Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 14]

De valse maren
door J.J. Peereboom

Het opsporen van valse maren is geen verkwikkelijk werk; het leidt af van de inhoud van een tekst, en het stemt pedant. Dat het af en toe gedaan moet worden, is omdat maren vaak de duidelijkheid van tweedelige zinnen belemmeren - en zij vallen zelden iemand op, zo gebruikelijk zijn zij.

De maren die ik op het oog heb, zijn niet de grappige zoals in ho-maar, toe-maar en zeg-maar-niks. Het gaat om wat de taalkundigen noemen het adversatieve maar, het voegwoord waardoor een mededeling in het tweede deel van een zin gesteld wordt tegenover het eerste deel waar hij mee in strijd of in contrast is; of in kortere vorm twee beschrijvende termen gecontrasteerd worden. Klein maar dapper geeft een compact voorbeeld van vals gebruik van maar. Het gaat uit van de veronderstelling dat kleine wezens gewoonlijk minder dapper zijn dan grote. Dat klopt niet. Het is in de natuur geen regel dat de grootsten de dappersten zijn. Het komt voor; het omgekeerde komt evenveel voor zou ik denken, zo niet meer. Klein en dapper is verkieslijk niet alleen omdat het een vooroordeel wegneemt tegen kleine gestalten; het geeft bovendien een levendiger beeld van een kleine figuur die een toon aanslaat. Met maar in het midden klinkt het alsof wij erom moeten lachen, zo'n onderkruipertje dat zich niet opzij laat drukken. Of zou het klein in de gangbare tegenstelling alleen doelen op kinderen, van wie het ongewoon geacht wordt dat zij tegen ouderen opstaan? Ook dan is de tegenstelling misplaatst; er zijn een heleboel dappere kinderen.

Ik heb dit voorbeeld uit Ad Foolens taalkundige proefschrift De Betekenis van Partikels (Nijmegen 1993) gehaald. In zijn zevende hoofdstuk behandelt die auteur ‘maar’ als voegwoord onder een motto ontleend aan zijn Franse vakgenoot Oswald Ducrot: ‘Il est difficile, une fois qu'on commence à l'observer, de ne pas être fasciné par la conjonction mais.’ Deze Ducrot heeft denk ik net zomin als Foolen ooit bezwaar tegen het gebruik van zijn maar. Taalkundigen struikelen niet over woorden; zij buigen zich erover om er aan alle kanten de toepassing en de ontwikkeling van te onderscheiden. In plaats van fasciné zou ik in de zin van Ducrot allerlei andere woorden zetten, variërend van geval tot geval: enragé, désorienté, amusé, désolé.

Foolen ontleent een heel aantal voorbeelden van adversatieve maren aan Van Dale en aan de Algemene Nederlandse Spraakkunst, zoals: ‘Jan is groot maar Piet is klein’, ‘Hennie is een knap meisje maar ze is ook intelligent’, ‘Vader was gisteren dronken maar ik mocht het aan niemand vertellen’. Alle drie zijn gevallen van slecht formuleren. De eerste is zo'n onnozele mededeling, daar kan beter over gezwegen worden (‘Deze pagina is wit, maar de letters zijn zwart’ - ga zo maar door). Wat het oordeel over Hennie betreft, daar zou ‘en’ in plaats van maar ons verlossen van de implicatie dat bekoorlijke mensen gewoonlijk dom zijn; nog beter zou de zin worden zonder voegwoord: ‘Hennie is knap in beide betekenissen.’ Het bericht over de dronken vader geeft het pijnlijkste voorbeeld van een valse maar. Er kan tijdelijk iets in verbeterd worden door ‘mocht’ te vervangen door ‘mag’; daarna moet het ‘maar’ maar helemaal verwijderd worden en vervangen door een komma of een punt. Met een punt worden het twee zinnen; dat werkt vaak beter dan een geforceerde fusie van twee mededelingen met een maar.

Foolen vond de fouten van deze zinnen van geen belang, denk ik. Daar gaat het niet om voor hem. Hij noemt zelf even verderop, in een ander verband, zijn bezwaar tegen de analyses van twee vakgenoten ‘niet zozeer dat ze onjuist zijn, maar meer dat de aksenten verkeerd gezet worden’. Als hij ‘niet zozeer’ vervangen had door minder en ‘maar meer’ door dan was de zin soepeler geworden, zou ik zeggen. Dat had hij misschien ijdel geknibbel gevonden.

Als toonbeeld van een mooie omissie van het m-woord heb ik te bieden een zegswijze die ik in het Frans heb leren kennen maar die geloof ik van Arabische herkomst is. Wacht even: wat moet het maar in deze zin? Opzet - om nog eens een voorbeeld te geven waar ‘en’ beter zou passen (want dat de Fransen een uitdrukking gebruiken, betekent niet dat zij hem zelf bedacht hoeven te

[p. 15]

hebben). ‘Een Arabische zegswijze die in Frankrijk ingeburgerd is en ook in andere taalgebieden bekend geworden’ - zo gaat het.

De uitdrukking is Les chiens aboient, la caravane passe. Mooi is dat, met een komma tussen de zinsdelen. De honden staan aan de rand van een oase of op de muur van een woestijnkasteel en zwelgen in hun opwinding; de kamelen en hun begeleiders sloffen voort naar een bron tweehonderd kilometer verder. Zet daar een mais tussen en het lijkt of de karavaan zich een houding geeft. De karavaan trekt er zich juist niets van aan.

De valse maren in korte formules zoals kleinmaar-dapper laten zich vlot corrigeren en komen goed te pas als gespreksstof. Hinderlijk en soms ergerlijk kunnen de maren worden in artikelen en essays, verhalen en betogen, wanneer zij een tegenstelling suggereren waar de lezer tevergeefs naar zoekt en die dan blijkt niet te bestaan: er moet een ander woord of een andere constructie voor in de plaats gedacht worden. Voorbeelden hiervan komen dagelijks onder aller ogen in kranten en boeken, al eeuwen lang.

Om het overzicht niet te lang te rekken is er hier een uit Couperus, De boeken der kleine zielen (ii, hoofdstuk x): ‘[...] Andy had die vader lief met iets - nog niet volgroeid, maar toch zachtjes aan wassend - van bescherming bijna, van bewust-zijn een sterkere [...] misschien nog niet te zijn, maar te zullen worden [...]’ Het eerste van deze maren deugt helemaal niet: van wat ‘nog niet volgroeid’ is, mag aangenomen worden dat het langzaam wast. Het tweede, minder slordig, had ook beter weggelaten kunnen worden met zijn suggestie dat er een tegenstelling aanwijsbaar is in een regelmatig groeiproces. Dan komt er nog achteraan: ‘Het was een vreemd gevoel, maar hem altijd natuurlijk geweest’ - daar heeft het maar alleen een storende functie. ‘Het was een vreemd gevoel, hem altijd natuurlijk geweest’ beeldt een gemoedsstaat uit die door het valse maar moeilijker herkenbaar wordt.

Wie eenmaal aan het maar-onderzoek begonnen is, kan er uren lang op gespitst blijven, als een tuinier op onkruid. Dat is niet aan te raden. Het is beter om er gewoonlijk overheen te lezen in de wetenschap dat veel van de maren nergens goed voor zijn, en dan een enkele keer toe te slaan. ‘De Russische componiste Tatjana Komarova werd in Brest in Wit-Rusland geboren, maar groeide op in Moskou’ vond ik onontkoombaar in een nummer van Preludium; en in de rubriek muzikale maren herinner ik mij wat de pianiste Tan Crone zei in de inleiding op een concert: ‘Deze stukken van Schumann zijn heel kort, maar heel verschillend.’

De onderscheiding door Tan Crone was gesproken, niet geschreven. In het spraakgebruik komen valse maren waarschijnlijk bij iedereen nog veel meer voor dan in geschrifte, en het zou monnikenwerk zijn om ze daar in te dammen. Ik zal dit opruimen maar ik wil eerst iets drinken; hij is een geschikte man maar ik versta hem vaak niet; het is mooi weer maar koud; wat je zei was aardig uitgedrukt maar niet waar; zij is mooi maar saai; hij houdt van katten maar niet van honden. Ik hoor mijzelf telkens het eentonige voegwoord gebruiken, en andere mensen net zo. Het is het vlugste middel om twee mededelingen uit elkaar te houden, tegenstelling of geen tegenstelling (Ik ga nu weg maar ben om vier uur terug - Ik herinner mij dit niet maar ik zal nog eens nadenken - Hij was blijkbaar boos, maar wat had jij dan gezegd?). Wie een reeks maren bij zichzelf heeft opgemerkt zal er wel eens een paar weglaten, en opletten hoe het klinkt. Het klinkt mooi natuurlijk: ongewoon helder.

Veel doet het er niet toe, zullen de meeste praters en luisteraars vinden. Wij zijn niet gewoon om ons in het gesprek zorgvuldig uit te drukken. Iemand die dat wil doen zal moeten nadenken alvorens te spreken en een belachelijke pretentieuze indruk maken. Kinderen werd het vroeger wel aanbevolen: ‘Denk eens na voordat je iets zegt.’ Dat sloeg op de inhoud, niet op de vorm, en wordt misschien nog maar zelden gehoord.

Bij volwassenen komt het in het gesprek voor dat zij een korte bedenktijd verlangen om de inhoud van een antwoord te overwegen; nooit om de vorm te bepalen. Zorgvuldig in hun woordkeus worden zij pas als zij gaan schrijven, wanneer het voor vreemde ogen bestemd is tenminste, niet alleen voor vrienden en kennissen. Er zijn mensen van wie de gedachten zo overzichtelijk werken dat teksten er bijna persklaar uit lijken te rollen; de meesten denken na tussen zinnen en zinsdelen, en brengen later verbeteringen aan omdat het niet klopt of niet loopt.

Dan krijgt het zin om attent te zijn op de valse maren, en de overlast die zij zullen geven aan aandachtige lezers. Het is waar dat de meesten maar een paar seconden nodig zullen hebben om de

[p. 16]

fout te corrigeren, behalve als zij in de stemming zijn om een betere formulering te gaan bedenken. Wat geeft het dan? ‘Jullie begrijpen toch wat ik bedoel!’ Jawel: en wij begrijpen dat deze arme auteur zijn taal niet helemaal in zijn macht heeft.

Het zijn niet alleen Nederlanders die met het probleem zitten. Buitenlanders zijn net zo slordig. Een van mijn favoriete Franse voorbeelden komt uit de Maximes van La Rochefoucauld - favoriet omdat maximes zo'n pretentie hebben van haarfijne nauwkeurigheid: ‘Nous pouvons paraître grands dans un emploi au-dessous de notre mérite, mais nous paraissons souvents petits dans un emploi plus grand que nous.’ Zit daar alleen een slappe tegenstelling in, of helemaal geen? In ieder geval klinkt het frappant bedoeld en het frappeert niet.

De meeste Nederlandse marenzoekers zullen meer met Engels te maken krijgen dan met Frans. Daar wordt hun geen rust gegund. Ook Engelsen deugen niet, zelfs scherpzinnige en heldere taalgebruikers niet. Noel Malcolm over een betwistbaar portret van Shakespeare, gedateerd 1603: ‘It looks like a man in his middle to late twenties, but in 1603 Shakespeare was 39’; Peter Ackroyd over hoe goed het Latijn was dat de Britten spraken onder de Romeinse bezetting, ‘but, significantly, seven centuries later it still was’; Richard Holmes over de figuur van Pierrot in de Franse traditie: ‘Experts are inclined to disagree, but Pierrot's ancestors have been variously identified...’

Een klapstuk in mijn verzameling Engelse maren komt uit de inleiding van Ion Trewin bij de Diaries van Alan Clark: niet alleen was Clark geboren op 13 april 1928, zijn oudste zoon op 13 februari en zijn kleinzoon op 13 november, ‘but his father's birthday was on July 13 1903’.

Zulke brutale valse maren komen zelden voor. Vaak zijn zij in het Engels ook niet nodig omdat er een truc beschikbaar is voor het fingeren van tegenstellingen die in het Nederlands zelden gebruikt wordt. Hij kwam om vijf uur al ging hij om half zes weg (of: hoewel hij om half zes wegging) zeggen wij niet. Wel is ‘he came at five although he left at five-thirty’ courant Engels, met de betekenis van ‘hij is maar eventjes geweest’. Het is een achterbakse vorm, vergeleken bij het onnozele maar; en je doet er niets tegen.

Wie zich heeft laten overhalen om veel gangbare maren als vals te bestempelen zal zich afvragen wat wij ermee aan moeten. Kunnen zij een vast voorwerp van kritische veroordeling worden, misschien in een eigen rubriek in de krant: ‘Wij hebben er weer twintig gevangen’? Misschien zou dat sommige taalgebruikers beïnvloeden; intussen zou de karavaan van de taal voortsjokken, en de verzorger van de rubriek zou na een paar maanden zijn eenkennige taak verwensen. Natuurlijk verdoet zo'n betweter zijn tijd, zouden taalkundigen uitleggen: de taak van de gebruikers is om de taal te interpreteren, niet om hem te verbeteren.

Als het alleen om maren ging was er enige hoop. Waarschijnlijk zou een toegewijde taalverbeteraar al gauw diversifiëren en geen regel drukwerk meer ongemoeid laten. Adjectieven bijvoorbeeld - veel schadelijker voor het goede begrip dan de voegwoorden waar wij routineus overheen lezen. Neem de adjectieven voor gemoedsstaten, waarvan wij er tien à twintig ter beschikking hebben om honderden varianten te beschrijven. Of adjectieven van beoordeling, voor landschappen of karakters of kunstwerken. ‘Een aangrijpend boek’ - wat is dat voor een ondervinding, aangegrepen worden door een boek, en hoe weet iemand die het blijkbaar beleefd heeft of het anderen zal overkomen? Zo'n term van waardering is bijna nietszeggend. Er bestaan ook totaal nietszeggende termen die veel gebruikt worden, ‘fascinerend’ bijvoorbeeld. Wie is ooit gefascineerd geweest door een boek: betoverd, behekst, niet meer in staat om iets anders op te merken? Oswald Ducrot misschien. Ik heb nooit meegemaakt dat iemand het was.

In een wereld zo vol van ijdele begrippen hoeven de mensen niet voortdurend lastig gevallen te worden over een slordig voegwoord. Een tijdje lang: en dan om het idee op zichzelf te laten inwerken, niet om er anderen mee te bestoken. Na een periode van nijdig voorbeelden verzamelen heb ik nog steeds plezier in een ontdekking nu en dan. ‘Levin trok zijn hoge laarzen aan en droeg voor het eerst geen pelsjas meer maar een lakense jekker’ (Anna Karenina, in Lourens Reedijks vertaling, p. 177). Zou dat duidelijker zijn als er stond: ‘... voor het eerst een lakense jekker in plaats van een pelsjas’? Ik zou denken van wel. Tolstoj - of althans Reedijk - misschien niet.

Van meer waarde is de zelfbeheersing: voorkomen dat er valse maren in eigen werk sluipen, en van de maren die er al inzitten nagaan of zij ergens voor dienen en niets vals hebben. Het is dan

[p. 17]

verrassend om te zien hoeveel maren er weg kunnen. Het blijkt zelfs uitvoerbaar om hele redeneringen met voors en tegens op te zetten zonder een enkel adversatief maar. Maar dat hoeft niet.

Trap ik een deur in die voor de ogen van echte maar-kundigen al lang in splinters op de vloer lag? Mijn kennis van de maar-literatuur is summier; ik heb voornamelijk vastgesteld dat het gebruik van valse maren bloeit, hoeveel er misschien ook wel eens tegen ingebracht is. Jan Hanlo heeft ons een kleine studie nagelaten onder de titel Maar en Toch (1957) waarin de toepasselijkheid van die twee termen doordacht gecontrasteerd wordt. Over valsheid van maren gaat het dan eigenlijk niet. Hanlo vond het bekende voorbeeld Het-is-niet-Jan-maar-Piet best, verkieslijk boven Het-is-niet-Jan, het-is-Piet dat hij verwierp ‘om de omslachtigheid ervan en de verhoogde eisen die dan aan de intonatie gesteld worden’. Hij motiveerde zijn voorkeur met de interpretatie ‘het is niet Jan - goed, maar je hebt het mis als je meent dat hiermee alles gezegd is: er kan verder nog van gezegd worden dat het Piet is’. Wie zou dan ooit menen dat iemand die niet Jan was geen naam had? Heet deze ander soms ook Jan? zouden wij op z'n minst vragen. Nee,

[p. 18]

Piet. Maar-Piet? Nee, Piet tout court. Het is niet Jan, 't is Piet. Intonatieprobleem? Het komt er vlot uit.

In Ad Foolens dissertatie vond ik een excerpt uit een stuk van Kees Fens van 1986 (in de Volkskrant van 26 mei) die een ander soort maar dan mijn valse veroordeelde: het harde afwijzende, dat in plaats van zelf weggelaten te worden hele zinsdelen kan vervangen: ‘Ik begrijp wel wat je wilt, maar...’ Het stuk was geschreven ter gelegenheid van Annie Schmidts vijf-en-zeventigste verjaardag en prees haar als strijder tegen maar als ‘kruiswoord van de voorzichtigen en de onzekeren, de voorbehoud-makers, de besluitelozen en de keerzijde-kenners, maar ook [...] van de machtigen, de repressieve toleranten en de huichelaars’.

Fens' uitval tegen de ‘maar-mannen’ en ‘maar-vrouwen’ waar Annie Schmidt een hekel aan had kan getemperd worden met voorbeelden van een levensbevorderend maar-gebruik: ‘Dit is een wild plan van je, maar laten we het proberen’, en ‘A. is een schurk, maar je kan geweldig met hem lachen.’ Daarmee is nog niet beslissend beantwoord de vraag die de consciëntieuze bestrijder van valse maren gaat dwarszitten: blijft er wel een onbetwistbare opdracht voor adversatieve maren over in de taal, en waar dan? Het is heel goed mogelijk om kolommen vol te schrijven waar maar alleen in voorkomt met de betekenis van slechts. Ik heb het een jaar lang gedaan, en niemand heeft kunnen protesteren dat ik blijkbaar geen tegenstellingen erkende. ‘Dit is niet Jan het is Piet’, ‘Ik zie je altijd met plezier en wou dat we iets tegen elkaar te zeggen hadden’, ‘het is mooi weer en nogal koud’ - dat klinkt allemaal kristalhelder zonder maar.

Pas als allerlei maren weggevaagd zijn komen de onmisbare in het zicht. ‘Ik had geen zin maar ik zal wel even gaan’, ‘Astrid is een mooi meisje maar die stem!’, ‘Wij zijn tegen oorlog maar bij het zien van de soldaten ontwaakt er een krijger in ons’ - in zulke gevallen kan maar niet gemist worden, net zomin als in Maar-niet-heus.

De verleiding om adversatief-maarloos te leven wordt aangemoedigd door ontdekking van een overgangsvorm tussen de ware en valse maren: de overtollige, waarmee nadruk gelegd wordt op tegenstellingen die zonder hun hulp vanzelf zouden spreken. Vergelijk ‘De situatie is dat ik van Marie houd en zij niet van mij’ met ‘De situatie is dat ik van Marie houd maar zij niet van mij’. De eerste formulering brengt twee mensen voor ogen die verschillend over elkaar voelen; de tweede tekent een schema waarin de figuren hun klassieke rol vervullen.

Of neem: ‘De aanleg van een stuwdam is vaak goed voor het gebied waar hij voor bedacht was, en schadelijk voor gebieden stroomafwaarts.’ Als daar een maar in stond zou het de lezer de mening opdringen dat het plan onvoldoende of vijandig doordacht was; een en laat ons zelf ons oordeel vormen.

Extreem voorbeeld: ‘De toekomst is zorgelijk, en wij blijven lachen’ tegenover ‘de toekomst is zorgelijk, maar we blijven lachen’. De eerste formulering wekt begrip voor het lot van de machteloze mensheid; de tweede is een lolletje bij een ontmoeting op een straathoek.

Dat er behalve valse maren veel opdringerige gesignaleerd kunnen worden, komt denk ik in geschrifte doordat zij een makkelijke suggestie geven van denkwerk: niet alleen dit ook dat, de schijn en de werkelijkheid, het voor en het tegen, het licht en de schaduw, het perspectief. Dat ze de precisie van een betoog verstoren doet er niet veel toe als lezers onnauwkeurig lezen: als zij tevreden zijn met een indruk van wat er ongeveer staat, in begrijpelijke termen. Waarom sloof ik mij uit? vraagt de taalgevoelige werker zich af aan het toetsenbord: de lezer gelooft het wel.

Voor antimaristen is het een uitzichtloos gevecht. Laten zij hun eigen taal maar kuisen, en zich niet bekommeren om die van anderen. Laat maar zitten. En dan ineens... In een stuk van Michael Kennedy, een muziekcriticus die mij na aan het hart ligt, stond: ‘In the title-role Lisa Gasteen [...] sometimes looked uncannily like Birgit Nilsson. But while she cannot emulate Nilsson's diamond-hard precision of tone in the upper part of her voice, she sang with affecting warmth and lyricism.’ Au! Zo'n lelijke tegenstelling, en nog complex ook: daar had iemand iets van moeten zeggen.

Zelfs ernstige overtredingen kunnen niet telkens afgestraft worden. Wij moeten ermee leren leven. Wij leven er allang mee. Wel blijkt soms dat iemand die maarbewust geworden is er nooit helemaal overheen komt - nu en dan een maar opmerkt, van zichzelf of een ander, en denkt: wat doet die daar, die verstoort de lijn van de gedachten.

Dan is er weer een maar minder.