als ík dat zing.
Je weet niet wat je hoort gewoon. Wat moeten de
Zo letterlijk als Jacques Plafond het kon, is slechts weinigen gegeven, en zelfs die niet. Maar dat Yesterday zich leende voor parodistische vertalingen in ons eigen taaleigen werd reeds vrijwel onmiddellijk na het verschijnen van het nummer duidelijk. Een van de eersten uit ons nationale cabaret- en luisterliedwezen die zich ervan meester maakte, was Rijk de Gooyer, die in 1966 op het toneel voor een zich de lolstuipen lachend braderiepubliek de vertaling van Henk van de Molen zong, met een koei van een clou aan het eind, waar in het hele nummer smeuïg naar toe wordt gewerkt:
't Was gewoon een doordeweekse day
Zat ik allenig in een soort café
Verdrietig acht'r een slâppe thee
Yesterday, plots'ling zaten we daar met z'n twee
En na een uurtje werd ik vrees'lijk wee
Toen zij d'r hand op de mijne lee...
Steeds maar zei ik haar dat m'n vrouw me niet begreep
Maar ze hield me voor dat het ook wel aan mezelf kon leggen
Yesterday, toen ik haar daarna naar huis toe ree
In m'n tweedehandse deusjevee
Kreeg ik opeens een moordidee:
Zet voor mij nog effe een lekker bakkie leut
En ze zei me dat ik kon gaan fietsen
Yesterday, toen ze voor m'n neus de deur dicht dee
Klonk door de brievenbus een stem die zee:
'k Neem nooit geen vreemde kerels mee
Want ik ben niet van yesterday
| |
| |
Een eindhalte op de weg van de minste weerstand: yesterday met yesterday vertalen. Maar ook andere contemporaine vertalingen vermijden het woord ‘gisteren’, zoals de versie van Ria Valk. Zij zong, ook in 1966, Beste Kees in de vertaling van T. Vos, ook met de clou in de punchline: Kees blijkt een hond! (O, nou hebben we het verraden):
Jij bent vannacht weer niet thuis geweest
Ik heb een hele tijd op jou gewacht
Zoals ied're morgen ging je weg
Ik liet je zoals altijd uit
En zwaaide naar je door de ruit
Zo plots'ling van me heen
Keesje, waarom liet je je vrouw
Zeg je kreeg je eten toch op tijd
Je bedje was toch steeds gespreid
Wij hadden toch een fijne tijd...
In geen jaren ben 'k zo blij geweest
Ik was juist aan de telefoon
Je bent terecht, verloren zoon
In 't asiel, mijn beste Kees
De jaren zestig in Nederland, toen de mensen hun honden nog uitlieten en tegelijk naar ze stonden te zwaaien uit het raam! Wat een heerlijke, kostelijke, mieterse, welhaast magiese tijd moet dat geweest zijn. Toen er nog gelachen werd, want ook in dit nummer wordt het vertaalprobleem straf omzeild en bedolven onder hilariteit.
Vergelijk in dit opzicht ook (in de categorie humor met handicap, namelijk er niet om kunnen lachen) de versie van Ivo de Wijs uit 1981, toen er blijkbaar nog steeds veel rijmdwangmatig te gieren brullen viel in onze inmiddels al enigszins onttoverd rakende contreien:
Vroeger liep ik met een puistenkop
't Was min of meer de juiste kop
Maar het was wel een puistenkop...
En vergelijk ook in de categorie zonder handicap maar óver mensen met een handicap de parodieversie van John Lennon uit 1974:
Suddenly, I'm not half the man I used to be
Because now I am an amputee...
Gecomponeerd ver voordat Heather Mills in beeld kwam als nieuwe geliefde van Paul, het eenbenige supermodel, maar wat voor een been!
Een andere manier om het vertaalprobleem links te laten liggen, is het hele nummer onvertaald te laten, wat Hans Teeuwen, die ook wel houdt van een geintje op z'n tijd, dan ook smaakvol deed. Hij voorzag het nummer in zijn cabaretprogramma ‘Met een Breierdeck’ uit 1997 niet van een nieuwe tekst maar wel van een nieuw, multitoepasbaar arrangement, een nieuw Beatle-jasje waarin ook Hey Jude en Let it Be naadloos bleken te passen.
De Bouwvakkers hielden het helemaal instrumentaal op hun versie uit 1966, getiteld (En van je) Jesterdé. En Louis van Dijk hield het ook droog en tekstloos, toen hij het nummer op een Riagg-orgelinstructie-lp ergens in een tijdgat in de vorige eeuw uit zijn vingers toverde. Dit Louis Van Dijk-orgel kan niet anders dan het fameuze ‘Orgeltje van Yesterday’ zijn van de gelijknamige dichtbundel van Rutger Kopland uit 1968. Die mafkees heeft dus de versie van Louis van Dijk bezongen! Wat een afgang! wat een ellende! en wat een flauwe grap! In heel Yesterday van de Beatles komt geen orgeltje voor, net zo min als er poëzie voorkomt in het werk van deze psychopater, die, na zijn versies van Julia, Blackbird en The Fool on the Hill, bij de politie bekend is als Beatles-serieverkrachter.
Of je vertaalt niet Yesterday, maar de werktitel. De enigen die dat gedaan hebben, in 2002, zijn Jan + An, oftewel Jan Rot en Marjolein Meijers van De Berini's, die in een geklutst duet Spiegelei zingen:
Wij gaan scheiden om een spiegelei
- Omdat ik iets van de mijne zei
Gebroken door een spiegelei
Dooier heel, dat was alles, 'k wou m'n dooier heel
- Anders wordt z'n bord 'm veel te geel
Een spiegelei, dat hou je heel
Nu is alles stuk, ons geluk, het is voorbij
- Je lult, geef de schuld maar weer aan mij...
| |
| |
do you still feel (less) a part of one thing and (more) a part of another. 2002
In de categorie huisvlijt, bruiloften & partijen wordt al te vaak op dezelfde manier de melodie gebruikt voor oneigenlijke doeleinden. Een, nogal onschuldig, voorbeeld is het lied ten afscheid van de Tweede Kamervoorzitter Anne Vondeling door de geachte afgevaardigden op 17 juli 1979:
Wat is er toch met Anne mis...
En de volgende reli-cover, een serieuze, al te serieuze vertaling, immers met verboden gebedsmiddelen vervaardigd, borduurt voort op twee andere woorden dan gisteren, namelijk op ‘I believe’ en gooit daarna extatisch alle religieuze remmen los. Het is de hemelse versie van Het Jongerenkoor en Combo van het St. Vitusdans-college te Bussum uit 1977 met hun door arrangeur Coen Bersma vertaalde Geloofsbelijdenis:
In een God die als een vader is
Die ons in Zijn schepping nader is
Dat is iets wat ik vast geloof
Dat Zijn Zoon voor ons geleden heeft
En ons door Zijn dood verlossing geeft
Dat is iets wat ik vast geloof
Waarom zijt Gij God zo oneindig ver voor mij
Waarom moet ik steeds in mijn leven zo onzeker verder...
Dat Zijn Zoon ook weer verrezen is
Dat zijn glorie onvolprezen is
Dat is iets wat ik vast geloof...
Dit zouden de Beatles nooit zelf als single hebben uitgebracht: zij waren immers veel populairder dan Jezus en ze verkochten ook veel meer platen. Weer een blindganger, derhalve, die niet opgaat in onze zoektocht naar een adequate omzetting van yesterday naar gisteren.
We hebben nu gehad: veel humor en lolbroekerij (al of niet bedoeld, geslaagd of met handi- | |
| |
cap) en nog meer flagrante omzeilingen van prangende vertaalproblemen door van het liedje iets heel anders te maken op dezelfde wijs. Maar ook het genre van het serieuze levenslied, dus zonder clou of humor om te lachen, deinst daar niet voor terug, al gaat dat genre weer vaak gebukt onder andere vaste lasten die onze volksaard met zich mee brengt, zoals uit Parijs overgewaaide existentialistische weemoed, dodelijke ernst en Hollandse (la)waaierigheid en preoccupatie met de weersgesteldheid. Liesbeth List dus, die in hetzelfde jaar 1966 zong, met de ganzenveer van Harrie Geelen in haar keel, begeleid door het Brechtiaanse marionettentheater van Ricky en Slingertje en nagezongen door ontelbare moeders tranenplengend boven het aanrecht:
Is 't voorbij en goed het geeft niet meer
Wat bleef is niet zo hevig meer
't Is niet meer als een eerste keer
't Gaat voorbij met wind en regen mee
Zoals de zon verdwijnt in zee
Als ijs en sneeuw, dus weg ermee
Wind, kom, wind waai westwaarts naar zee
Laat het niet bij mij, neem mee neem mee
Neem de as van witte brieven mee
Verdriet verdwijnt van lieverlee
Zoals de zon verdwijnt in zee...
Wind, kom, wind waai westwaarts naar zee
Laat het niet bij mij, neem mee, neem mee
Dag verdriet, dag dag van gisteren
Dag jij ook, jij je mist me
En de wind zingt door, zingt ‘gisteren’
Alsnog komt de halfaap van gisteren uit de mouw van de vertaler, met een halfslachtig, half-afgebroken halfrijm, in een poging toch nog iets van het origineel mee te nemen, namelijk het woord ‘gisteren’. Iets dergelijks deed cabaretier Kees Bos toen hij in 1995 een grieperige aanval componeerde op de dag van gisteren en op de toentertijd zojuist uitgebrachte eerste Anthology dubbel-cd van The Beatles: hij laat gisteren rijmen op... gisteren:
Ik heb het niet graag over gisteren
Omdat je daarmee dus te kennen geeft
Dat je in het verleden leeft
Zei een man van bijna vijftig jaar
De Beatles zijn een kwart eeuw uit elkaar
Nou en? Is dat soms een bezwaar?
Ook vandaag de dag maakt men heerlijke muziek
Het geluid van Beck of Blur is zeker zo uniek...
Op een kleuterschool in Liverpool
Vond men bandjes met wat samenzang
Daar komt vast wel weer een plaatje van...
Moeten vertalers het dan zoeken in een min of meer vrije verzenvertaling, waarin niet gerijmd wordt op gisteren? Een vrij letterlijk vertaalde outtake van onszelf, getiteld Gisteren (2003), luidt:
Al mijn sores leek nog zo ver weg
En al lijkt het of ik onzin zeg
Maar ik geloof in gisteren
Plotseling, ben niet half de man die 'k doorsnee was
En de treurnis draag ik als een jas
Oh, gisteren kwam onverwachts
Waarom zij weg wou, weet ik niet, ze zei geen
Ik wil terug naar gisteren
Gisteren, toen was liefde nog zo simpelweg
Nou weet ik in huis zelfs heg noch steg
Jan Rot (bekend van Spiegelei) zocht het in een andere, beter rijmbare tijdsaanduiding, in een enkel couplet gezongen voor de radio in 1997:
Was liefde iets dat zo eenvoudig leek
't Lijkt of sindsdien een eeuw verstreek
't Was zo veel beter van de week...
De zevendaagse week werd ook aangegrepen als noodoplossing in de papieren vertaling van Rob van Essen in de bundel Blackbird Singing van Paul McCartney (Thomas Rap 2002). Verleden week, blijkbaar uit te spreken als ‘Vleden week’ (in de categorie ‘soms zingbaar’ - het ene woord wel en het andere woord niet):
| |
[binnenkant achterplat]
[binnenkant achterplat]
| |
Toen het leven zo eenvoudig leek
Wist ik nog niet dat ik me erop verkeek
O ik geloof in verleden week...
Een ons onbekende uitvoering, die wel genoemd staat in het onuitputtelijke en het ook voor deze analyse veelvuldig uit de kast getrokken standaardwerk De Nederlandstalige Cover top-100 van Vic van de Reijt (Nijgh en Van Ditmar 2001), is een zeldzame Belgische ep van Lily Castelle met orkest Etienne Verschueren, die er, opnieuw omstreeks 1966, Eens op een dag van hebben gemaakt, waar dus ook de precieze tijdsaanduiding van het ene woord gisteren buiten boord is gevallen. Dit verdient nader onderzoek.
The Ballad Singers daarentegen zongen, bijna even roerend als de vorm van een ei en minstens even ernstig, met weer een hoofdrol voor de weerman, wel over Gisteren, ook circa 1966:
Leek de wereld zo vol mist te zijn
Maar vandaag is alles zonneschijn
En i-i-ik voel geen angst of pijn
Voelde ik dat ik verlaten was
Maar op dit moment besef ik pas
Dat ik niet doelloos eenzaam was...
Dat begint ergens op te lijken, qua rijmpaar: gisteren - mist te zijn, maar ideaal is het nog bij lange na niet. Het doet ons zelfs aan de rijmklank-oplossing Ach en wee.../Dag van wee, oh jeminee. Vergelijk wat dit betreft de topografische versie van Les Jacquettes, die rond het jaar 2000 de handeling naar het gehucht Wintelre hebben verplaatst, waar in de laatste regels uitkomt dat het lied niet door naïeve Wintelreeërs maar door wraakzuchtige Vessemers wordt gezongen:
Kom eens kijken, ga eens met ons mee
't Is maar een kilometertje of twee
Naar 't wondermooie Wintelre...
Wentersel, heel dit lied zat vol met flauwekul
Laat ons kappen met dit slap gelul
't Is tien keer niks, dâ Wentersel...
Maar we raken steeds verder van huis, verder van gisteren, verder van de betekenis en de sfeer van het nummer. Tot we uiteindelijk in het slacouvert van Thomas van Luyn terechtkomen, in zijn private kokhals-breakdown-take uit 1991:
Vond ik weer een bak met pis derin
En een haringsla met vis derin,
Dus niet vandaag, maar gisteren
Waarop de zanger en de pianist in slappe lach uitbarsten. En terecht, want hieruit blijkt zonneklaar voor eens en voor goed dat je, tenzij je het rijm en het ritme eraan wilt opofferen, ‘yesterday’ niet kan vertalen met ‘gisteren’. Waarom niet? Omdat ‘yesterday’ twee klemtonen blijkt te hebben en een omgekeerde amfibrachus is, bijna een anapest, en ‘gisteren’ een eenvoudige doch voedzame dactylus met een enkele beginklemtoon, roereitje d'rbij, heerlijk.
Dit brengt ons onherroepelijk tot de volgende onontkoombare conclusie en vertaling, al is het ook maar een manier onder de manieren, zij het met behoud van rijmparen, scansie, inhoud, atmosfeer, existentiële wanhoop over het weggaan en vooral het niet meer terugkomen van de ander en de iets nader gespecificeerde tijdsaanduiding, Gisternacht:
Gaf ik niet om wat de morgen bracht
Nu verlang ik terug uit alle macht
Naar mijn geluk van gisternacht
Was haar liefde voor mij nooit een vraag
'k Zag geen wolken hangen zwart en laag
Oh, het ging goed tot aan vandaag
Dat zij mij verliet, snap ik niet, 't kwam
Nu verteert mij gisternacht
Was het liefde die ons samenbracht
Nu zoek ik een plek die pijn verzacht
Oh, ik geloof in gisternacht
Dat zij mij verliet, snap ik niet, 't kwam
Nu verteert mij gisternacht
Was het liefde die ons samenbracht
Nu zoek ik een plek die pijn verzacht
Oh, ik geloof in gisternacht
|
|
Auteursrechtelijk beschermd