Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 16]

Wie is Silbermann?
Op zoek naar een romanpersonage
door Margriet De Koning Gans

De laatste jaren duikt in de Nederlandstalige literatuur met enige regelmaat een romanpersonage op met de naam Silberman(n). Zo komt er een Silberman voor in Het geheim van Anna Enquist uit 1997, loopt er een Silbermann rond in Het lied en de waarheid van Helga Ruebsamen uit hetzelfde jaar, en speelt een Silberman een grote rol in God's Gym van Leon de Winter uit 2002. En dan was er al een voorloper uit 1980, die zelfs voorkwam in de titel van een roman van Hubert Lampo: Wijlen Sarah Silbermann. Tussen het boek van de Vlaming en de drie boeken van de Nederlandse auteurs is meer dan vijftien jaar verstreken, maar al met al lijkt Silbermann een frequenter naam in de literaire wereld dan Jansen of Van Dijk.

Waar komt Silbermann vandaan? Op het eerste gezicht is er geen bestaande persoon met deze naam die de vier auteurs tot voorbeeld heeft gediend. Bovendien zijn alle Silbermannen in de genoemde romans geheel verschillende figuren, die zeer verschillende rollen in de verhalen spelen. Toch denk ik dat het geen toeval is dat ze allemaal Silbermann heten. Dat blijkt als we hun rol en functie in de boeken nader bekijken.

In Hubert Lampo's Wijlen Sarah Silbermann duikt de naam Silbermann relatief laat op. Er ontrolt zich een intrige rond een televisieproducent die eind jaren zeventig het jaarlijkse carnaval in een Vlaams dorp wil gaan filmen en daarvoor research komt doen. Pas na 150 bladzijden ontmoet hij een rechercheur, die hem vertelt dat een jongeman uit het dorp onlangs met zijn auto is verongelukt nadat hij een jonge vrouw uit Antwerpen had vermoord. Tegen het einde van de roman vertelt de vader van de verongelukte jongeman, dat deze vrouw, Sarah Silbermann, naar hem toe was gekomen om een onwaarschijnlijk verhaal na te trekken over een miskelk die tijdens de oorlog uit de dorpskerk was verdwenen. Dat verhaal had haar pas overleden vader Salomon haar veertig jaar lang dikwijls verteld.

Deze Salomon Silbermann was een joodse klokkenmaker uit Antwerpen, en wordt beschreven als een aartsvaderlijke figuur. Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog blijkt Silbermann in zijn klokken- en juwelenwinkel te zijn opgezocht door een nazi-officier van de afdeling ‘Ahnenerben’. Als hij voor deze Duitser een miskelk in bewaring nam tot na de oorlog, zou hij niet naar de vernietigingskampen hoeven. Hierin had Silbermann toegestemd, maar de miskelk werd door verraad nooit naar de winkel gebracht. Kort nadat de afspraak was misgelopen, werd Silbermann opgepakt en naar Auschwitz weggevoerd. Als een van de weinigen overleefde hij. Zijn dochter Sarah is na de oorlog geboren. Via haar geweldagdige dood leidt het spoor weer terug naar de miskelk.

In Het geheim van Anna Enquist komt Silberman ook pas laat te voorschijn, op bladzijde 171. Deze Samuel Silberman verschijnt omstreeks 1970 in het leven van de hoofdpersoon Wanda, een 35-jarige concertpianiste. Silberman is dirigent van een Israëlisch kamerorkest. Hij is wereldberoemd en verlaat zijn land geregeld voor buitenlandse tournees. Niet duidelijk is, of en waarom hij de tweede n uit zijn achternaam heeft geschrapt. Misschien omdat hij de associatie met Duitsland heeft willen verbreken.

De concertpianiste wordt uitgenodigd met Silberman op tournee te gaan door Amerika. Zowel muzikaal als persoonlijk klikt het tussen hen. Silberman is als een vader voor haar. Daarom gaat ze voortaan elk jaar een maand naar Israël om met zijn kamerorkest te spelen.

Hoewel Silberman in het boek in slechts twee korte passages samen met de hoofdpersoon optreedt, is hij wel van groot belang voor Wanda, die het onechte kind is van een joods pianist die

[p. 17]

in de oorlog is omgekomen. Al wat er van hem rest is een koffer met geannoteerde partituren. Wanneer Samuel Silberman ten tonele verschijnt, vindt zij in hem de vader die zij zocht en kan ze haar verleden laten rusten.

In Het lied en de waarheid van Helga Ruebsamen gaat de familie van de vijfjarige Louise Benda vanuit Nederlands-Indië per boot terug naar Europa. Het is 1939. Haar vader wil naar zijn joodse familie, die door Hitler wordt opgejaagd.

Op bladzijde 181 - we zijn dan in Colombo - wordt een zieke oude man aan boord gedragen. Het is Benjamin Silbermann. De vader van Louise, die arts is, ontfermt zich over hem. Er wordt gefluisterd dat meneer Benjamin de vader van haar vader is. Louise en het iets oudere meisje Tinka sluiten vriendschap met ‘meneer Benjamin’. Maar Silbermann wil helemaal niet naar Europa en springt overboord. Deze episode beslaat niet meer dan tien bladzijden.

Silbermann wordt zeer betreurd, vooral door de twee meisjes, bij wie hij zich beter thuis voelde dan bij de volwassenen. Als Louise moet huilen, troost Tinka haar. ‘Stil, [...] niet huilen. Hij is wel weg, maar weg is nooit helemaal.’

De meisjes gooien zijn koffer achter hem aan in zee, omdat ze menen dat hij die nog nodig zal hebben. Hij heeft immers verteld dat er een schat in zit?

Op een tussenstop in Parijs logeert de familie bij een oudoom. Een tante haalt herinneringen op aan Silbermann, die een wereldberoemd concertpianist blijkt te zijn geweest. Ook wordt er druk gespeculeerd wat er met zijn koffer gebeurd kan zijn. Nadat het gezin in Nederland is aangekomen, besluit Tinka naar Bali terug te keren. Dit doet ze door het voorbeeld van Benjamin Silbermann te volgen. Ze loopt de zee in en verdrinkt.

De vierde Silberman(n) komt voor in God's Gym van Leon de Winter. Deze heet Jeff Silberman, is een machtige filmbaas in Hollywood en produceert een succesvolle tv-serie. Het verhaal speelt zich af in 2000 en 2001.

Ook in dit boek komt Silberman pas laat (bladzijde 163) voor het eerst ter sprake. Dat is wanneer de hoofdpersoon van het verhaal, Joop Koopman, door een geheim agent wordt verleid om voor de Mossad te spioneren. Hoewel Silberman op de achtergrond blijft, heeft die de touwtjes van de hele operatie in handen. Joop hoopt de beroemde man ook werkelijk te ontmoeten, maar zover komt het niet. Ook is er sprake van een erfenis, maar die valt Joop uiteindelijk niet toe.

Jeff is de enige Silberman zonder joodse voornaam. Zijn naam is een verkorting van Jeffrey, ofwel oorspronkelijk Geoffrey. Deze naam werd door de Noormannen geïntroduceerd in het Angelsaksische gebied en is een combinatie van Gaufrid, Walahfried en Gisfrid, met als respectievelijke betekenissen ‘Land in vrede’, ‘Vreemdeling in vrede’ en ‘Gelofte van vrede’ (van gawia=land, walah=vreemdeling, gisel=gelofte en fried=vrede. De naam is verwant aan en raakte verknoopt met de Germaanse naam Godfrey ofwel Gottfried (‘Gods vrede’).

Wat dit betreft verschilt De Winters Silberman dus van zijn naamgenoten met de joodse voornamen Salomon, Samuel en Benjamin. Dat bij hem bovendien de tweede ‘n’ uit de achternaam is geschrapt moet er waarschijnlijk op duiden dat we te maken hebben met een geassimileerde jood, die misschien zelfs komt uit een gemengd huwelijk. Europa en de Tweede Wereldoorlog liggen ver achter hem.

Geassimileerd of niet, alle vier de romanpersonages met de naam Silberman(n) zijn onmiskenbaar joods. De naam heeft een lange geschiedenis in het Europese jodendom, en komt (meer met één ‘n’ dan met twee ‘n’-en overigens!) voor in Duitsland, Oostenrijk, Franrijk, Engeland, Polen, Litauen, Letland, Hongarije, Oekraïene, Wit-Rusland, Rusland, Moldavië en Roemenië (en na de oorlog uiteraard in Israël en de VS). Het is overigens niet duidelijk of het fameuze Duitse orgelbouwergeslacht Silbermann ooit joods is geweest. Wel zeker is dat de beroemde Gottfried (De Winter!) Silbermann (1683-1753) niet alleen een groot orgelbouwer was (en goede bekende van Johann Sebastian Bach) maar ook de belangrijkste pianobouwer (Enquist, Ruebsamen!) van zijn tijd werd en aan het hof van Friedrich ii de instrumenten maakte waarop Philip Emmanuel Bach speelde.

Overigens was het voor joden oorsponkelijk ongebruikelijk echte achternamen te gebruiken; ze waren bekend onder hun jiddische naam gevolgd door de naam van hun vader, moeder of

[p. 18]

echtgenoot met een bezittelijke ‘s’. Tijdens de achttiende eeuw verordonneerden ook de vorsten in Oost-Europa evenwel dat vaste achternamen verplicht waren, voornamelijk om meer controle op en belastingen van hun onderdanen te verkrijgen. Veel joden kozen een naam die aansloot bij het traditionele ‘zoon van’ (Jacobso(h)n, Josephson en Davidson). Anderen, die afstamming van de hoogepriester Aaron, Kohanim in het hebreeuws, of van de Leviten, de tempelbewaarders, claimden, kozen voor variaties hierop (Kohn, Cohen, Levi, Levin, Loewi, Levitt enzovoort).

Maar niet alle joden mochten in vrijheid kiezen. In de Duitse gebieden kregen velen een naam toegewezen, vaak naar hun beroep (Schuster, Schneider, Lehrer, Farber; in Nederland Appel, Citroen, Groenteman, Goudstikker), uiterlijk (Schwartzkopf, Kleinmann, Grossmann), of afkomst (Hollander, Wiener, Frankfurter, Dorfmann, Waldmann). Het kwam ook voor dat de gezagsdragers opzettelijk lachwekkende namen gaven, die dan konden worden afgekocht voor iets mooiers. Hoe meer men betaalde, des te aardiger de naam werd (Rosenberg, Goldstein, Blumenthal, Birnbaum, Silbermann).

De Salomon Silbermann van Hubert Lampo is juwelier, en zijn naam schijnt dus samen te vallen met zijn beroep. Opmerkelijk genoeg leert een blik in de Gouden Gids van Antwerpen dat er thans geen enkele Silbermann in staat (de naam komt wel voor in Brussel). Dat kan uiteraard een gevolg zijn van de Tweede Wereldoorlog, maar duidt er eerder op dat de naam in Vlaanderen niet vanouds verbonden is met de juwelenhandel maar door de auteur gekozen is als archetypisch ‘joods’.

Samuel Silberman en Benjamin Silbermann van Enquist en Ruebsamen zijn beiden musicus. Behalve aan de pianobouwer Gottfried Silbermann doet deze muzikale connectie misschien ook denken aan de Nederlandse musicus Benedict Silberman (1901-1971). Hij was dirigent van The Benedict Silberman Orchestra en legde zich toe op het arrangeren en spelen van oude jiddische muziek. Vooral in Israël trad hij vaak op en was hij heel populair. Ook was zijn muziek in de jaren na de Tweede Wereldoorlog veel op de Nederlandse radio te horen.

Overigens lijken Anna Enquist of Helga Ruebsamen niet bewust gedacht te hebben aan Benedict Silberman (met zijn onvervalst katholieke voornaam). In Het geheim wordt uitsluitend muziek uit de barok en romantiek ten gehore gebracht, en in Het lied en de waarheid is sprake van een concertpianist, hetgeen duidt op een klassiek repertoire. Maar anderzijds kan Benedict ergens in het onderbewustzijn van Enquist en Ruebsamen zijn blijven hangen. Ten slotte is Enquist zelf musicus, is Ruebsamen met een jazzmusicus getrouwd geweest, en was de radio na de oorlog, toen zij jong waren, de belangrijkste bron om naar muziek te luisteren.

Hoewel de vier Silbermannen als romanpersonages slechts even in de levens van de vier hoofdpersonen opduiken, brengen ze heel wat teweeg. Daarbij valt op dat er steeds sprake is van verdubbeling van verhaalmotieven.

Bij Lampo moet niet alleen Salomon, maar ook Sarah Silbermann eerst sterven voordat de miskelk gevonden kan worden. Bij Ruebsamen springt Benjamin overboord en volgt het meisje Tinka zijn voorbeeld. Ook Benjamins koffer verdwijnt in de golven. Dit is de schat die symbool staat voor hun verloren paradijs. Ook hier twee doden. Bij Enquist gaat het om twee vaderfiguren, die met elkaar worden verbonden door de schat van de hoofdpersoon: de koffer met partituren. Bij De Winter treft de hoofdpersoon een dubbel ongeluk waar het om de schat gaat. Gevangen in het prisoner's dilemma dat Jeff Silberman voor hem heeft opgezet, verspeelt hij zijn kans op een inkomen en op de erfenis.

Drie van de vier Silbermannen zijn nauw verbonden met de Tweede Wereldoorlog. Benjamin Silbermann is de ‘oudste’ van de vier. Hij stamt uit de 19de eeuw en maakt in 1939 op hoge leeftijd een eind aan zijn leven. Hij weet wat er in Europa gaande is en wil de komende oorlog niet meer meemaken. Salomon Silbermann is aan het begin van de oorlog ruim 20 jaar oud en is dus begin jaren twintig geboren. Hij wordt weliswaar naar Auschwitz gedeporteerd, maar overleeft dat en sterft ruim dertig jaar na de oorlog. Samuel Silberman is ‘als een vader’ voor de concertpianiste, die zelf van 1933 is. Dat maakt hem ongeveer tot een leeftijdgenoot van Salomon, of nog iets ouder. Hij leeft in het begin van de jaren negentig nog steeds. Wat hem in de oorlog is overkomen, wordt niet vermeld.

Jeff Silberman ten slotte, kan zowel voor, tij-

[p. 19]

are you still inclined to see what cannot be seen. 2002

dens als na de oorlog zijn geboren. Zijn ‘relatie’ met de Tweede Wereldoorlog wordt niet uit de doeken gedaan (hoewel men ook zou kunnen zeggen dat zulks in De Winters boeken nauwelijks nodig is, omdat die relatie steeds boven de pagina's zweeft), maar begin 2001 is hij een machtige Hollywoodbaas en daarmee de jongste van de vier.

Opvallend is verder dat we als lezer de Silbermannen in drie gevallen zien door de ogen van een jong meisje, voor wie zij een vader of grootvader zijn. Voorts hebben alle Silbermannen een artistiek beroep, maar belangrijker nog is dat ze alle vier min of meer plotseling opduiken als de brenger van een schat - in de vorm van een koffer, een miskelk of een erfenis. Vanuit dat perspectief is de naam Silbermann een tamelijk voor de hand liggende keuze.

Wellicht moet de conclusie luiden dat in het onderbewustzijn van deze vier Nederlandse schrijvers een mysterieuze, wijze of invloedrijke, aartsvaderlijke joodse figuur ronddwaalt, die als een moderne deus ex machina kan figureren. Hij dient in al deze romans om de hoofdpersonen als het ware met een toverstokje aan te raken en hen te wijzen op ‘de schat’ (het geheim van het leven?). Hierdoor wordt hun fantasie in werking gezet en kunnen zij hopen op verlossing uit hun alledaagse ellende.

Het lijkt er kortom op dat de romanfiguur Silbermann de voortzetting is van De Wandelende Jood, die zo dikwijls in de Europese literatuur opduikt. Silbermann is dan zijn variant in de moderne Nederlandstalige letterkunde; een figuur die in het collectieve geheugen schemert als een geheimzinnige, wijze, ietwat tragische, kunstzinnige, oude voorbijganger, met wie wij ooit in aanraking zouden kunnen komen, maar die toch altijd ‘de ander’ blijft. Silbermann is iemand van wie het kind in ons weet dat hij weg is, maar, om met Tinka in Het lied en de waarheid te spreken, ‘nooit helemaal’.