Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 23]

De schreeuw
door Bas van Putten

De schreeuw kwam, naar zou blijken, van een zwerver die zichzelf had opgegeven. Hij was er een die dat met zijn getuigen wilde delen, en die zijn opgeven aan de grote klok hing als een laatste oordeel. Er was een kolossaal rumoer in hem, een opera. Hij had, toen het nog niet te laat was, beter zanger kunnen worden dan verliezer. De resonans in die versleten stem was wonderbaarlijk. Het schreeuwen drong, zoals ik later nog zou vaststellen, van Koningsplein tot Paradiso.

Zijn doel was drama. In wat op een bestendige herhaling uit zou draaien, riep hij beurtelings zijn vader en zijn moeder aan. Om hulp. Hij sprak van papa en van mama, wat de aandoenlijkheid van zijn gebrul verhoogde. Alleen een man schreeuwt om zijn moeder als het tegenzit. Een vrouw vernevelt na groot leed in zwijgen, af en toe een snik. Een leven lang heb ik ervaring met de mensen, zeg mij niets.

Ik ving de stem op bij de doorgang van Max Euweplein naar Weteringplantsoen en ik verstijfde. De stem, een tenor met een intense tremor als een zenuwslopend snel vibrato, was zo vol wanhoop dat op kracht leek wat bezwijken was.

En dan je ouders roepen. In herinnering aan wat een kind zou doen dat bang is.

Zoiets kunnen grote mensen niet, met wie het goed gaat. Alleen een zwerver kan, geëxcuseerd door onomkeerbare omstandigheden, dit privilege voor zich opeisen van een eenmalige overgave aan moedwillig onderdrukte zwakte. Je gunt hem dat, zoals je een ter dood veroordeelde zijn kaviaar en zijn champagne gunt. De kwestie is dat je het ook jezelf zou willen gunnen, maar dat zulks niet gaat. We hebben regels hier. Je vraagt als grote man niet eens respect, laat staan genegenheid. Daar sta je boven, autonome kracht. Je ziet dat in en voelt een eenzaamheid zich in je borst verwijden.

Dit dubbelzinnig sentiment is niet eenvoudig te ontleden. Je voelt om al dat schreeuwen jaloezie en afkeer, zelfs verlegenheid. En binnenin je voel je al die polen van gevoel elkaar bewerken, door het bewustzijn tot een staat van waakzaamheid geprikkeld die de getergde intellectueel met iets van trots bewustzijn noemt, terwijl hij zich ervoor zou moeten schamen: het suggereert een wijsheid die uiteindelijk alleen rechtvaardiging beoogt van blijkbaar onrechtmatige gevoelens.

Zich zo als waarnemer boven het ondoorgrondelijke van de dingen te verheffen is de habitus van artsen, journalisten, advocaten, wapeninspecteurs en schrijvers, van allen dus die nooit werden gedreven tot het uiterste. Wij staan daar glimlachend tussen de kwaal en de genezing in en pronken met het zien van de verbanden tussen polen. Maar wij zijn zelf patiënten. Wij bouwen ons met taal een wal tegen de dood die schreeuwt zoals alleen een laatste schreeuw kan klinken, met alle opgevreten kwaadheid plotsklaps afgestoten, laatste kans. Catharsis, zeggen we. Nee, een afstoten van pijn. Niks reiniging. Ik heb mijn leven lang bewust geleefd, ik heb geleerd.

De zwerver zat, de knieën opgetrokken, met de rug tegen de muur ter hoogte van de Etos in de Leidsestraat. Over die knieën lag een wollen deken van het soort vuilwit waarmee een sfeergevoelig Hollands columnisme volgens ander Hollands columnisme rake beelden bakt, zo zaligmakend treffend zonder adjectieven - zegt onze eenvoud, die zo trots is op de schijnkracht van haar aforistische suggestie. Onder die deken moest de zwerver al een tijdje zitten. Anders viel niet te verklaren dat hij er in het voorbeeldig tolerante Amsterdam in was geslaagd de woede op te wekken: vanuit een

[p. 24]

raam boven zijn kop bekogelde een woest gekapte vrouw de drenkeling met blikjes, die van hem afvielen als druppels van een oliejas.

Een eerste aanblik van zijn fysiek riep vragen op. Twee gele ogen, ingedaald in een lap roodgeaderd vlees waar met een bloedig stanleymes een soort gestreepte bek uit was gesneden, die zich bij het schreeuwen hangend opende. Een algehele indruk van vervaging. Zijn kleuren al geen kleuren meer, het vlees alsof het lang in vuil rivierwater gelegen had, al bijna als bij lijken. Geslacht zo op het oog niet vast te stellen. De sekse ook niet langer onderscheidend kenmerk. Niet man of vrouw meer; de voltooide transformatie tot geval. Maar dan dat schreeuwen. Een theater zo waarachtig dat het echt leek. Van iemand die zijn lijden zo goed speelt dat hij het gaat geloven en dat dit spel zichzelf herstelt tot waarheid, door de tover van zijn scheppingsdrift bewogen.

Om hem dit kunnen af te kijken drong ik nader, niet te na. Er was gelegenheid. Tegenover het stuk muur waar hij was neergestreken was een bankkantoor met een portiek, waar ik betrekkelijk onopgemerkt kon toezien op de gang van zaken.

Een tijd lang, als student, dus in de tijd dat ik nog bang was, hield ik de zwervers in de stad als barometers in de gaten. Het was de tijd waarin ik nog geloofde dat een god ze daar had neergezet om mij te waarschuwen voor de gevaren van het leven. Ik heb zes jaar gestudeerd, dus ik heb wel geleerd hoe slim ze zijn. Ze loeren ook op jou, vanuit hun schuilplaatsen. Alles zien ze. Er zijn voor al dat zien geen barrières meer. Intussen sterven ze aan wat ze zien, dat is het tragische.

Hun verval gaat stapsgewijs. Eerst houden ze zich nog wat in, uit schaamte. Het schreeuwen komt pas in de terminale fase, als ze op straat zoveel verstikkende ervaring hebben opgezogen dat het lichaam het niet meer verdraagt. Achter het Concertgebouw, in de Verhulststraat, had je er een die het verbluffend kon, ook in het laatste stadium van alcoholgebruik, het stadium van vieux en bessen. Maar die was meer commedia dell'arte dan de schreeuwerd in de Leidsestraat. Hij wist wat zich in hem aan braak voltrok. Hij had nog de beschaving om komedie van zichzelf te maken en met signalen te beduiden hoe hij zelf wist dat het mis was. Er was een zweem van ratio in dat gedrag van hem: het hielp je hem te plaatsen. En daarom schaamde je je niet voor de belangstelling die hij verwekte. Door te kijken, zag je wat hij wilde dat gezien werd - dat hij met zijn toestand zelf het meest verlegen was. Zo wist hij bij ons allemaal het ijs te breken. Er waren dagen dat ik hem wel tweemaal kwam bezichtigen, zoals je in een dierentuin de krokodillen nog een keer wilt zien om van je angst te leren.

De zwerver in de Leidsestraat behoorde tot de humorlozen. Hij was er eentje uit de erfenis van Dostojewski. Die met zweren overdekt, de tering in het hoofd geslagen, de negentiende eeuw liet groeten. Hij was geschiedenis. Het gaf me even het idee dat hij niet echt bestond. Niet echt zoals in onze tijd. Was dit onze tijd, dan was hij al omringd geweest door hulpverleners. Ik keek naar een boek. Deze kon je met zijn stem in de gordijnen jagen, bozig teken van een meer dan realistische verwording. Hij deed me denken aan Jochanaan in Salomé van Richard Strauss, profeet die uit de diepte van zijn kerker boze ware dingen roept naar de verraders boven, die zijn waarheid vrezen en van de stem die deze waarheid schraagt van angst verstijven.

Bij het naderen van de figuur de Zweig-sensatie. Stefan Zweig schreef Unvermutete Bekanntschaft mit einem Handwerk, over de achtervolging van een zakkenroller. Zijn personage volgt de smeerlap uit nieuwsgierigheid, niet om de dief te vangen; het personage oordeelt niet, het observeert. Dat gaf me toen ik Zweig las al te denken. Je vraagt je af of er een tijd van leven komt waarin de mensen enkel materiaal geworden zullen zijn. En dat je kijkt en wacht op wat je, medemens toch, niet meer aangaat: vreemde pijn. Hier, in tegenwoordigheid van al dat schreeuwen, voelde ik die

[p. 25]

tijd de mijne worden. Geen moraal, geen medelijden, een bijna bestiale fascinatie voor het fenomeen; de onomkeerbaarheid van dit verval; de herfstige verschrikking van de situatie. Ja, het regende. Het was een februaridag van dooi en wolken.

En toen gebeurde het. Heel even zagen de twee ogen mij. De zwerver onderbrak er niet zijn schreeuwen voor. Het was een al te snelle blik die hij me stuurde, bijna te gis voor iemand in zijn toestand. Ik zag er slimheid in en verder nog de inzet van die slimheid voor de enscenering van een wanhoop die hij even werkelijk had laten worden, kunstenaar. Zo spot een topacteur tijdens de pauze met het theatrale pathos van zijn Hamlet, walgend van zijn ernst.

Niet weggaan. Vluchten, dat is vluchten voor gevoel, de overwonnen zwakte. Wat zou je vluchten voor een zwerver? Een zwerver stelt niets voor. Dus bleef ik kijken, plichtsgetrouw, in alles sterker dan de drang de aanblik te ontwijken. Star stond ik daar, een beeld, een troosteloos symbool van trots, trotseren. In het Duits heet ondanks trotz.

Ik dacht: ik heb geen medelijden. Ik haat hem te veel. Hij doet dit mij aan, niet zichzelf. Het moet een man zijn. Mannen roepen om hun moeder, de moeder die er nooit geweest is, Mariabeeld van zachtheid en vergeving.

Mij zag hij ook. En wat zag hij? Ik las het van hem af, toen ik hem in de ogen terugzag met de moed van de verachter. Hetzelfde eigenlijk als ik. Iemand die besloten had om niet te schreeuwen, net als hij. Maar die nog kracht had, even.

Ik gaf geen aalmoes. Ik mocht niet anders lijken dan de man die had gezien wat ik gezien had.

Thuis heb ik over hem verteld. Met folkloristische bezieling schetste ik de scéne. Een zwerver, verloren in de grote stad, ultieme eenzaamheid, een wijf dat woest met blikken gooide. Het ging me goed af. Ik had een goede dag. Mijn vrouw is prachtig. Ze inspireert me tot vermetele bewogenheid.

Zielig, zei mijn vrouw.

Nee, zei ik.

Heb je hem niets gegeven, vroeg ze.

Nee, zei ik. En opeens werd ik kwaad, dat ze dat durfde vragen.

Hij vroeg er niet om, zei ik. Hij zou het ook niet hebben aangenomen. Is er barmhartigheid, dan kan hij niet meer schreeuwen. En om dat schreeuwen gaat het hem. Hij heeft het zo gewild. Hij heeft een aanleiding gezocht om zo te mogen schreeuwen. Dat is zijn levensdoel geweest. Es ist erreicht. Laat hem verrekken. Zo wil hij dat wij denken. Zijn genot is eenmalig, maar het is met niets te vergelijken. Hij maakt zich schreeuwend van ons los.

Ik dacht: Hij ziet ons leven vast zoals een dode het vanaf zijn wolk zou zien, als er een hemel was; een jammerdal. Hij ziet zijn eigen begrafenis.

Dat zei ik niet. Mijn vrouw is erg gevoelig. Niet alles moet ik haar vertellen. Maar steeds vaker moet ik denken aan de voorspelbaarheid van sommige tragedies.

In Groningen zagen we een tijd geleden op de Repin-expositie dat ontzettende portret van de aan drank bezweken componist Moussorgsky. Het is het schilderij van een gevoelige die teveel hoorde; die, door wat hij hoorde, ondermijnd werd tot hij viel - om nooit meer op te staan. Dat hele schilderij is vochtig van verval. Het begint in de ogen. Van daaruit overstroomt het alles. Het wist de kleuren uit en de contouren. Zo begint het. Dat heb ik niet gezegd, toen we het zagen. Ik zei alleen dat het een prachtig schilderij was.

Maar tragisch, zei mijn vrouw.

Dat beaamde ik. Tragisch is een mooi verzamelwoord. Het bevriest het onverenigbare van de feiten tot begrip. En wat zelf soort is, wordt gevaarloos.

Er zijn zoveel zwervers.