Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 26]

Woekerfilosofie
door Bastiaan Bommeljé

Nederland is vanouds nogal tolerant geweest tegenover filosofen, en dat heeft ons geen wijsgerige windeieren gelegd. Descartes, Spinoza, Stevin, Locke en Bayle gaven door hun vlucht naar de Lage Landen ontegenzeglijk enige kleur en diepgang aan ons geestesleven. Het moet echter niet te gek worden met die ruimhartigheid. Tegenwoordig bloeit de filosofie niet, neen, ze woekert.

Nog geen decennium geleden oordeelden de visitatiecommissies weinig vleiend over het universitaire filosofieonderwijs (dat hier en daar ‘zorgwekkend slecht’ werd geacht). Maar desondanks - of moet men zeggen: daardoor - wemelt het thans in Nederland van de wijsgeren. Die scholen samen in filosofische cafés, gaan te raden bij ‘filosofische levenscoaches’, en lezen massaal het Filosofie Magazine, dat bepaald is aangeslagen in een land dat blijkbaar hongert naar diepgang. ‘De filosofie is bezig zich te verplaatsen naar de wereld van iedereen,’ schreef de wijsgeer Lolle Nauta enige jaren geleden in de inleiding van zijn Onbehagen in de filosofie.

Nu, dat is te merken. Niet alleen tijdens ‘De maand van de filosofie’ of ‘De nacht van de filosofie’, maar ook aan het oprukken van een soort filosofisch wereldbeeld in de media. Ik bedoel de opvatting dat de lezer of toeschouwer een onstilbare behoefte heeft aan uitleg en interpretatie van de werkelijkheid. Dit heeft geleid tot de opkomst van een soort ‘duidingjournalistiek’, variërend van Marga van Praag die in het nos Journaal op zoek gaat naar de zin van het leven, tot de Trouw-bijlage ‘De verdieping’ en tot Jos de Mul, hoogleraar cyberfilosofie, die in paginavullende stukken in NRC Handelsblad de diepere betekenis uitlegt van een sciencefictionfilm voor pubers. En dan hebben we het ‘Maand van de filosofie essay’ Werelden van tijd van de hoogleraar systematische wijsbegeerte Hans Achterhuis net achter de kiezen, en ligt de lezing ‘De crisis van links als uitdaging voor het humanisme’ van professor Harry Kunneman (eerste zin: ‘Wij leven in verontrustende tijden’) nog te wachten.

De filosofie loert tegenwoordig overal, en eerlijk gezegd is er iets verdachts aan die overdaad. Nu weet ik wel dat er goede Nederlandse filosofen zijn die zich bezighouden met de geschiedenis van de wijsbegeerte of met mathematische logica, dan wel met dynamische predikatenlogica (waarin Nederland internationaal toonaangevend is). Maar helaas hoort men die filosofen zelden in het openbaar.

Neen, degenen die men luid en duidelijk hoort, houden zich voornamelijk bezig met ethiek, en meestentijds zelfs met toegepaste ethiek. Een aanzienlijk deel van hen is opgeleid aan theologische faculteiten, en ook als ze dat niet zijn, passen ze in de lange en hardnekkige Nederlandse traditie van een symbiotische relatie tussen wijsbegeerte en godgeleerdheid. De dominees zijn tegenwoordig misschien dood, maar de filosofen leven volop. In hun wereldbeeld schuilt een diepe continuïteit die W.F. Hermans ooit omschreef als ‘het soort denken dat alleen door predikanten “denken” genoemd wordt: een teeltkeus van dikke woorden, een promiscuïteit van termen tussen aanhalingstekens.’

En de moderne dominees hebben een gretig publiek. Enige tijd geleden beschreef Antoine Verbij deze ontwikkelingen in zijn Denken achter de dijken; de opmars van de filosofie in Nederland. Uit dit werk bleek dat de modale moderne filosofieconsument een hoger opgeleid persoon tussen de veertig en vijftig jaar oud is met een ‘drukke baan’. Weliswaar deinst hij of zij terug voor onverbloemde New Age-praatjes, maar is wel op zoek naar een manier om de eigen twijfels omtrent wereld en persoonlijk leven te analyseren.

Dit is vruchtbare grond voor het soort denken dat alleen door predikanten en eigentijdse filosofen ‘denken’ genoemd wordt. Het is geen wonder dat het postmodernisme in Nederland zo is aangeslagen; die opvatting van wijsbegeerte als duiding - zeg maar exegese - van de wereld past in de domineestraditie waarin niet argumenten concurreren, maar apodictische woorden die van de kansel klinken en betekenis suggereren, of die opleggen, maar geen tegenspraak dulden.

Het heeft geen zin om de moderne wijsgerige helden als Jacques Derrida, Jean Baudrillard,

[p. 27]

Jean-François Lyotard of Luce Irigaray (en andere usual suspects van het deconstructionisme) te beschimpen als charlatans. Natuurlijk komt men wel in de verleiding als men hun boeken probeert te lezen, of naar de ontluisterende film Jacques Derrida; the movie kijkt. Maar ik neem aan dat dit soort wijsgeren net zoals dominees een maatschappelijke functie hebben, in de zin dat ze vertroosting kunnen geven, of misschien door hun schaamteloze narcisme een soort zingeving.

Het heeft wel zin keer op keer opnieuw vast te stellen dat veel moderne publieksfilosofie drijft op dikke woorden. Bijvoorbeeld op het woord ‘reflectie’ (als in ‘morele en existentiële reflectie vragen’, of in ‘reflexieve leerprocessen in directe relatie tot de zingevingvragen van de postmoderne cultuur’, zoals de hooggeleerde Kunneman dat uitdrukt). En bijvoorbeeld op het voorvoegsel ‘post-’, dat men behalve in postmodernisme kan vinden in de samenstellingen ‘poststructuralistisch’, ‘postapocalyptisch’, alsmede ‘posthumanistisch’ en ‘het postpolitieke tijdperk’ (die zijn van professor Heleen Pott), en ook in ‘de postgeografische ruimte van cyberspace’ en de ‘posthistorische sensatie’ (beide van De Mul). Veel drijfvermogen biedt ook het woord ‘ontologisch’ (als in ‘ontologische paranoia’, ‘ontologische status van de virtuele realiteit’ en ‘de ontologische implicaties van deze gedachte’ bij De Mul; of ‘de gefixeerde ontologische kwaliteiten’ bij Pott).

Veel onrustbarender is nog dat het woord ‘moeten’ zo vaak opduikt bij eigentijdse denkers, dikwijls tezamen met de woorden ‘wij’. Neem Hans Achterhuis; die zijn Werelden van tijd bij de lezer aanbeveelt met de aansporing: ‘De vraag die wij ons moeten stellen is in hoeverre de huidige vorm van het globaliseringsproces ons de mogelijkheden laat voor een eigen invulling en beleving van onze levenstijd.’ - Ik hoop dat hij ‘ik’ bedoelt, en een vraag hij zichzelf zou kunnen stellen, want ik heb eerlijk gezegd helemaal geen moeite met de beleving van mijn levenstijd.

En neem Heleen Pott, die in haar inaugurele rede vaststelt het woord ‘posthumanisme’ niet betekent ‘dat wij het humanisme definitief achter ons moeten laten’. Om daarna tot het volgende inzicht te komen: ‘Vrijwel alle begrippen waarvan we ons bedienen bij het denken over de mens [...]moeten opnieuw worden doordacht.’ Immers: ‘Leven, werk, vermaak, ziekte, geboorte, dood, alle fundamentele life-events’ zullen veranderen door de moderne technologie. - Tsja, het leven is inderdaad een fundamentele ‘life-event’, dat moeten wij haar nageven.

Of neem Jos de Mul in een essay over de populaire film The Matrix (die pretendeert een boodschap over schijn en wezen te hebben): ‘De drie door Kant geformuleerde kernvragen van de filosofie - Wat kan ik weten? Wat moet ik doen? Wat mag ik hopen? - mogen dan wel eeuwig zijn, de antwoorden zijn dat niet en moeten in ieder tijdvak opnieuw gezocht worden.’

Hoezo is het vanzelfsprekend dat drie dagen in elk tijdvak (bestaan die dan in ontologische zin?) opnieuw beantwoord ‘moeten’ worden. Die laatste twee zijn bij uitstek problemen voor de dominee, en niet voor de wijsbegeerte.

‘Moeten’ - vooral in samenstelling met ‘wij’ - is een typisch woord voor mensen met geheime almachtsfantasieën.

Hoewel ik van zins was een uitputtend - neen, een ontologische - analyse te maken van het taalgebruik van Nederlandse filosofen, wil ik u niet vermoeien met mijn deprimerende bevindingen. Het heeft ook geen zin te betogen dat orakeltaal geen probleemoplossend vermogen heeft, en geen verklarend vermogen en geen argumentatieve geldigheid. Veel van de populaire filosofie heeft zich immers helemaal niet verplaatst naar de wereld van iedereen, zoals Nauta stelt, maar heeft zich juist teruggetrokken in een eigen taalspel waar buitenstaanders niet welkom zijn.

In de woekerende wijsbegeerte achter de dijken wordt academische denkvrijheid verward met solipsisme. Men heeft gelijk heeft dat er niet één manier is om te filosoferen. Maar er is wel één manier om filosofische uitspraken te begrijpen en met elkaar te laten concurreren. Die manier zit in de argumentatieve functie van de taal, en nergens anders. Indien men het principe loslaat dat er een verschil valt te maken tussen onzinnige, iets minder onzinnige, en voorlopig houdbare uitspraken, geeft men de eenheid der wetenschap op, en daarmee ook het principe van een vrije en egalitaire samenleving.

De eigentijdse publiekfilosofen in Nederland lijken uiteindelijk stuitend veel op geprivilegieerden die hun privileges beschermen met prikkeldraad van imponeerpraat en moralistisch geneuzel. Hun woorden hebben echter wel betekenis: ze verraden het verlangen naar een samenleving waarin niet argumenten de dienst uitmaken, maar wijsgeren en dominees, zoals Plato en Calvijn dat wilden.