Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 29]

Antwoord aan Jeroen Vullings
De recensent en zijn onvervulde haat
door L.H. Wiener

In de Jaarlijkse Uitgave van het bibliofiel- en grafisch genootschap Het Beschreven Blad van februari 2003 staat een stuk van de hand van Jeroen Vullings onder de titel ‘L.H. Wiener (1973-2003)’. Het Beschreven Blad circuleert in beperkte kring en de leden van het genootschap hanteren een geheimhoudingscode, die hen verplicht te zwijgen over hun interne publicaties. Het heeft iets engs dat Vullings, chef van De Republiek der Letteren, het literatuurkatern van het weekblad Vrij Nederland, een tegen mij en mijn werk geschreven stuk het schemerlicht doet zien in een entourage die moet garanderen dat ik er zelf geen inzage in kan krijgen. Eén der leden echter speelde mij het ‘geheime rapport’ toch in handen, ‘uit overwegingen van loyaliteit’, want naast geheimhoudingscodes bestaat er ook nog zoiets als ethiek, zelfs in de literatuur.

Ik zou de lezer met dit incident niet lastig hebben gevallen, ware het niet dat het - gezien de positie die Vullings als ‘literatuurchef’ bekleedt - wellicht een belang heeft dat het persoonlijke overstijgt. Het stuk verheldert namelijk niet alleen iets over Vullings (die zijn aanval blijkbaar niet in een openbare periodiek durfde te publiceren), maar ook over de gang van zaken bij Vrij Nederland, waarin sedert 1993 geen enkel werk van mijn hand is gerecenseerd - en misschien verheldert het ook iets over het functioneren van de literaire kritiek in ons land in bredere zin.

De titel ‘L.H. Wiener (1973-2003)’ suggereert dat ik in het jaar 1973 ben geboren en in het jaar 2003 op reis ben gegaan, ‘enkele reis heen, naar een veraf gelegen en onzekere bestemming’, zoals ik de dood in een van mijn verhalen kenschets, ‘the undiscovered country, from whose bourn no traveller returns’, zoals William Shakespeare het in Hamlet uitdrukt. Vullings' geschrift heeft dus een misleidende titel, want volgens mij leef ik nog en niet zo'n beetje ook.

De jaartallen 1973-2003 omvatten een periode waarin Vullings zich mij niet herinnert, naar hij zegt. ‘Ik wéét dat ik een jaar les van hem heb gehad, Engels, op het Haarlemse Stedelijk Gymnasium in 1973. Meer kan ik mij daar niet van herinneren’, schrijft hij. Nu nam mijn onderwijscarrière aan het Stedelijk Gymnasium een aanvang in het jaar 1976, dus dat Vullings zich mij als zijn leraar Engels in het jaar 1973 niet kan herinneren is bewijsbaar waar. Nog begrijpelijker wordt dit hiaat in zijn geheugen als men bedenkt dat hijzelf als leerling pas in 1974 aan het Stedelijk werd ingeschreven.

De aanhef van Vullings' stuk luidt: ‘Bijna had ik een lustrum beleefd: dertig jaar lang geen contact met L.H. Wiener.’ Nu geeft Van Dale als betekenis van ‘lustrum’ ‘een tijdvak van vijf jaar’ en is de formulering ‘een lustrum van dertig jaar’ dus voor verbetering vatbaar, zoals veel aan Jeroen Vullings voor verbetering vatbaar is. Zijn geheugen bijvoorbeeld, of zijn ethisch benul.

Vullings herinnert zich mij niet - hij benadrukt dit alleen al driemaal op de eerste pagina van zijn epistel - ‘Geen herinnering dus aan Wiener’, maar als dit zo is, waarom dan de wens gekoesterd om dertig jaar lang geen contact met mij te hebben? Waarom zou men hunkeren naar het hebben van geen contact met iemand die men zich niet meer kan herinneren?

‘Een groot pedagoog was hij vast niet’, oppert Vullings vervolgens. Hij herinnert zich mij niet meer, maar een insinuatie staat dit niet in de weg. Met mijn leerling Jeroen Vullings, die ik in het cursusjaar 1976-1977 in de tweede klas heb gehad, klas 2b, zoals mijn agenda mij leert, is er op school iets faliekant misgegaan, maar wat?

Hij haat de school en ik maak deel uit van zijn haat, omdat ik deel uitmaak van de school. Dat Vullings de school haat en mij betrekt bij die haat, heb ik voor het eerst kunnen vaststellen tij-

[p. 30]

dens een confrontatie die tussen ons plaatsvond in een Haarlems café in het jaar 1998.

Ik was door Louis Ferron uitgenodigd om aanwezig te zijn bij de ten doop houding van zijn boek Viva Suburbia. Een uitnodiging die ik met plezier aannam. Het was op 26 november, in Athenaeum boekhandel aan de Gedempte Oude Gracht. Vullings schrijft daarover:

‘Ik heb geruime tijd staan praten met de bedrijfleidster Anne van Athenaeum en achteraf vermoed ik dat zij Wiener, niet aanwezig bij de vernissage, heeft opgeroepen.’

‘Anne’ moet zijn ‘Anna’, ‘bedrijfleidster’ moet zijn ‘bedrijfsleidster’, en ik was daar wel degelijk aanwezig. Vullings gaat verder: ‘Toen de groep kroegwaarts ging, pleegde zij nog een haastig telefoontje. Ik kon niet verstaan wat ze zei, maar het klonk imperatief.’

Jeroen Vullings als luistervink. En dan komt het:

‘In dat Haarlemse dranklokaal, waar we aanlegden, had [...] ik het snel gezien. Het biertempo lag [...] te hoog en het was te warm. Ik had mijn jas al aan, Ferron en zijn echtgenote al daggezegd, toen er een kleine man met priemende wijsvinger op mij afkwam. Hij stelde zich niet voor, maar riep meteen: “U hebt hier bij mij in de klas gezeten!”’

Die kleine man was ik, ook je postuur doet mee.

‘Hier’? Ik kan me niet herinneren ooit te hebben lesgegeven in een café, althans niet aan gymnasiumleerlingen. Vullings vervolgt:

‘Zijn kop was roodkleurig en ook verder leek het erop dat hij de fles reeds goed geraakt had. [...] Toch antwoordde ik naar waarheid: “Ik heb inderdaad op twee scholen in deze stad gezeten, maar ik herken u helaas niet. Helpt u mij even, graag.”’

Dat lijkt mij inderdaad geboden, ja.

In werkelijkheid was ik na de presentatie van Viva Suburbia op verzoek van Ferron en zijn vrouw meegegaan naar café Koops. Onder dat gezelschap bleek zich ook Vullings te bevinden. Vijf jaar voordien had hij mijn novelle De langste adem in Vrij Nederland gerecenseerd, een bespreking waaruit duidelijk bleek dat hij ‘niet wilde’. Hij was toen nog jongmaatje bij De Republiek der Letteren en ‘moest’ mijn novelle bespreken. Hij kraakte het boek niet af, maar verder dan dat ik ‘braaf proza’ schreef kwam hij niet. Ik kon mij niet aan de indruk onttrekken dat hij het boek minder slecht vond dan hij gehoopt had. Voor het eerst bespeurde ik toen iets ongemakkelijks tussen ons, iets dat ik niet begreep, maar waarvan mijn werk misschien de dupe was.

De echtgenote van Ferron wees hem aan. Het was 21 jaar geleden toen ik hem als veertienjarige jongen in de klas had gehad. Ik nam mij voor de bespreking van De langste adem niet ter sprake te brengen en evenmin te memoreren dat er in De Republiek der Letteren geen aandacht was besteed aan mijn bundel Ochtendwandeling uit 1996 die voor de Generale Bankprijs was genomineerd.

‘U bent toch Jeroen Vullings?’, begon ik en stak hem mijn hand toe.

Geen reactie.

‘Mijn naam is Wiener’, voegde ik toe.

Vullings draaide zijn hoofd weg.

‘Meneer Vullings, u heeft nog bij mij in de klas gezeten, wat doet u raar!’ vervolgde ik geërgerd.

De mensen om ons heen staakten hun gesprek.

‘Engels, weet u nog!’, hield ik aan.

Hij verkrampte.

‘Het Stedelijk Gymnasium, meneer Vullings, weet u het weer?!’

Dit kwam niet meer goed, voelde ik. Ook niet toen Vullings alsnog hakkelde: ‘Op die school heb ik ooit een paar jaar rondgelopen, ja...’

Ineens had ik genoeg van dit gedraai en beet ik hem toe: ‘Meneer Vullings weet u wat u bent? U bent een non-valeur, zoekt u dat maar op in het woordenboek!’

Daarop wendde ik me van hem af.

Achter mijn rug hoorde ik toen de zin: ‘Ach man, schrijf een boek...’ Een dwaze reactie, want ik deed niet anders. Vullings beweert in zijn stuk: ‘Mogelijk heb ik daarop nou nou of tut tut gezegd.’ Tut tut, moeder de gans neemt het woord. Maar het was geen tut tut en ook niet nou nou, het was: ‘Ach man, schrijf een boek...’ Een uit louter zenuwen geboren losse flodder. En al die tijd wist Vullings zogenaamd niet wie hij tegenover zich had. In zijn stuk heet ik: ‘Een getraind straatvechter’; ‘Een man voor wie men niet kon instaan’; ‘Een man die een parate gevechtshouding aannam’; ‘Naar verluidt had hij onlangs Louis Ferron een tand uitgeslagen, maar toen die de vol-

[p. 31]

gende ochtend bij de tandarts kwam was de rekening al betaald. Zijn naam viel: Wiener. Een verhaal te smakelijk om waar te zijn, dunkt me.’

Zo is het gegaan en niet anders, die middag in café Koops, in de Damstraat te Haarlem.

Een jaar later verscheen mijn bundel Allemaal licht en warmte, die vervolgens in Vrij Nederland geheel werd genegeerd. In augustus 2002, bijna vier jaar na mijn confrontatie met Jeroen Vullings, verscheen mijn roman Nestor, waarover in Vrij Nederland met geen woord werd gerept. Maar het boek werd elders zeer goed ontvangen en ik hoor zojuist van mijn uitgever dat Nestor is genomineerd voor de Libris literatuurprijs 2003.

Uit Vullings' pamflet licht ik de volgende passage: ‘Nestor verscheen eind vorig jaar en Wiener kreeg een goede pers van Arjan Peters in de Volkskrant en van Elsbeth Etty in NRC Handelsblad. Zij wordt in dat boek in zeer lovende zin genoemd en dat zal Wiener geen kwaad gedaan hebben. Dat vermeldde ze overigens niet in haar recensie.’

Nee, dat kan ze ook niet vermelden, want het is niet waar!

In een lang fragment neemt mijn hoofdfiguur Victor van Gigch stelling tegen een door Elsbeth Etty in NRC Handelsblad gepubliceerd artikel aangaande de verhouding tussen fictie en werkelijkheid. Van Gigch is het met de kern van haar betoog niet eens en stelt zijn eigen argumenten tegenover de hare. Niet zonder respect overigens, maar wat Vullings hiervan waagt te maken valt slechts te kenschetsen als een beschamende insinuatie.

Zoals ook de volgende. Ik citeer: ‘Toen ik op Wieners uitgeverij en passant vertelde over zijn brief en de daarin vervatte reactie, meesmuilde men. Hij was afgeschreven, had ik de indruk. Een gek, die je maar beter niet teveel kon tegenspreken en snel de deur uit moest werken. Ge-

[p. 32]

lukkig toonde zijn redacteur iets meer meegevoel. Al had zij niet de indruk dat hij voor rede vatbaar was.’

Mijn redacteur, Erna Staal, heeft mij, imperatief, opgedragen de volgende verklaring over te nemen, zo niet, dan kon ik oprotten naar De Bezige Bij: ‘Er is absoluut geen sprake van dat uitgeverij Contact L.H. Wiener kwijt wil als auteur. De suggestie als zouden wij Wiener liever zien gaan dan komen spreek ik dan ook met kracht tegen. Wij zijn waanzinnig trots op een prachtboek als Nestor en hopen dat Wiener nog vele manuscripten zal schrijven en, liefst persoonlijk, komt inleveren.’

Al bijna dertig jaar had Vullings gehoopt geen contact meer met mij te hoeven hebben, met zijn oud-leraar Engels, die hij zich niet meer herinnert. Het is de ondertitel van zijn stuk: ‘Het mocht niet zo zijn’, verzucht hij daarna, alsof de goden hem dwarszitten. Maar op zondag 3 november 2002 tref ik tot mijn verbazing een bericht aan op mijn antwoordapparaat, ingesproken door Jeroen Vullings, waarin hij melding maakt van het feit dat wij ooit ‘anderhalve seconde’ in een café tegenover elkaar hebben gestaan en dat men in cafés ‘wel eens iets zegt’, maar dat hij jegens mij geen enkele vijandschap koestert, al vindt hij het wel vervelend als hij wordt lastig gevallen door die [hier volgt een letterlijke transcriptie]:

‘...eh, die aardige Ferron, die toch probeerde iets goeds te doen en dat staat me natuurlijk wel wat in de weg, dus ik stel voor dat we... ehm... eh... dat verhaal over die animositeit maar de wereld uit helpen... enne... ja... eh... mochten we elkaar tegenkomen dan... eh... dan is alles goed... dat is het nu trouwens ook al... nou... eh... ik hoop dat dit voldoende is... en tot ziens.’

Mochten we elkaar tegenkomen? Dan is alles goed? Tut tut. Dat is het trouwens nu ook al? Tot ziens? De woorden ‘Tot ziens’ spreekt men uit als men prijs stelt op het weerzien met een ander, niet als men hoopt van verder contact met deze persoon verschoond te blijven.

Dat Ferron voor mij iets goeds probeerde te doen, stond Vullings wel wat in de weg.

Het goede dat Ferron wilde doen was een bespreking wijden aan mijn roman Nestor, in Vrij Nederland. Dat had hij mij, uit eigen initiatief, toegezegd op vrijdagmiddag 25 oktober 2002, om zeventien minuten voor vijf, in de b&w-zaal van het Stadhuis te Haarlem, nadat ik hem over het zwijgen van De Republiek der Letteren had ingelicht.

Zondagmiddag 27 oktober belde Ferron mij op met de mededeling dat hij zijn aanbod aan Vullings had overgebracht, maar dat het niet door kon gaan, aangezien Vullings erop tegen was. Ferron: ‘Hij draait er omheen, zegt dat hij alleen nog maar ruimte heeft voor hype-schrijvers en dat Wiener niet op zijn lijstje staat.’

In zijn stuk echter geeft Vullings van het telefoongesprek met Ferron de volgende lezing:

‘Op een zondagmiddag, thuis op mijn privénummer, werd ik gebeld door een wat schuchtere Louis Ferron. Hij zat ergens mee in zijn maag. Wiener, vertelde hij, hield maar niet op met zijn complottheorieën. Dat zijn boek niet in Vrij Nederland besproken was, had te maken met de “brouille” die tussen ons zou bestaan. Zelf dacht hij, Ferron, dat het te maken had met de gelijktijdige verschijning van grote namen, en daarmee met de selectie. Met het gebrek aan ruimte in een boekenkatern. Met de keuze van één bespreking van een Nederlandse roman per week. Met het feit dat iemand misschien niet afkwam met een toegezegde recensie. Kortom, met zoveel factoren, dat “toeval” een betere verklaring is dan een “complot”. Zo gaat het toe op een redactie, en dat is misschien wat moeilijk te begrijpen voor iemand die daar geen ervaring mee heeft. Dat had hij Wiener ook allemaal gezegd, maar die wilde niet luisteren. Hij, Wiener, was ten einde raad, “kapot”.’

Indien wij Vullings moeten geloven, belde Ferron hem dus op om de literatuurredacteur te vertellen hoe het toegaat op een redactie, hij legt hem uit dat er een selectie moet worden gemaakt, want dat er maar één Nederlandse roman per week kan worden besproken, vanwege de beperkte plaatsingsruimte, bovendien stelt hij Vullings ervan op de hoogte dat iemand soms misschien niet afkomt met een toegezegde recensie, tja, en hij vervolgt dat als een zeker boek niet besproken wordt er eerder van ‘toeval’ sprake is dan van een ‘complot’, en hij besluit met Vullings uiteen te zetten dat die gang van zaken misschien wat moeilijk te begrijpen is voor iemand die daar

[p. 33]

geen ervaring mee heeft, zoals Wiener, die al vijfendertig jaar schrijft.

Maar ziet, de goedertieren Vullings weet raad: ‘Ik stelde Ferron gerust en besloot Wiener te bellen. Iets dat ik nooit doe, maar het was een mooie zondagmiddag, en ik had medelijden.’ De schuchtere Ferron gerustgesteld en medelijden met mij, ‘een getraind straatvechter’.

Van Ferrons aanbod om Nestor te bespreken geen letter.

Niet alleen de titel van Vullings' stuk is misleidend, het hele artikel is geforceerd en krampachtig. Het is een voorbeeld van de laagste poging tot polemiek, waarin alleen het doel telt, waarin de waarheid naar willekeur wordt omgebogen en de werkelijkheid niet meer bestaat, de middelen altijd eender zijn: de verdraaiing, de insinuatie, de ridiculisering en de onverifieerbare, anonieme bron.

De anonieme brief is wel het verwerpelijkste soort schrijfsel dat er bestaat, en ter verdediging van eigen standpunt citeren uit een anonieme brief is ronduit abject. Men verschuilt zich lafhartig achter een ander, die op zijn beurt zijn gezicht niet wil laten zien. Maar dit is allemaal niet beneden Vullings' morele standaard. ‘Uit oogpunt van discretie’, zo verklaart hij zijn kleinmoedige handelwijze, als hij een ‘door een schrijver’ op mij gericht smaadschrift in zijn stuk incorporeert. ‘Schitterend gezegd’, kwispelt Vullings aan het eind. ‘Een juiste analyse’. Men zou haast denken dat hij het buikzieke epistel zelf heeft gewrocht, maar dit ‘uit oogpunt van achterbaksheid’ liever geheim houdt.

Toen mij bleek dat het weekblad Vrij Nederland voor mijn werk definitief als verloren moest worden beschouwd schreef ik twee brieven. Op Nieuwjaarsdag 2003 richtte ik mij ter afsluiting

[p. 34]

tot Xandra Schutte, hoofdredacteur van VN. Zij komt in een aantal brieven in Nestor voor, niet ‘lovend’, zoals Vullings, aan één stuk door insinuerend, vermeldt, maar in verband met haar uitspraak: ‘Er is al genoeg werkelijkheid’ die mij aanleiding gaf tot ruime reflectie en die ik in een van mijn brieven aan haar betitel als ‘modieus gelul’, hetgeen Vullings er niet van weerhoudt op te merken:

‘Ook zij wordt lovend genoemd in Wieners boek, maar anders dan Etty blijkt zij daar niet gevoelig voor. Ze was geamuseerd. Ook zij had post ontvangen, over mij: “Zo'n rare brief gehad van L.H. Wiener. Hij doet zijn beklag, op hoge toon.” Helaas bleek ze de brief na lezing direct te hebben weggegooid.’

Ach jee, wat jammer nou. - De ‘hoge toon’ van die brief valt nogal mee, al neem ik het haar wel kwalijk dat zij haar ondergeschikte Vullings, wiens ziel blijkbaar wordt verteerd door rancune jegens mij, niet verhindert de reputatie van Vrij Nederland te schaden.

Anoniem of bekend, het maakt voor Vullings geen verschil, ook Carel Peeters wordt binnen Vullings' vicieuze cirkel getrokken. Ik citeer de desbetreffende alinea integraal:

‘Ongeveer een jaar later, kwam ik op de VN-burelen en daar trof ik mijn voorganger, Carel Peeters, in opgewonden staat. Hij hield met trillende vingers een brief op en sprak: “Dit is een brief van L.H. Wiener. Ik open hem niet, want ik weet wat erin staat.” Vervolgens liet hij de brief in een la vallen. Ik was te verbijsterd om door te vragen. Ik open zelf al mijn post.’

Vullings was te verbijsterd om door te vragen. - Hij opent zelf al zijn post. - L.H. Wiener, de schrik van de VN-burelen. Deze scène is, in zekere zin, wel vleiend voor mij, want wie zou nu niet de schrik van de VN-burelen willen zijn, maar hij is geheel gelogen. Ik heb Carel Peeters ooit eenmaal een brief geschreven en er bestond dus geen enkele reden voor hem om zo te bibberen; bovendien was het een vriendelijke brief, waarin geen onvertogen woord voorkwam.

Op 27 december 2002, exact twee maanden na zijn, welgemeend telefonisch ‘Tot ziens’, schreef ik Jeroen Vullings een brief, die ik met het woord persoonlijk had gemarkeerd, maar die de chef van De Republiek der Letteren kennelijk zo volledig heeft ontregeld dat hij hem als zijn vuile was buiten hing in zijn eigen tuin der onlusten, een tuin waar alleen verwilderde doornen groeien en waarvan de toegang is verzegeld met een code van geheimhouding. Een code die nu is doorbroken:

‘Geachte heer Vullings - Uw telefonies overgebrachte bericht van enige tijd geleden noopt tot weerlegging. U heeft de verantwoordelijkheid voor het gehalte van De Republiek der Letteren in het weekblad Vrij Nederland op zich genomen, maar wat is dat voor Republiek, meneer Vullings, als daar de Letteren door persoonlijke willekeur, frustratie, wraakgierigheid, of ieder ander soort van gefnuikte gevoelens worden bepaald en beheerst? Zou dan de omschrijving ‘De Dictatuur der Letteren’ niet beter op zijn plaats zijn?

Het is mij inmiddels duidelijk dat u mijn werk om persoonlijke redenen uit VN weert, niet alleen mijn recentelijk verschenen roman Nestor, maar ook de drie jaar geleden gepubliceerde bundel Allemaal licht en warmte.

Beide negaties zijn een direct gevolg van een storende confrontatie die tussen ons heeft plaatsgevonden in café Koops te Haarlem, waarbij u niet herinnerd wilde worden aan uw abortieve carrière aan het Stedelijk Gymnasium en mijn in alle hartelijkheid uitgestoken hand met een geheel onterechte animositeit weigerde te accepteren.

En als u, middels mijn antwoordapparaat, te kennen geeft dat dit niet zo is, dan staat u des ochtends in de scheerspiegel niet alleen oog in oog met uzelf, maar ook met een kromme leugenaar. Iedere ochtend opnieuw: kijk uzelf in de spiegel aan en tracht uw rug te rechten.

Ik doe u nu weg in mijn archief, waaruit ik u eens weer tevoorschijn zal brengen.’