Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 18]

Richard Wagner, schrijver
door Maarten 't Hart

Enige jaren geleden werd ik, toen het moment naderde waarop de complete Ring des Nibelungen in het Muziektheater zou worden opgevoerd, benaderd door de Nederlandse Opera. Of ik een interpretatief stuk wilde schrijven over de tekst van Das Rheingold, het eerste deel met de voorgeschiedenis van de cyclus. Eerder al had mij een soortgelijk verzoek bereikt vanuit Bayreuth. In een brief ondertekend door één van de nazaten van Wagner, al had deze nazaat die brief zelf waarschijnlijk niet geschreven. Ik had toen teruggeschreven dat een voortreffelijk Nederlands auteur in 1912 een uitmuntend stuk had geschreven over de tekst van de Ring. Daarin had hij de drie rijnnimfen die het rijngoud bewaken treffend gekarakteriseerd als mallewippen. In mijn brief aan Bayreuth had ik het woord mallewippen vertaald met ‘Tollewippen’. Nooit heb ik meer iets uit Bayreuth vernomen. Ook aan de Nederlandse Operastichting heb ik geadviseerd het magnifieke stuk van Couperus af te drukken in het programmaboek, en ook van die stichting heb ik toen niets meer vernomen. Mijn gratis advies werd niet opgevolgd.

Hoewel Wagner zelf in een brief aan Theodor Uhlig van 18 november 1852 de tekst van de Ring karakteriseert als ‘das Grösste, was je gedichtet,’ geloof ik niet dat ook maar één verstandig mens ooit nog één blik erop zou werpen als die tekst Wagner niet had geïnspireerd tot z'n meesterlijke muziek. De tekst is zoals Couperus terecht zegt ‘povere dilettante-arbeid’ in ‘sonore stafrijmen’. Ik zou eerder zeggen: stupide stafrijmen. Al dit gekrakeel over het rijngoud door gnomen en goden en razende reuzen en incestueuze stervelingen met zwaaiende speren en splijtende zwaarden en toverende tarnhelmen - ik heb 't nooit ook maar één moment serieus kunnen nemen.

Hetzelfde geldt voor de tekst van Tristan und Isolde. Dom gedoe over een liefdesdrank. En voor de tekst van Lohengrin. Dwaas gescharrel met een zwaan. Plus bizar gemier over een man die zelfs van zijn bruid verlangt: ‘Nie sollst du mich befragen.’ En de ‘reine Tor’ uit Parsifal die als enige een wond kan dichten, kan me ook gestolen worden. Let wel, de tekst, voor de muziek (en dat geldt ook voor de Tristan, en voor 't voorspel en 't begin van de tweede akte van Lohengrin) schieten alle denkbare superlatieven te kort.

De enige opera van Wagner met een prachtige tekst is Die Meistersinger von Nürnberg. Echte mensen in een ontroerend verhaal over een oude schoenlapper die moet aanzien hoe een jong meisje dat hij heel leuk vindt in de armen van een jeugdige blaaskaak terechtkomt.

Doordat echter die stafrijmteksten, telkenmale als zo'n opera weer op de planken verschijnt, uitgeplozen en dood geïnterpreteerd worden, blijft alle aandacht als het over de Schriftsteller Wagner gaat, volledig toegespitst op zijn libretti. Dat is spijtig, want die libretti vormen maar een zeer bescheiden onderdeel van zijn totale schrijfarbeid. Zijn verzamelde werken beslaan maar liefst twaalf kloeke delen! En zijn verzamelde brieven: eveneens twaalf kloeke delen. In totaal 24 delen proza.

Wagners oeuvre is derhalve ongeveer even groot als dat van Multatuli met wie hij zo verbazend veel gemeen heeft. Beiden hozend met geld en dus chronisch geplaagd door schulden, beiden superopscheppers, beiden verslaafd aan gokken (Wagner wist er tijdig en manhaftig een punt achter te zetten), beiden eerst gehuwd met een lieve, maar weinig temperamentvolle vrouw die zachtjes in de steek werd gelaten, beiden vervolgens samenwonend met een minnares die pas gehuwd werd toen de eerste vrouw was overleden. Beiden ook zeer levendige, bewegelijke praters, met gevoel voor humor. Beiden altijd het middelpunt van elk gezelschap waarin ze verkeerden. Beiden door het nageslacht even hevig verguisd als geprezen.

Ook de structuur van hun oeuvre is sterk vergelijkbaar: pamfletten, brochures, vlugschriften, petities, drama's, verhandelingen, polemieken, studiën, en een bescheiden aandeel bellettrie. In

[p. 19]

geval van Wagner een aantal verrassend aantrekkelijke novellen die hij om den brode schreef tijdens zijn eerste verblijf in Parijs. Met name ‘Ein Pilgerfahrt zu Beethoven’ is een alleraardigst verhaal met redelijk goede dialogen. Natuurlijk, een Max Havelaar heeft Wagner niet geschreven, maar als hij zich erop had toegelegd, was hij een niet onverdienstelijk verhalenschrijver geworden. Maar ja, er was een andere roeping, en daarom zegt hij in een brief aan Robert Schumann: ‘Es ist eigentlich ein Jammer, dass ein Componist sich gedrungen fühlt, auch zu schriftstellern.’

Inderdaad, in sommige opzichten is het jammer dat Wagner ‘geschriftstellerd’ heeft. Had hij uitsluitend instrumentale muziek gecomponeerd, dan zou hij vereerd worden als één der allergrootsten, en zou zo'n boek als Wagners Hitler, Der Prophet und sein Vollstrecker (1997) van Wagner-kenner Joachim Köhler nooit verschenen zijn. In een uiterst degelijk werk van ruim 500 pagina's laat Köhler zien dat Hitler ‘voltrok’ waarvan Wagner in zijn muziekdrama's reeds de blauwdruk had afgeleverd. Mijns inziens valt er tegen Köhler niet veel in te brengen, behalve dan dat Hitler natuurlijk niets had kunnen uitrichten zonder volgelingen. En al die volgelingen waren, enkele uitzonderingen daargelaten, meestal geen Wagner-aanbidders.

Maar ja, 't is ontegenzeggelijk waar: dankzij Wagner stond ‘die Bühne bereit, und das düstere Motiv der kollektieve Vernichtung entfaltete sich aus kaum vernehmbare Anfängen’, zoals Köhler treffend zegt. Maar wat Köhler volledig veronachtzaamt, is dat Wagner onderdeel uitmaakte van een massieve anti-semitische traditie in het Duitse cultuurgebied. Rabiaat anti-semitisme is al bij Luther te vinden, en er zijn weinig Duitse filosofen of schrijvers die vrij waren van anti-semitische trekjes. Zelfs bij nette mensen als Kant en Fontane vind je vreselijke opmerkingen over joden en abjecte wijsgeren als Hegel en Fichte waren al even rabiaat anti-semitisch als de barbaar Luther. Daarbij komt bovendien dat Hitler van huis uit rooms-katholiek was (hij wilde als knaap zelfs monnik worden), en het criminele rooms-katholicisme altijd doordesemd is geweest van anti-semitisme. Hitler vond bij Wagner alleen maar de bevestiging van datgene waarmee hij in zijn ontvankelijke jeugdjaren van priesters en vergelijkbaar tuig tijdens mispreken had gehoord. Ook dat laat Köhler ten onrechte buiten beschouwing.

Wat echter heel pregnant blijkt bij Köhler is dat Hitlers versie van het nazisme zich ontvouwt vanuit die duistere wereld van de Wagneriaanse muziekdrama's, met name vanuit Rienzi en De ring, maar niet vanuit die tweemaal twaalf delen proza. Over Wagners pamflet Dass Judenthum in der Musik zegt Köhler weinig. Begrijpelijk want hoe berucht ook, 't pamflet telt maar twintig bladzijden en wat erin betoogd wordt - dat joden in de muziek weinig opzienbarende prestaties hebben geleverd en moeten assimileren in de Duitse cultuur - is in feite even weinig opzienbarend als de constatering dat er nog nimmer een Nederlandse componist is opgestaan van het niveau van Bach, Mozart of Schubert.

Dus de ‘jammer’ van de Schriftstellerij beperkt zich tot de door Wagner zelf vervaardigde libretti. De brieven en het proza kunnen wij bekijken zonder angst voor Köhler. En dat geldt dan met name voor de brieven en het proza van de jonge Wagner. Terecht zegt Nietzsche: ‘Vanaf het moment dat Wagner in Duitsland was, begon hij zich stap voor stap te verlagen tot alles wat ik veracht - zelfs tot het anti-semitisme.’

Ik vermoed dat Nietzsche hierbij doelt op Wagner's tweede terugkeer in Duitsland na zijn langdurige asiel in Zwitserland. Maar in feite begon dat stappen natuurlijk al na zijn eerste terugkeer in Duitsland, dus nadat hij in 1842 vanuit Parijs was teruggekeerd in Dresden.

Laten wij ons dus onbezwaard door anti-semitisme, of andere akelige denkbeelden, vooral bezig houden met de jonge schrijver Wagner (1813-1842). Wat zou 't fantastisch zijn als je de brieven en schrifturen van die jonge Wagner onbevangen kon lezen. Nooit zou toch iemand die de aandoenlijke, smartelijke verlovingsbrieven van Wagner aan Minna Planer doornam op 't idee kunnen komen dat je hier gemoedsuitstortingen leest van de man wiens denkbeelden door Köhler en bijvoorbeeld ook door Paul Lawrence Rose (vooral in zijn Wagner; Race and Revolution uit 1996) en zelfs Robert W. Gutman (in zijn Richard Wagner; The man, his mind, and his music uit 1986) in stukken worden gescheurd.

‘O, Minna, welch’ ein Gewalt übst Du dich über mich.’ Voortdurend ligt Wagner voor Minna op de knieën. 't Is duidelijk dat zij, althans in

[p. 20]

die verlovingstijd, de sterkere partij was. Ze was iets ouder dan Wagner, ze was mooi, ze hield er, naast Wagner, nog wat andere vriendjes op na. Ze had zelfs al een dochtertje. Fjodor Tjoettsjev noemt in één van z'n mooiste gedichten de liefde een ongelijke strijd waarin ‘de zwakste van beiden’ niet kan vermijden onder te gaan ‘in liefde, droefenis en lijden.’ Bij Wagner was dat al heel duidelijk. Lees je de brieven aan Minna, dan heb je vreselijk met 'm te doen.

Omdat hij, althans in die beginperiode, de zwakste van beiden was, vervalt hij in de brieven vaak in een onmachtig gestamel. Vergeleken met de fameuze verlovingsbrieven van Multatuli is 't allemaal maar schamel proza. Niets van Multatuli's humor, esprit, stilistisch vuurwerk is er in Wagners verlovingsbrieven te vinden, maar ze nemen je wel heel erg voor hem in.

Even innemend als die verlovingsbrieven is het eerste gedeelte van Wagners autobiografie Mijn leben, dus tot en met zijn desastreuze verblijf in Parijs van 1839 tot 1842. Het beeld dat hij daarin schetst van zichzelf, van zijn jeugd in Leipzig en vele andere Duitse plaatsen en plaatsjes, van zijn grote familie, van zijn eerste voorzichtige stappen als kapelmeester in Maagdenburg en Koningsbergen en Riga, is vrij van hybris, vrij van aanstellerij, vrij van pathos. Hier is hij, ook als stilist, op z'n best.

In 't algemeen wordt er altijd afgegeven op Wagners prozastijl en worden z'n lange zinnen gewraakt, maar dat is een vooroordeel. Zijn brieven zijn heel leesbaar, en 't meeste proza dat hij produceerde, is in ieder geval veel beter geschreven dan 't prikkeldraadproza van bijvoorbeeld hakenkruisdrager Heidegger. En lange zinnen? So what, ook Thomas Mann grossiert in lange zinnen.

Soms verraden die lange zinnen, vooral als hij met een treffende pointe weet te besluiten, wel degelijk het vorstelijk schrijftalent van Wagner. Zo vertelt hij over de vooravond van zijn trouwerij: ‘Nachdem wir den Polterabend, vom Theater heimkerend, still und ermüdet verbracht, nahm ich zum ersten Male Besitz von der neuen Wohnung, ohne mich jedoch in das zur Hochzeit aufgeputzte Brautbett zu legen, wogegen ich auf einem harten Kanapee, übel zugedeckt, weidlich dem Glücke des kommenden Tages entgegenfror.’

Die laatste bijzin is groots, niet alleen omdat hij zo fraai verwoordt hoe je onder een dun dekentje op zo'n harde canapé zo'n hele nacht ligt te woelen en rillen, maar ook omdat de zinsnede ‘mijn geluk tegemoet vroor’ haarscherp aanduidt hoe dat huwelijk met Minna eruit zou gaan zien.

Ook de huwelijksvoltrekking zelf beschrijft Wagner prachtig en vol ironie. Van de geestelijke verneemt hij dat Minna en hij op de protectie van een vriend mogen rekenen. Wagner ziet dadelijk voor zich dat een of andere miljonair zich over zijn schulden zal ontfermen, maar krijgt dan, nadat de geestelijke nog breed over die machtige vriend heeft uitgeweid, de naam van deze gefortuneerde weldoener te horen: Jezus.

Wagner huwde in Koningsberg, werd vervolgens aangesteld in Riga. Van daaruit vluchtte hij, om z'n vele schuldeisers van zich af te schudden, over zee via Londen en Boulogne naar Parijs. Daar had hij geen sou te verteren, zodat hij ten einde raad besloot wat schamel bezit naar de Bank van Lening te brengen. Omdat hij zich schaamde voor zijn armoede, durfde hij echter niet aan z'n weinige vrienden aldaar te vragen hoe een Leibhause in 't Frans genoemd werd. Hij raadpleegde een woordenboek, vond daarin het woord ‘lombard’, bekeek een plattegrond van Parijs (die had je toen dus al!) en begaf zich naar de Rue des Lombards. Helaas, aldaar geen banken van lening. Wel was hem reeds vaak het opschrift ‘Mont de piété’ opgevallen. Hij meende dat deze berg van vroomheid een plaats was om te bidden, totdat iemand hem uit de droom hielp: Mont de piété was de bank van lening. Minna en hij brachten gaandeweg al hun bezittingen daarheen. Tenslotte ‘mussten eines Tages selbst unsre beide Trauringen auf den Monte de Piété wandern’. Hoe alleraardigst weet hij hier zijn misère te verwoorden.

Het beste dat Wagner ooit heeft geschreven, is het verslag van zijn vlucht uit Riga. Wat deze vlucht, waarbij Minna en hij met gevaar voor eigen leven over de grens gesmokkeld moesten worden, zo bijzonder maakte, is het feit dat de Wagners op de vlucht vergezeld werden door - zoals Wagner het zelf noemt - ‘eine grossen Neufundländer Hunde mit Namen Robber’. Deze Robber was niet van Wagner, maar hoorde toe aan een koopman uit Riga. Robber liet echter zijn koopman ‘gegen die Natur dieser besondern Rasse’ in de steek en had zich, zoals Wagner schrijft ‘mit einen vorzüglichen Zuneigung an

[p. 21]

meine Person geheftet’. Vanwege Robber besluiten de Wagners via de zee te vluchten. Zonder die reuzenhond hadden ze ook wel over land weg kunnen komen.

Moet je dus voorstellen: midden in de nacht moeten de Wagners, op het moment dat de wacht wordt afgelost, bliksemsnel de grens oversteken. In gezelschap van een reuzenhond die met één blaf hun aanwezigheid zou kunnen verraden. Maar de hond blaft niet, en de Wagners begeven zich met hond aan boord van een koopvaardijschip genaamd Thetis. Na zeven dagen varen komen ze in Kopenhagen aan. Op het Skagerrak steekt een vreselijke storm op. Zeeziek liggen de Wagners in de veel te kleine kajuit van de kapitein. In die kajuit bevindt zich ook het vat

[p. 22]

brandewijn. Af en toe komt matroos Koske daaruit een slokje nemen. Waarbij zich 't probleem voordoet dat de goedmoedige Robber een ‘unversöhnlichen Abneigung’ tegen deze Koske blijkt te hebben. Dus Koske moet ‘jedesmal einen Kampf auf Leben und Tod mit Robber bestehen’ om aan zijn brandewijn te komen.

Na drie weken komen de Wagners in Londen aan. Daar nemen ze een kleine ‘Cab’ naar Compton Street waarbij ze ‘den grossen Hund querüber durch die Wagenfenster legen mussten’. In Compton Street gaat Robber er vandoor, maar hij keert na een wandelingetje over Oxford Street weer terug (Wagner verwondert zich erover dat zo'n hond blijkbaar meteen de weg weet, en ik met hem).

Vanuit Londen varen de Wagners naar Boulogne. Met de diligence gaan ze vervolgens naar Parijs, ‘wobei Robber, welchen ich auf der hohen Imperiale unterzubringen hatte, mir wiederum die altgewohnte Not bereitete’. In Parijs blijkt Robber er nadat hij weken lang bij de Wagners gewoond heeft, op een dag vandoor te zijn.

Een jaar later gaat Wagner 's morgens vroeg wanhopig op stap met de bedoeling op de een of andere manier aan geld te komen. ‘In de straten hing een dichte nevel, en toen ik uit huis stapte, was het eerste wat ik zag mijn hond Robber die het jaar daarvoor ontvoerd was. Ik meende een spook te zien, riep hem dan haastig met schrille stem, en het dier herkende mij ogenschijnlijk en kwam op mij af. Toen ik echter met uitgestrekte armen op hem toe schreed, scheen bij het blijkbaar al net zo verraste dier de vrees voor een tuchtiging die ik, dwaas, hem de laatste tijd van ons samenzijn enige malen had laten ondergaan, alle andere herinneringen te verdrijven, en hij week schuw voor mij terug, en toen ik hem haastig naliep, ging hij er steeds sneller vandoor.’ Bij de kerk St-Roch verloor Wagner zijn hond ‘auf Nimmerwiedersehen aus den Augen’.

Hoe wonderlijk dat dit verhaal over Robber, door Wagner zo pakkend opgeschreven, als het ware symboliseert hoe 't veel klassieke muziekliefhebbers met de tovenaar van Bayreuth vergaat. Net als de hond Robber val je op een dag totaal voor hem, en lijkt 't alsof alle andere muziek verbleekt. Lang blijf je hem trouw, maar ten slotte ga je er, ondanks zijn ver uitgestoken armen, toch vandoor - terug naar Bach, Mozart en Schubert. Zo verging het Nietzsche, zo verging het Debussy, zo verging het vele anderen, zo verging het ook mij, al kan er van Nimmerwiedersehen natuurlijk geen sprake zijn.

Wittgenstein heeft eens gezegd dat Wagner ‘de eerste componist was met een onaangenaam karakter’. Mij dunkt, Beethoven die eieren naar de hoofden van z'n personeel kogelde als hij vond dat ze niet vers genoeg waren, en die derhalve door al het personeel dat bij hem in dienst kwam, al na korte tijd weer in de steek werd gelaten, was bepaald ook geen lieverdje. Het is zelfs sterk de vraag of Wagner een onaangenaam karakter had. Hij werd door zijn personeel op handen gedragen. Wat wel te denken geeft, is dat Robber er bij St-Roch vandoor ging. Maar 't kan zijn dat Robber bij de Wagners honger heeft geleden, want Richard was in Parijs straatarm, en was dus waarschijnlijk niet in staat om zo'n grote hond adequaat te voeden. En meer nog dan bij de man, gaat bij de hond de liefde door de maag.

Mensen zoals Wagner - uiterst levendig, geestig en spraakzaam - hebben zelden een onaangenaam karakter. Als Wagner een onaangenaam karakter had, valt nauwelijks te begrijpen hoe hij iedereen in Europa wist te mobiliseren toen in 1876 voor 't eerst in Bayreuth het Festspielhaus z'n deuren opende.

Thomas Mann noemt Wagner in een brief aan Julius Bab van 14 september 1911: ‘Dieser schnupfende Gnom aus Sachsen mit dem Bombentalent und dem schäbigen Character.’ Of Wagner echt een gnoom was, weten we niet. Om Wagner maar zo klein mogelijk te maken, rekent Robert Gutman ons voor dat hij 1 meter 53 was. Maar dat getal slaat nergens op. Eén meter 66, zoals biograaf Martin Gregor-Dellin voorrekent, lijkt heel wat waarschijnlijker. Of Wagner een ‘schäbig’, een beroerd, karakter had - ook dat waag ik te betwijfelen. In ieder geval niet beroerder dan vele, vele anderen, en zeker veel minder beroerd dan de afschuwelijke Ludwig Wittgenstein.

Het is reuze spijtig dat 't zicht op zijn persoon zowel door de heftige hartstochten die zijn muziek losmaakt alsmede door de verschrikkelijke gebeurtenissen in het Derde Rijk zo grondig wordt verduisterd. Wie zo onbevangen mogelijk zijn brieven, zijn proza en zijn autobiografie Mein Leben leest, ziet in ieder geval een totaal ander iemand voor zich dan de Richard Wagner uit de gecanoniseerde muziekgeschiedenis.