Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 36]

Een oriëntalistisch probeersel
Edgar Allan Poe's ‘Tamerlane’
door Leo van der Sterren

In juni of juli van het jaar 1827 gaf Calvin Frederick Stephen Thomas, drukker van voornamelijk apothekersetiketten te Boston, een veertig pagina's tellend boekje uit met de titel Tamerlane And Other Poems, geschreven By a Bostonian. De oplage van de bundel is onbekend: sommigen schatten het aantal gedrukte exemplaren op tweehonderd, anderen op minder dan veertig. Zelfs werd er lange tijd aan het bestaan van het boekje getwijfeld, totdat in 1876 een exemplaar in de bibliotheek van het British Museum werd gevonden. Thans zijn er twaalf, min of meer intacte exemplaren van het werk bekend. De laatste keer dat het boek op de markt verscheen (in 1988 bij Sotheby's in New York) bracht het 198.000 dollar op.

De uitgave betreft het debuut van de dan achttienjarige Edgar Allan Poe, die zich een maand eerder onder de naam Edgar A. Perry had aangemeld bij het leger en als artilleriesoldaat gestationeerd was in Fort Independence nabij Boston. Poe stelt in het voorwoord van Tamerlane And Other Poems dat de gedichten zijn ontstaan ‘tussen 1820 en 1827’. Indien dit waar is, betekent het dat hij vanaf zijn twaalfde jaar aan de bundel heeft gewerkt.

Naast negen ‘fugitive pieces’ vormt het lange gedicht ‘Tamerlane’ de hoofdmoot van de bundel. In Poe's eigen ogen voldeed ‘Tamerlane’ echter niet, getuige het feit dat hij na de publicatie ervan aan het gedicht bleef sleutelen, en dat telkens zo ingrijpend dat je bijna van twee of drie geheel verschillende dichtwerken zou kunnen spreken, in plaats van twee of drie verschillende versies van hetzelfde poëem. De eerste versie van ‘Tamerlane’, zoals in 1827 gepubliceerd in Tamerlane and Other Poems bestaat uit 406 regels; een jaar later al werkte Poe aan een herziene versie, die pas in 1869 zou worden gepubliceerd, en weer een jaar later verscheen de tweede officiële versie in Al Aaraaf, Tamerlane And Minor Poems, die slechts 243 regels telt. In december 1829 verscheen het gedicht met kleine wijzigingen in The Yankee and Boston Literary Gazette, maar de versie in de Poems uit 1831 is duchtig gewijzigd en bestaat uit 252 regels. Een aantal strofes is verwijderd en daarvoor in de plaats zijn gewijzigde versies van het gedicht ‘The Lake’ ingevoegd alsmede van het gedicht dat later apart gepubliceerd zal worden onder de titel ‘A Dream Within A Dream’.

Ten slotte keert Poe voor de uitgave van zijn gedichten in 1845 weer terug naar de versie van 1829. In deze definitieve vorm wordt ‘Tamerlane’ in 1850 door Rufus Wilmot Griswold (met wie Poe zo'n raadselachtige en uiteindelijk onprettige verhouding had) opgenomen in de tiende editie van zijn succesvolle The Poets and Poetry of America, en verscheen het in hetzelfde jaar in het tweede deel van de The Works Of The Late Edgar Allan Poe; With Notices Of His Life And Genius, dat werd verzorgd door dezelfde Griswold met N.P. Willis en J.R. Lowell.

‘Tamerlane’ is een lang, narratief gedicht in jambische tetrameters, of, om de term te gebruiken die destijds gemeengoed was, een tale. De protagonist Tamerlane - ofwel Timoer Lenk (1336-1405), de Tartarenhoofdman die grote delen van Centraal-Azië veroverde - blikt in zijn stervensuur terug op zijn leven. Bitter gestemd bekruipt hem een diepe twijfel of hij er wel goed aan heeft gedaan om de liefde van zijn jeugd voor een boerenmeisje uit zijn geboortestreek op te geven voor zijn trots en zijn ambitie die hem hebben gemaakt tot wat hij geworden is: een machtige, maar ook wrede en gevreesde heerser. De stervende tiran treurt nu dat hij in zijn leven geen liefde meer gekend heeft. Het wordt niet met zoveel woorden gezegd, maar uit alles blijkt dat Tamerlane de dingen anders had gedaan als hij zijn leven nog eens mocht overdoen.

De toon van het gedicht is in het algemeen

[p. 37]

die van bitterheid en teleurstelling. Hoe de rekening ook wordt opgemaakt, het vergaren van macht blijkt uiteindelijk nimmer op te kunnen wegen tegen het streven naar liefde. Daarnaast is er een doffe berusting in de omstandigheid dat, ongeacht de roem en rijkdom die men vergaard heeft, al het aardse onontkoombaar wordt overwonnen door de dood. De eerste twee regels zijn wat dit betreft duidelijk genoeg:

‘Kind solace in a dying hour!
Such, father, is not (now) my theme -’

Aan het einde van het gedicht herinnert de held zich de tocht die hij onlangs heeft gemaakt naar de streek waar hij is opgegroeid en waar de

[p. 38]

liefdesgeschiedenis uit zijn jeugd zich afspeelde. Daar rondt hij zijn leven ontgoocheld af. ‘I reach'd my home - my home no more’. Het huis waarin hij leefde, is vervallen. Van een bergjager verneemt hij dat zijn vroegere geliefde lang geleden gestorven is: ‘she who rear'd them [full many a fair flow'r] was long dead’. De held rest slechts een laatste verzuchting:

‘What was there left me now? Despair -
A kingdom for a broken - heart’.

En zo eindigt - op tamelijk prozaïsche wijze en met een knipoog naar Shakespeare - het openingsgedicht uit de bundel waarmee Poe in boekvorm debuteerde.

In de latere versies van ‘Tamerlane’ verschuift het verhalende element naar de achtergrond en kiest de dichter voor een meer lyrische benadering van de gemoedstoestand van de held. Poe legt dan meer de nadruk op de overwinning van Ambitie op Liefde. Maar eerlijk gezegd oogt de nieuwe slotpassage evenmin erg overtuigend.

‘How was it that Ambition crept,
Unseen, amid the revels there,
Till growing bold, he laughed and leapt
In the tangles of Love's very hair?’

Tamerlane, Timoer Lenk, behoorde tot een van de nomadische Mongoolse stammen die aan het begin van de veertiende eeuw naar de zuidelijke delen van Centraal-Azië (het huidige Oezbekistan) trokken. Deze stammen gingen op in de bevolking die van Turkse afstamming was, hetgeen zich uitte in het aannemen van de islamitische godsdienst en het opgeven van de nomadische levenswijze. Onder leiding van Timoer Lenk veroverden de Tartaren aan het einde van de veertiende eeuw en het begin van de vijftiende eeuw grote delen van centraal en westelijk Azië, waarbij zowel een enorme voortvarendheid als een intense wreedheid tentoongespreid werd. Afgezien van kroniekschrijvers en historici heeft Timoer Lenk vele kunstenaars geïnspireerd. In het bijzonder de strijd tussen Timoer Lenk en de Turkse sultan Bajezid i, die uitmondde in de slag bij Angora (Ankara) in 1402 en de gevangenneming van Bajezid door Timoer Lenk, waarna de Turkse sultan in een ijzeren kooi zou zijn opgesloten, is door een groot aantal kunstenaars in schilderijen, verhalen, toneelstukken en opera's uitgewerkt.

De passages in ‘Tamerlane’ waarin verwijzingen naar de historische en geografische werkelijkheid zijn opgenomen, blijken sporadisch. De titel ‘Tamerlane’ is de alom in de Angelsaksische wereld gebruikte samentrekking van de naam ‘Tim(o)ur the Lame’ voor Timoer Lenk (Lenk betekent ‘kreupel’). De naam ‘Tamerlane’ komt overigens alleen terug in regel 283; in regel 280 wordt Timoer ‘Alexis’ genoemd en in regel 333 weer ‘Timour’. Zijn geliefde heet Ada, een naam die in de literatuur over Timoer Lenk nergens voorkomt. De naam ‘Samarcand’ refereert aan de gelijknamige stad in het huidige Oezbekistan, destijds de hoofdstad van zijn rijk. ‘Zinghis’ (regel 337) is Dzjingis Chan. De naam ‘Taglay’ in regel 39 staat voor de Himalaya-keten Belur Taglay (dat letterlijk ‘donker en nevelachtig gebergte’ schijnt te betekenen), zoals Poe in de annotaties bij het gedicht vermeldt. Poe beweert dat Timoer Lenk in het Belur Taglay-gebergte is geboren en opgegroeid (‘In mountain air I first drew life; / The mists of the Taglay have shed / Nightly their dews on my young head’), maar onder historici wordt algemeen aangenomen dat de geboorteplaats waarschijnlijk Kesh was (het huidige Shahrisabs) dat ongeveer vijftig kilometer ten zuiden van Samarkand en liefst vierhonderd kilometer van het Belur Taglay-gebergte afligt.

Afgezien van deze namen heeft Poe zijn portret van Timoer Lenk zonder enige couleur locale geschilderd. De gebeurtenissen waarvan Poe kond doet, hadden ook in de Franse Alpen of in de Appalachen plaats kunnen vinden. Sterker nog: in plaats van ‘Tamerlane’ had er boven het gedicht net zo goed ‘Charles The Great’ of ‘Atilla The Hun’ als titel kunnen staan. In feite is Timoer Lenk de grote afwezige in het gedicht. Poe blijkt zelfs in staat te zijn om de handicap van Timoer Lenk te negeren.

Het is overigens duidelijk dat het dichtwerk (net als de kortere poëzie in de bundel) veel dankt aan Byron, wiens werk door Poe hogelijk werd gewaardeerd. De directe inspiratie was wellicht Byrons ‘The Deformed Transformed’ uit 1824, dat een verwijzing bevat naar ‘Timour the lame Tartar’. Ook het Faustiaanse aspect uit ‘The Deformed Transformed’ klinkt, zij het in zeer verdunde vorm, door in ‘Tamerlane’. Eveneens zal ‘The Giaour’, Byrons meest oriëntalistische werk, als voorbeeld hebben gediend, in het bijzonder dat deel van het gedicht waarin het onverwacht in canto twee overgaat, het deel waarin de hoofd-

[p. 39]

persoon aan een monnik de biecht over zijn zondige leven aflegt en zijn daden rechtvaardigt. Bovendien doet de regel ‘I reach'd my home - my home no more’ uit Poe's ‘Tamerlane’ bijzonder veel denken aan ‘He entered in the house - his home no more’ uit Byrons ‘Don Juan’. Ten slotte is het wellicht geen toeval dat Ada, de grote liefde van Tamerlane, dezelfde naam droeg als Byrons dochter.

Daarnaast zijn er talrijke andere inspiratiebronnen aan te wijzen. Zo waren er talrijke populaire toneelstukken over Timoer Lenk, zoals ‘Tamburlaine The Great’ van Christopher Marlowe, ‘Tamerlane the Great’ van Charles Saunders uit 1681, ‘The Sacrifice, a tragedy’ van Francis Fane uit 1686 (over de onvervulde liefde van Timoer voor Delphina, de dochter van zijn aartsvijand Bejezid), ‘Tamerlane. A Tragedy’ van Nicholas Rowe uit 1702, en ‘Timour the Tatar, a Romantic Drama, in two acts’ van Matthew Gregory Lewis uit 1811. Ook de passages over Timoer Lenk in de geschiedkundige werken van Gibbon en Voltaire kunnen als bron hebben gediend. En het is bekend dat Thomas Moore's oriëntalistische bundel ‘Lalla Rookh’ uit 1817 grote indruk op de jonge Poe maakte, hetgeen bijvoorbeeld blijkt uit een vergelijking van de passage waarin Moore de liefde tussen Zelica en Azim beschrijft en de beschrijving van de gevoelens van Tamerlane jegens Ada (bovendien vermeldt Moore in zijn boek een gebergte dat ‘Belur Tag’ heet, ook wel ‘dark mountains’ genoemd).

Het is overigens zeer twijfelachtig dat de achttienjarige Poe al deze geschriften bij de hand had toen hij ‘Tamerlane’ schreef. ‘Tamerlane’ is geen collage, maar het voortbrengsel van de lezer Poe die zich - als het ware uit zijn geheugen citerend - ontwikkelt naar de dichter Poe. Bovendien speelde veeleer dan zijn literaire voorbeelden vooral zijn eigen onbeantwoorde liefde voor Elmira Royster door zijn hoofd, alsmede de recente breuk met zijn pleegouders zodat hij min of meer alleen op de wereld stond. De hoofdrol in ‘Tamerlane’ is kortom niet zozeer voor Timoer Lenk als wel voor Poe zelf weggelegd.

Zijn jeugdige argeloosheid ten spijt realiseerde Poe zich terdege dat zijn geschrift een onrijp product was. Zo verontschuldigt hij zich in de noten bij het gedicht voor de anachronistische elementen van zijn werkstuk: ‘I must beg the reader's pardon for making Tamerlane, a Tartar of the fourteenth century, speak in the same language as a Boston gentleman of the nineteenth; but of the Tartar mythology we have little information.’ Ook beseft hij het autobiografisch karakter van zijn dichtwerk - en de mate waarin hij Tamerlane toerust met karaktereigenschappen die hij bij zichzelf herkend moest hebben: zijn jeugdige overmoed, zijn trots en de grote ambities. Niet voor niets erkent hij in het voorwoord van de bundel: ‘In Tamerlane, he [de dichter] has endeavoured to expose the folly of even risking the best feelings of the heart at the shrine of Ambition.’

Uiteindelijk deed Poe met ‘Tamerlane’ weinig meer dan een poging om een gedicht te schrijven dat paste in de mode van die tijd. Er lustig op los grasduinend in wat in zwang was op literair gebied, combineerde hij het verscheurde zielenleven van de Byroniaanse Childe Harold of Don Juan met het romantische oriëntalisme. De voorbeelden van dit oriëntalisme waren rijk gezaaid: ‘Vathek’ (1783) van William Beckford, ‘Gebir’ (1798) van Walter Savage Landor, ‘Kubla Chan’ (1816 - maar geschreven rond 1798) van Samuel Taylor Coleridge, ‘Thalaba’ (1801) van Robert Southey, alsmede de Turkish tales, ‘The Giaour’ (1813), ‘The Bride of Abydos’ (1813), ‘The Corsair’ (1814) en ‘The Siege of Corinth’ (1816) van Byron, om er maar enkele te noemen. Met ‘Tamerlane’ maakte Poe een gedicht dat met twee benen stevig in de traditie van het romantische oriëntalisme stond.

Het is echter duidelijk dat Poe's poëtische vermogen in ‘Tamerlane’ tekortschoot. Het lukte de jonge dichter niet om de exotische wereld van de Oriënt tot leven te wekken. Met het noemen van wat namen van exotische oorden alleen wordt het gedicht niet gered. ‘Tamerlane’ mist simpelweg de kracht die het in handen van de rijpe Poe wellicht gekregen zou kunnen hebben. Nadat hij twee jaar later met ‘Al Araaf’ nog een min of meer oriëntalistisch gedicht schreef (en daarna nog een enkel uitstapje in de richting van het Oosten waagde), liet Poe de mode echter voortaan de mode en volgde hij zijn eigen literaire weg. Wat rest, is een oriëntalistisch probeersel in een boekje met een huidige straatwaarde van zo'n 200.000 dollar.