Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 3]

Als je inconsequent bent, heb je altijd gelijk
door Anton Gerits

Ilja Leonard Pfeijffer is niet alleen een geleerd classicus, maar ook dichter met allures. Te oordelen naar zijn schrijfsels over hoe poëzie zou moeten zijn - en te oordelen naar zijn uiterlijk op foto's op zijn boeken en in kranten verspreid - zijn die allures priesterlijk en zelfs Messiaans, ik mag wel zeggen pauselijk. Zo kijkt hij altijd diepzinnig, draagt zijn haar profetisch lang en straalt hij de zelfverzekerdheid uit van iemand die nimmer twijfelt aan zijn eigen gelijk.

Zijn opvattingen over dichtkunst vallen dan ook vooral op door de oorverdovende stelligheid waarmee hij ze debiteert.

De strijd tussen de poëten is in Nederland, zo meent Pfeijffer, geheel ingeslapen en verworden tot een lief zijn voor elkaar, zoiets als ‘flower power’. Hij wil de zweep door de tempel. Wat hij mist is ‘een hilarisch duel over poëzieopvattingen’ zoals voorkomt in Kikkers van Aristophanes. Die strijd moet nieuw leven worden ingeblazen. Immers, zo houdt hij ons in zijn onlangs met steun van het Fonds voor de Letteren bij de Arbeiderspers verschenen boek Het geheim van het vermoorde geneuzel voor: ‘Oorlog is de vader van alles.’ Nu, daar kan menigeen die al wat ouder is van meepraten.

Op pagina 13 waarschuwt Pfeijffer ons maar meteen: ‘Bijna alles in dit boek zal uitnodigen tot tegenspraak.’ Daar houden we wel van. Ilja Leonard niet en ook daarvoor waarschuwt hij ons meteen: ‘maar wie tegenspreekt heeft ongelijk.’ Dat is nu precies wat onzekere gelovigen zo graag willen, een onfeilbare paus die zegt hoe het is. Zelf nadenken overbodig. Daar zijn we toch te dom voor. En: ‘Er zullen koppen rollen!’ Ja, ja, net als bij de kruistochten, de inquisitie en bij revoluties. Het goede vraagt nu eenmaal zijn offers. Maar we kunnen gerustgesteld zijn: ‘Het zullen de juiste koppen zijn die rollen.’ (Mulisch, Nooteboom, Adriaan Roland Holst, Hans Warren, Rutger Kopland, Gerrit Krol, Anna Enquist en nog een heel rijtje kleiner wild).

De juiste koppen! Dat zullen we van de kruistochten, van de inquisitie en van revoluties niet snel meer zeggen al vonden de uitvoerders dat uiteraard wel, net als Pfeijffer dat nu vindt.

Poëzie is communicatie en communicatie vindt plaats bij de gratie van verstaanbaarheid, zeggen sommige onnadenkende types. Volgens Pfeijffer hebben ze ongelijk. ‘Onbegrijpelijke poëzie is altijd beter dan makkelijke poëzie’, orakelt onze leermeester. Kan begrijpelijke poëzie dan niet moeilijk zijn?, vraagt een onnozele lezer. Mond houden, luisteren.

Aan de hand van twee regels van Lucebert wordt het ons uitgelegd. Die regels luiden:

de oude meepse barg ligt
nimmermeer in drab.

Lange tijd vond Ilja Leonard dat de mooiste regels uit de Nederlandse literatuur van de, naast Vondel, (bien étonné) grootste Nederlandse dichter aller tijden. Hij had toen dus blijkbaar al alles doorgewerkt wat de Nederlandse literatuur heeft voortgebracht. Dat is even wat! Wie kan hem dat nazeggen? Niemand, dus niemand heeft verder recht van spreken.

Pfeijffer wist niet wat die regels van Lucebert betekenen en daarom vond hij ze zo mooi. Maar toen maakte hij een grote fout: hij zocht in een woordenboek op wat ‘meepse’ betekende, en wat ‘barg’. Toen was alle aardigheid eraf. Daaruit volgt, naar de mening van onze Messias, dat begrip een gedicht kan verpesten, dat lexicaal begrip het ‘werkelijke’ begrip in de weg kan zitten. Die regels van Lucebert waren eerst ‘ontroerend en zo waar’ [cursivering van Pfeijffer]. Dat kwam omdat hij ze lexicaal niet begreep.

‘Verstaanbare poëzie is eenduidig, eendimensionaal. Zij vertoont de drang tot simplificeren en is daarom vals en leugenachtig,’ lezen we ver-

[p. 4]

der in Het geheim van het vermoorde geneuzel. Mooi geschreven, maar wat betekent het? Blijkbaar dat verstaanbare poëzie nooit meerduidig kan zijn. Dat dit faliekante onzin is, heeft Pfeijffer nog niet ontdekt. Waarschijnlijk komt dat doordat hij die verstaanbare poëzie lexicaal begrijpt, dan zit je met ‘werkelijk’ begrijpen meteen in de knel, nietwaar.

Pfeijffer wil dat in poëzie de complexiteit van het denken, voelen, kortom van het leven in taal wordt gevangen. ‘De dichter moet de in elkaar gewikkeldheid [sic] van alle dingen vangen in taal. Daarom is het belangrijk zoveel mogelijk dingen tegelijk te zeggen’ (en toch niet te gaan stotteren). Dat is een nobel streven en als een dichter daarin slaagt zonder onbegrijpelijk te worden (ik bedoel niet lexicaal onbegrijpelijk, maar werkelijk onbegrijpelijk!), dan is daar niets mis mee en daar heeft naar mijn weten ook nog nooit iemand zich tegen uitgesproken.

Maar er zijn ook dichters die, net als veel andere mensen, het leven als zo complex ervaren en tot zoveel verwarring en onbegrip aanleiding geven, dat zij daarin enige orde trachten te scheppen met verstaanbare taal. Dat doen zij bijvoorbeeld door te sublimeren, zich op een representatief facet te concentreren omdat daarin een meerduidigheid ligt die verhelderen kan. De poëzie die daaruit ontstaat, is dikwijls lexicaal begrijpelijker dan de poëzie die de complexiteit met complexiteit zoekt uit te drukken, maar gemakkelijk is zij daardoor niet noodzakelijkerwijs. Een heldere kijk op complexiteit kan immers dikwijls duidelijker laten zien dat zaken niet eenvoudiger zijn, dan een complexe kijk op complexiteit die veelal slechts het zicht verduistert en helemaal niets laat zien.

Pfeijffer tracht zijn gelijk te halen door enkele minder sterke gedichten van anderen - wat goede poëzie is heeft hij dan al toegelicht, uiteraard aan de hand van eigen werk - te persifleren. Daarbij laat hij ongewild zien dat persifleren niet ieders werk is, maar je kunt niet alles kunnen, al valt dat van een zo Messiaanse grootmeester wel wat tegen. Bij het koppensnellen zoekt hij ook van de meeste slachtoffers telkens één gedicht uit. En uitzoeken, dat kan hij. Dat moet worden toegegeven. Maar om dan zonder verder te kijken de dichter met zijn gehele oeuvre meteen te onthoofden is wel erg oorlogszuchtig, en niet alleen maar dommig. Hij had ons al voorgehouden dat oorlog de vader van alles is, en dat zullen we dan maar aannemen, hoewel je soms de indruk krijgt dat de grote dichter evenzeer meent dat hij zelf de vader van alles is.

In Het geheim van het vermoorde geneuzel behandelt Pfeijffer verder het onderscheid tussen ‘poëzie van het idee’ en ‘poëzie van de taal.’ Volgens hem is het ‘een misverstand dat het een voordeel is van een gedicht als het ergens over gaat. Een goed gedicht gaat nergens over’ luidt zijn pauselijk dogma. Hoe nu? We hadden toch zojuist geleerd dat een goed gedicht, een zogenaamd moeilijk gedicht dat dus de complexiteit van alle dingen vangt in taal - ‘logischer’ is dan een expliciet gedicht en ook nog eens ‘meer samenhang’ vertoont. Ja, als je zo inconsequent redeneert heb je natuurlijk altijd gelijk!

Een goed gedicht gaat dus nergens over. Dit axioma volgt op vier bladzijden die Ilja Leonard heeft besteed aan het verklaren van de inhoud van een door hem bewonderd ‘moeilijk’ gedicht van Astrid Lampe uit de bundel De memen van Lara. Het blijkt juist zo'n mooi gedicht te zijn, al leek het daar op het eerste gezicht niet op, omdat het ergens over gaat.

Heb ik gelijk of niet, denkt Ilja Leonard.

Maar, en nu gaan we weer de andere kant op: ‘Poëzie is niet het domein van de heldere geest, met een helder inzicht, maar van onrust, onderbuik en ontworteling. In poëzie wonen geen ideeën, maar zintuigen die zich voeden met ongehoorde taal.’ Gelukkig maar dat hij het zo zeker weet, want de argeloze gewone sterveling zou zich kunnen afvragen of dichters met een heldere geest ook niet ontworteld kunnen zijn en vol onrust.

Vervolgens geeft Pfeijffer in zijn boek drie heilige wetten voor het schrijven van poëzie. De eerste is van bepaald mythische kwaliteit: ‘Schrijf niet wat waar is, maar wat het gedicht wil.’ De dichter als medium, bedwelmd door etherische dampen, zijn hand wordt geleid door het gedicht, niet nadenken, geen heldere geest, in vredesnaam niet. Laat desnoods alleen de onderbuik, de onrust, de ontworteling meepraten als er maar geen ideeën achter zitten. De tweede regel is niet minder diepzinnig en doordacht: ‘Schrijf niet wat is gebeurd, maar wat zou kunnen gebeuren en zelfs dat niet.’ Misschien is helemaal niet schrijven ook wel een idee! De derde is weer onthullend van naïveteit: ‘De dichter

[p. 5]

moet niet huilen, maar de lezer.’ Dat is meer dan een open deur intrappen, het is een karateslag in de lucht, een heldendaad vanuit de leunstoel.

Wat Ilja Leonard Pfeijffer uiteindelijk in zijn boek beweert is tamelijk weinig, hoewel hij in een kinderlijke poging indruk op ons te maken er (onnodig) een lange rij klassieken (zoals Longinus, Plato, Aristoteles) bijsleept. Met een verwarrende omhaal van woorden stelt hij dat een kunstwerk (en dus goede poëzie) niet de waarneembare werkelijkheid moet weergeven (want die zien we zo wel), maar een andere werkelijkheid die door de waarneembare wordt opgeroepen of juist afgedekt, maar niet door iedereen wordt gezien of ervaren.

Nu, als hij dit inderdaad bedoelt te zeggen, zal niemand het met hem oneens zijn. Wereldschokkend is het niet en je kunt je niet aan de indruk onttrekken zoiets eerder gehoord te hebben. Maar dat voor dit weinig vernieuwende inzicht een bombardement uit de hemel nodig is, waarbij slachtoffers zullen vallen, dat is een visie waarmee Pfeijffer in elk geval een geval apart is. En dat ligt hem wel.

Blijft de vraag waarom de andere werkelijkheid, die complexe werkelijkheid (alsof er ook een niet-complexe werkelijkheid zou zijn) alleen maar kan worden opgeroepen met geweld, onderbuikgevoelens, onrust en ontworteling (desoriëntatie zou je ook kunnen zeggen) en perse niet met een beschouwende (en dan ook nog lexicaal begrijpelijke!) benadering of met gefluisterde vragen in plaats van jezelf te overschreeuwen. Het antwoord blijft Pfeijffer schuldig, voornamelijk omdat de vraag niet bij hem opkomt, net zomin als bij de paus de vraag opkomt of zijn dogma's ‘waar’ zijn.

In Het geheim van het vermoorde geneuzel

[p. 6]

wordt uiteindelijk niets overtuigend beargumenteerd, alleen schijnbaar ‘bewezen’ aan de hand van voorbeelden die behoren tot de eenvoudige vertolking van de waarneembare werkelijkheid (en dus geen kunst zijn), hoewel soms best kunstig. Pfeijffer poneert bovenal met veel nadruk dat taal het materiaal van de dichter is (dat is even een ontdekking!) en dat de gewone taal zo is afgesleten, dat de taal vernietigd moet worden en daarna opnieuw uitgevonden, net zoals de lezer opnieuw moet leren lezen.

Dat de dichter taal nieuw leven in kan blazen ook zonder eerst te slopen en opnieuw te beginnen, is in zijn ogen een misvatting van eenvoudige zielen. En dat de kunst van lezen impliceert dat je geen woorden leest maar begrippen en beelden die door woorden worden uitgedrukt, ook dat is natuurlijk een misvatting van mensen die over het lezen van een boek veel te lang doen.

Pfeijffers boek is een bundeling van krantenartikelen (wel wat zonderling dat zoiets met steun van het Fonds voor de Letteren moet gebeuren), en het disparate karakter wreekt zich onmiddellijk. Nu blijkt dat hij binnen een jaar na het vonnis over lexicaal begrijpelijke teksten uitlegt hoe diepzinnig het bekende gedicht van Martinus Nijhoff, dat begint met: ‘Ik ging naar Bommel om de brug te zien’ is. Hier wordt dan plots naar voren gebracht dat achter de lexicaal zo eenvoudig begrijpelijke taal van dit gedicht meerdere betekenislagen liggen die het gedicht tot een bijzonder goed gedicht maken, hoewel ‘het ergste is dat het gedicht totaal begrijpelijk is.’

Wat Pfeijffer hier doet, is gewoon wat iedere lezer van poëzie doet, in het gedicht ook lezen wat er niet staat. Hij sleept daar de verhouding tussen Martinus Nijhoff en zijn moeder bij, wat natuurlijk mag maar geenszins noodzakelijk is. Want nu is het weer net of Nijhoff schreef wat waar is en dat druist nu weer in tegen Ilja Leonards eigen wet met betrekking tot de authenticiteit van gedichten. Zijn eerste wet luidde immers: ‘Schrijf niet wat waar is, maar wat het gedicht wil.’

Pfeijffer kan niet weten wat andere lezers in dit gedicht lezen. Dat een kunstwerk zodra het aan de openbaarheid wordt prijsgegeven niet meer van de kunstenaar is, maar opnieuw wordt gemaakt door de lezer, aanschouwer, toehoorder, daar wil hij niets van weten. Hij legt uit wat het betekent en dat is het, en niets anders, waarmee hij er in volle oorlogsbepakking een prikkeldraadversperring omheen legt. Hij heeft altijd gelijk, ex cathedra.

Dat niet alle mensen denken zoals Ilja Leonard Pfeijffer is natuurlijk ergerlijk voor Ilja Leonard Pfeijffer, maar nogal gelukkig voor de rest van ons! Het maakt het leven en de poëzie een stuk interessanter. Want niet iedereen vindt Martinus Nijhoff onze ‘beroemdste’ dichter, Lucebert ‘de beste dichter aller tijden’ en Adriaan Roland Holst een kletsmajoor. (Om dat te bewijzen doet hij - aan de hand van één strofe! - net of ‘hoog spreken’ alleen maar spreken met een hoog piepstemmetje kan betekenen). Onder zo'n analytisch vermogen houdt niets het uit, zelfs Lucebert en Vondel niet en Ilja Leonard Pfeijffer al helemaal niet.

Als alle rookwolken zijn opgetrokken, als al het epaterend gekrakeel is verstomd en al het geblaaskaak is uitgedoofd, eindigt het gedicht ‘Vuurvogel’ van Pfeijffer zelf, dat centraal in de bundel opstellen is opgenomen met de woorden: ‘Poëzie is mens.’

Dus toch! Eerst was poëzie alleen maar taal, maar nu kennelijk de mens, dus niet alleen de ontwortelde, onrustige mens, maar ook de bedachtzame, de denkende, de vragende, de wanhopige mens.

Weer heeft hij gelijk. Hij heeft immers altijd gelijk, zij het telkens op een andere manier, telkens op grond van een andere theorie. Poëzie is mens - als het maar lexicaal onbegrijpelijk is. En dus ‘werkelijk’ begrijpelijk. En geen inhoud heeft, maar wel een die te verklaren valt. En als maar niemand hem tegenspreekt! En als het maar complex is! Behalve de duiding van wat goed en wat niet goed is, die moet eenduidig zijn!

Eenvoudig toch?