Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 3]

Het leven als laboratorium
Bericht over de biografie van W.F. Hermans
door Willem Otterspeer

Een polemicus, zei W.F. Hermans vaak, moet een goed geheugen hebben en een goed archief. Hij had beide. Zijn geheugen was de pendant van zijn kwetsbaarheid, zijn archief was een weermiddel. Hij overschatte dat geheugen wel eens en raakte ook vaak de weg kwijt in zijn archief. Maar de manier waarop hij dat deed had iets opzettelijks. Wie de georchestreerde chaos van zijn archief kent, weet dat hij met die centrale notie in het werk van Hermans, de chaos, op zijn hoede moet zijn. Die chaos is niet alleen een gegeven, ze is ook van eigen makelij.

Ik ga het dan ook niet hebben over die bekende noties, over illusie en bedrog, over wantrouwen en achterdocht, over rancune en wraakzucht. Ik ga het hebben over regie en toeval, over macht en onmacht, over hoe Hermans natuurlijk nooit gelukkig kon zijn, maar het toch vaak wel was.

Ik doe dat node. Praten over een boek in wording is niet verstandig. Hermans zelf zei ooit: ‘Bij vele schrijvers gaat het zó dat ze hun kopij verpraten zonder er een woord van te hebben opgeschreven.’ Voor wat ik zeg geldt dan ook het voorbehoud dat ik nog duizend keer van gedachten kan veranderen.

Ik werk nu een jaar lang zo'n twee dagen in de week in dat prachtige archief in het Letterkundig Museum. Soms voegt zich een andere biograaf bij me of een geleerde eekhoorn die nootjes gaat zitten verzamelen. Vaak ook is die studiezaal een klein Hermans-seminar waar de bezorgers van het verzameld werk zitten, waar Raymond Benders de troepen komt inspecteren en waar de kleine utopie van de Bezige Bij en het W.F. Hermans Instituut gestalte krijgt.

Dat werk heeft zijn eigen bekoring. Dat eerste verzamelen is voor een biograaf een betoverende bezigheid. Met karrenvrachten haalt hij zijn materiaal binnen, een overdaad vult zijn schuren. Het resultaat van die activiteit is een gevoel van macht. 's Avonds bekijk je de oogst van de dag, nieuwe stemmen voegen zich bij de oude, een kakofonie vult je hoofd met de eenzaamheid en de almacht waarmee een radio dat doet, afgetast van Beromünster tot Reykjavik.

Die combinatie van eenzaamheid en almacht is de voorwaarde voor het schrijven. Een biograaf is hoe je het wendt of keert afhankelijk van zijn archief. Hij kan veel minder dan een schrijver de werkelijkheid naar zijn hand zetten. De biograaf bloeit als parasiet op de huid van zijn held.

Tegelijk bedient hij zich van dezelfde retorische trucs als een schrijver, hij hanteert voorgrond en achtergrond, uitvergroting en condensatie, spanning en ontlading. Tegelijk houdt hij afstand tot zijn held, niet alleen uit hygiëne, maar ook uit noodzaak. De biograaf is een van verre treffende God.

Hermans heeft veel geschreven over almacht en onmacht, over het gevoel God te zijn en de zeurende zekerheid van de mislukking. Wat dat laatste betreft: zelfs als hij op school een wiskundesom goed had opgelost, vertrouwde hij de uitkomst niet. Het is hem eens overkomen dat hij voor het bord een oplossing niet kon opschrijven die hij zelf gevonden had. De leraar dacht vervolgens dat hij de oplossing van een ander gepikt had.

Een biograaf van Hermans, geconfronteerd met de complexiteit van het werk en de persoon, ondergaat, in afgezwakte vorm, hetzelfde gevoel. Het gevecht van Hermans, tussen oorspronkelijkheid en onvermogen, chaos en trefzekerheid, ervaart hij aan den lijve.

Maar een zo schitterend archief, een ademend mechaniek, een zoemende krachtcentrale, is voor een biograaf een vorm van talent. Het verschaft hem het gevoel van zekerheid. Het reikt hem, in de woorden van Hermans zelf, ‘het onnavolgbare gebaar van de totale sprinkhanenvanger’.

Hermans heeft dat gebaar nader omschreven

[p. 4]

met ‘de wijze waarop je een speertje in een werpbord plaatst, met een hand die zegt: Daar ga je speertje, de beste wensen van Wim’. U moet daarbij bedenken dat ik door mijn naam en het vroege vermogen de 100 meter in 11 seconden af te leggen mijn hele jeugd als het Speertje door het leven ging.

Mijn uitgangspunt is een uitspraak van Susan Sontag, gedaan in een essay over Walter Benjamin. Het heeft geen zin, zegt ze, het leven van een schrijver aan te wenden bij de interpretatie van zijn werk. Wel kan men het werk gebruiken bij het interpreteren van zijn leven. Wat ik mij voorneem is een intellectuele biografie, eentje waarin het leven van Hermans gelezen wordt op het raamwerk van zijn oeuvre.

Dat is niet echt een Nederlandse aangelegenheid. Ik ken eigenlijk geen voorbeelden waarin dat gedaan werd. We hebben inmiddels een zelfbejubelde biografische traditie, maar dan toch vooral een waarin het leven zo centraal staat dat het werk, als het al aan de orde komt, het bijproduct lijkt te zijn van allerhande aberraties.

Wie, om een voorbeeld te geven, in de biografie over Adriaan Roland Holst, al die meisjes als spookkonijntjes langs ziet komen, en al die dagen van tuk met en tuk zonder in een grijze brij van het reproductieve vermogen ziet verzinken, moet wel met Hermans verzuchten dat Roland Holst al vroeg het onderscheid kwijt was tussen een dichter en een zeemeeuw.

In een biografie waarin het leven bekeken wordt op het stramien van het werk, komt daarentegen vanzelf de nadruk te liggen op de manier van denken. Hermans zelf heeft daar een voorbeeld van gegeven in zijn essay over Wittgensteins levensvorm. Een biograaf van Hermans moet op zoek gaan naar Hermans' levensvorm.

Nu is een levensvorm - ieder die wat van of over Wittgenstein gelezen heeft weet dat - niet iets individueels. Wie zich een levensvorm voorstelt, schreef Wittgenstein, stelt zich een taal voor. Het idioom van Hermans, daar gaat het om, maar niet in de zin van idiolect, van een private taal, maar van een soort schrijverschap.

Om het dan een beetje ingewikkeld te maken, moet meteen gezegd worden dat het schrijverschap van Hermans draait om de notie van originaliteit. Niets hield hem zozeer bezig als zijn eigen oorspronkelijkheid, en alles wat zich tussen hem en de uiting van die oorspronkelijkheid stelde moest verwijderd worden, desnoods met de zwaarste middelen.

Dit betekende niet dat Hermans niet in staat was talent te zien in zijn omgeving. Het vroege schrijverschap van Reve heeft hij bewonderd en bevorderd waar hij kon. Tegelijk bakent hij in zijn vroege briefwisseling met Reve met grote precisie de werkingssfeer ervan af en maakt hij duidelijk wat de verschillen tussen hen zijn.

Maar uiteindelijk, zeker na de religieuze capitulatie van Reve, kende de Nederlandse literatuur van de twintigste eeuw maar één oorspronkelijk schrijverschap. En zoiets liet zich natuurlijk ook veralgemeniseren. Wie Hermans' houding ten aanzien van Multatuli beziet, weet dat hier twee eeuwen vergeleken worden en dat de negentiende eeuw aan Multatuli geschonken wordt om de suprematie in de beide eeuwen te behouden, die weet dat hier overeenstemming in dienst staat van hiërarchie.

Nu doet zich de vreemde coïncidentie voor dat zowel Multatuli als Hermans een nogal eigenaardige houding hadden ten aanzien van het schrijven. De bezigheid van het schrijven was hun onmisbaar, maar het schrijverschap vervulde hen vaak met grote afkeer.

Keer op keer kondigt Hermans in zijn brieven aan dat hij iets anders gaat doen, de wetenschap ingaat, fotograaf wordt, desnoods een subaltern baantje in Brussel neemt, omdat werkelijk alles beter is dan schrijver zijn, niet alleen schrijver zijn in Nederland, wat natuurlijk zoiets is als koffie kweken aan de Noordpool, maar ook schrijver zijn als zodanig, een combinatie van slavernij en charlatanerie.

In menige brief schrijft hij uitvoerig over wat hij zijn ‘bevliegingen’ noemt. Hij omschrijft ze als begenadigde toestanden met meestal povere resultaten. Op zijn vierde wilde hij ingenieur worden en het aantal malen dat hij een machine maakte die vervolgens niet werkte moet legio geweest zijn.

Soms denkt hij dat schrijven ook zo'n bevlieging is. Maar, zegt hij, dan is het de enige bevlieging die bleef. Het had wel zijn ups en downs, maar er ging toch geen dag voorbij, dat hij er niet aan dacht, terwijl die andere bevliegingen spoorloos verdwenen, als verliefdheden bij wispelturige minnaars.

[p. 5]

Wittgenstein was voor Hermans niet een bevlieging maar een herkenning. Wittgenstein gaf als het ware de slotsom van overwegingen die hij zelf had gedacht. Via Wittgenstein sprak hij over zichzelf, om duidelijk te maken dat zijn uitgangspunt een ander was dan van elke andere Nederlandse schrijver.

En dat uitgangspunt was het voortdurende vragen, niet van het vinden van nieuwe informatie maar het vinden van oplossingen door middel van het anders rangschikken van wat al bekend is, door het stellen van vragen ook waarop men het antwoord schuldig moet blijven, door het aan de orde stellen van evidenties die voor iedereen verborgen bleven of het negeren van oplossingen die door iedereen nagevolgd werden.

Die bezigheid is in eerste instantie een spel, een spel met het eigen mechaniek. Bijvoorbeeld het spelletje waarvan Hermans in Dinky Toys verslag doet, hoe men voor de televisie van die dagen gezeten, door visuele manipulatie de beelden ruitvormig, gedeeltelijk over elkaar heen of dubbel kon zien. Zo leek het beeld te gaan golven wanneer men de keel krachtig schraapte. Ook kauwen op een hard koekje gaf die uitwerking.

Het mechanisme is eigenlijk simpel. Je drinkt een flesje Vouvray, het oog registreert de paddestoelachtige kurk ervan. In de loop van de avond zorgt die observatie ervoor dat bij het bladeren in een encyclopedie hetzelfde oog blijft haken aan het woordje knalkurk. Het grappige is dan dat dit niet de kurk van een champagnefles is, maar een kurk die door een hondenpistool wordt weggeschoten. Nergens in die encyclopedie wordt verder gerept over een hondenpistool.

Wat is een hondenpistool? Nooit een gezien, nooit over horen praten, zelfs niet door ‘De vijf H's’: Handelsblads Honden Hater Henk Hofland. Het komt er vervolgens opaan deze onkunde vers te houden. Want er komt een moment waarop men een sinister fabriekscomplex ziet en aan een haveloos vrouwtje, op weg haar in dat inferno werkzame man een pannetje witte bonen te brengen kan vragen wat daar gefabriceerd wordt. Hondenpistolen. Dan pas mag men het in Van Dale opzoeken.

Dit proces benadert de structuur van de hermansiaanse creativiteit, het is een combinatie van onwetendheid en kennis, naïviteit en doortraptheid. Het doet in alles denken aan de manier

[p. 6]

waarop Lévi-Strauss de kunst plaatste tussen het wilde en het beschaafde denken. Veel van wat Lévi-Strauss het wilde denken noemde, la pensée sauvage, het knutselen als levensvorm, heeft Hermans in zichzelf ontdekt en gecultiveerd.

Zoals men weet maakte Lévi-Strauss onderscheid tussen de werkzaamheid van een ingenieur en van een knutselaar. Terwijl de ingenieur voor ieder project speciaal de grondstoffen en instrumenten laat maken, werkt de knutselaar met wat toevallig bij de hand is en wat hij zoal verzameld heeft. Bij Hermans is dat wat hij zoal in zijn hoofd heeft en om het eruit te halen moet hij het juiste moment afwachten of zichzelf voor het blok zetten, zichzelf in een onmogelijke situatie manoeuvreren.

Ik kan dat alleen maar met een voorbeeld verduidelijken. U heeft allemaal De heilige van de horlogerie gelezen, dat prachtige vertoog over de geschiedenis versus de techniek, de ontwikkeling versus de herhaling, de kalender versus de klok. In dat boek speelt niet een mens de hoofdrol, maar een klok, een gigantische klok in een paleis, voorzien van een monsterlijk gewicht, een loodklomp met de omvang van een bierton.

Die klok was de auteur tot aan pagina 47 van het boek geheel onbekend. Toen hij Constantijn de wijk liet nemen naar de zolderverdieping wist Hermans helemaal niet wat daar te zien zou zijn. De bedoeling was de lezer via hetgeen Constantijn door de dakramen zou zien een indruk te geven van de omgeving van het paleis.

Maar nadat de beschrijving voltooid was, liet Hermans zijn antiheld opstaan en naar een muurklok lopen en bij het vertellen daarover schoten de détails van de klok hem vanzelf te binnen, de grote slinger met zijn dodelijke tik, het kolossale gewicht en de daaraan verbonden legende dat, als het niet tijdig werd opgehaald, het door de grond zou zakken en het paleis vernietigen. Toen het eenmaal op papier stond is hij naar Emmy gelopen met de mededeling: ‘Ik heb nu zoiets raars verzonnen, ik begrijp zelf niet hoe ik eraan kom.’

Pas naderhand heeft Hermans bedacht hoe lang de slinger moest zijn om elke drie seconden een tik te geven. Dat was negen meter. Dus moest er een spleet in de grond gezaagd worden om de slinger ruimte te geven. En inderdaad, in Zuid-Afrika, in een museum in Grahamstead, had hij een oud torenuurwerk gezien, waarvan de slinger door de vloer ging. Maar hij had zich dat niet opzettelijk herinnerd. Het was een gave van het Lot aan de auteur. Nooit won hij iets in de loterij en als hij na rijp beraad een aandeeltje kocht, stortte de beurs in. Maar, constateerde hij vergenoegd, wat het doen van nuttige vondsten bij het schrijven betreft mocht hij niet klagen.

Wie een biografie schrijft over Hermans, schrijft een boek over het leven als laboratorium, over een hersenpan als een literair proefstation. Een kunstwerk, definieert Bijkaart, is een uitvinding die nooit zo precies uitpakt als je had gedacht. Dat geldt ook voor een biografie. Morgen bedenk ik weer wat anders.