Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 35]

Geloof
door Gijs IJlander

‘Ik geloof in van alles,’ zei ik, ‘vergis je niet. Het goede in de mens - naast het door en door slechte -, de eeuwigdurende kringloop in de natuur, de wisseling der seizoenen en dat uiteindelijk...’

‘Hou maar op,’ zuchtte mijn vrouw, ‘je maakt er weer een grapje van.’

‘Nee, helemaal niet. We hebben het over grote dingen, ik probeer te nuanceren, dat is alles.’

We bevonden ons op de bovenverdieping van een grotwoning in Ménerbes, een dorp in de Provence. We lagen op een zelfgemaakt bed waarvan de lattenbodem bij elke beweging vervaarlijk kraakte, we hielden ons stil en luisterden naar de geluiden van de nacht: het blaffen van honden, het ritselen van relmuizen op het dak, de roep van een uil. In de aangrenzende woning, aan de andere kant van de muur, hoorden we Artémise, de bejaarde buurvrouw, hardop bidden. Ze was niet woordelijk te verstaan, maar aan de intonatie, het aanzwellen en zwakker worden van haar stem, viel af te leiden dat ze zich richtte tot de Hogere Macht en iets probeerde af te smeken. Geluk en gezondheid voor haar kinderen misschien, een zachte dood voor zichzelf.

Er klonk wanhoop in haar stem, alsof ze besefte dat hetgeen zij vroeg onmogelijk was. Als er even een stilte viel, werd die gevuld door het gehuil van honden in de verte. Onheilspellend was het, we luisterden gespannen.

‘Geloof jij eigenlijk ergens in?’

Een vraag die je niet verwacht van iemand met wie je al jaren alles deelt.

's Morgens kwam Artémise ons begroeten, met rode wangen en ondeugende oogjes, monter als altijd. We waren bezig met onderhoudswerk, ik bracht nieuwe luiken aan, mijn vrouw zette de boel in de verf. Iedereen in het straatje bemoeide zich ermee, er werden adviezen gegeven over hang- en sluitwerk en over de juiste kleur blauw. Het was goed dat jonge mensen - buitenlanders weliswaar - een woning als deze onderhielden en zelfs in originele staat probeerden terug te brengen. Wie wilde er nog wonen in zulke vochtige onderkomens? De huizen aan de hoge kant van het straatje waren gedeeltelijk in de rots uitgehouwen, de ruimtes achterin waren donker en konden niet worden geventileerd. Aan de overkant stonden de huizen vrij en zagen uit over het dal. Het waren oude mensen die er woonden, weduwen veelal. Het huis van Artémise was door haar zoon gemoderniseerd, het grotgedeelte was met platen afgetimmerd, er was centrale verwarming aangelegd.

‘Ik heb een taart gemaakt,’ zei Artémise, ‘komt u proeven, zo meteen?’

Bij de koffie vroeg mijn vrouw of alles goed was met haar, of zij nog steeds gezond was, goed at en sliep, want hoe oud was ze inmiddels niet, toch wel bijna tachtig?

‘Achtentachtig!’ zei Artémise triomfantelijk. ‘Ik ben nog goed gezond, maar ik hoop dat het niet te lang duurt voordat de Heer mij komt halen en ik weer bij mijn echtgenoot kan zijn. Ik bid ervoor.’

‘U bent gelovig?’ vroeg ik.

Artémise haalde haar schouders op. ‘Natuurlijk ben ik katholiek. Vanzelfsprekend. Maar ik weet niet...’ Ze keek ongemakkelijk.

‘Maar dat er een god is en zo, die alles regelt?’

Mijn vrouw keek verstoord. ‘Laten we het over iets anders hebben. Vertelt u nog eens over vroeger.’

[p. 36]

Ze had een goed leven gehad, Artémise, ze was maar een eenvoudige boerenvrouw, maar als meisje was ze werkster geweest bij Dora Maar, de minnares van Picasso, en had zo met de hogere kringen kennisgemaakt. Ze wist wat leven was, reken maar.

Voor het slapengaan maakten we een wandeling door het plaatsje dat op een langwerpige rotsformatie is gebouwd, het ligt als een schip in het omringende landschap. De straten waren donker en uitgestorven, veel huizen werden alleen 's zomers bewoond, slechts nu en dan was achter luiken geroezemoes te horen, viel er een streep licht op het plaveisel. Er scharrelde een dwergpoedeltje langs de gevels, op een muur zaten een paar katten. De lantaarn van de Mairie, aan het Place de l'Horloge, schommelde in de wind. We liepen langs het bouwvallige kerkje, staken het donkere kerkhof over en leunden op de muur die de uiterste begrenzing van Ménerbes vormt, de boeg van het schip dat het dal doorklieft. Omringd door het nachtelijk uitspansel - beneden ons de verspreide lichtjes van huizen en een enkele langzaam voortkruipende auto, in de verte een enkel lampje van een huis op een berg, in de grond onder onze voeten de botten van de doden - in deze zee van tijd en ruimte, werden we bevangen door grote gedachten. We zwegen.

Waarheen, dacht ik. Waartoe?

We liepen om het kerkgebouw, streken een lucifer af om een papier op de deur te kunnen lezen: alleen geopend tijdens diensten, de eerstvolgende op zondag om tien uur.

In haar blauwgebloemde jasschort stond ze in de deuropening, we hadden haar de afgelopen nachten niet gehoord.

‘Niet aan het werk vandaag?’ vroeg ze.

‘Vandaag gaan we een wandeling maken. En eerst even in de kerk kijken. Hebt u zin om mee te gaan?’

‘Ach nee. Ik op mijn leeftijd...’

We liepen naar het kerkhof, lazen de opschriften van de graven. We luisterden naar het riedeltje van een leeuwerik, het getsjirp van krekels, het zoemen van een hommel. Het was nog vroeg. Pas toen we wat beweging zagen op het voorplein, gingen we terug en wachtten in de schaduw van platanen. Verderop, bij een paar geparkeerde auto's, stond een handvol bejaarden, iedere nieuwkomer werd begroet met gelach, schouderkloppen en het schudden van handen. We herkenden een van de buren uit het straatje. Af en toe werd er in onze richting gekeken.

Na enige tijd maakte een vrouw zich los uit het groepje en stapte op ons toe. Zou monsieur misschien willen assisteren bij het openzetten van de deuren? Zeker, de hulp van madame was ook meer dan welkom.

Het gebouw was maandenlang afgesloten geweest, het was er kil en vochtig, op het stucwerk hadden zich donkere plekken gevormd. Een schilderij van de heilige Antonius hing met gebarsten plooien in een lijst waarvan de houtworm bezit had genomen.

‘Maar natuurlijk.’

De loodzware deuren waren verzakt en moesten worden opgetild om vrij over de leistenen vloer te kunnen draaien, de gehengen verzetten zich met een roestig kermen. De inspanning kwam vooral op ons neer, de grijsaards die kwamen toegesneld, deden niet veel meer dan aanmoedigen en klagen over de deplorabele toestand van het gebouw. Het ging over ouderdom en gebreken, krakende gewrichten en gebrekkig onderhoud. Het zou goed zijn als de jeugd zich eens liet zien, maar die leek wel van god los tegenwoordig - niet uit hun bed te branden, zondag 's morgens om een uur of tien.

[p. 37]

Zodra de deuren openstonden, klonk boven ons het gekwetter van zwaluwen, enkele vogels stortten zich uit het duister van het gewelf naar beneden, doken de brede baan van zonlicht in en scheerden vlak boven onze hoofden naar buiten. Ze moesten door gaten in de gebrandschilderde ramen naar binnen zijn gekomen en de weg naar buiten niet meer hebben kunnen vinden. Voor een duif die met uitgespreide vleugels tegen een muur lag, kwam de bevrijding te laat.

‘Kijkt u eens, madame en monsieur, deze schilderijen dateren uit de zestiende eeuw.’ Een dame met vrome gelaatsuitdrukking attendeerde ons op Antonius en op het Lam Gods boven een zijaltaar; het lam was zozeer beschadigd door schimmel en vocht dat de poten waren vervaagd: een pluizig fabeldier met kenmerken van een pissebed keek neer op het binnenschuifelend kerkvolk.

‘Wat vreselijk. Wat eeuwig zonde.’

‘Een non,’ zei mijn vrouw achter haar hand, ‘volgens mij is ze een non in burger.’

Het groepje bejaarde dorpsbewoners dat buiten in de zon had staan wachten, bewoog zich door het middenpad en nam plaats op de voorste banken. Men keek achterom naar de twee buitenlanders die zich onzeker op de achtergrond hielden. Al gauw begrepen wij dat we naar voren moesten komen, we mochten dan vreemdelingen zijn - gelovigen van over de hele wereld zijn uiteindelijk één familie. Een man in een bruin pak die de regie in handen leek te hebben, maakte een sissend geluid en

[p. 38]

beduidde ons op de derde rij te gaan zitten. We kregen ieder een missaal in handen gedrukt en een geel gestencild papier met liedteksten.

‘O Heer, bevrijd ons arme schepselen van onze zwakte en zondigheid. Van onze hoogmoed en blindheid verlos ons, Heer.’

De man haalde een aansteker te voorschijn en begon de kaarsen op het altaar aan te steken. Toen hij daarmee klaar was, keek hij nadrukkelijk op zijn horloge en bleef, met zijn blik op de achterdeur gericht, terzijde staan wachten. De gelovigen voerden een gedempte conversatie waaruit nauwelijks iets was op te maken - Provençaals en dan ook nog fluisterend - maar waarin nu en dan het woord ‘le curé’ viel: het wachten was op de pastoor. Het liep tegen kwart over tien.

‘Laten we weggaan, nu het nog kan.’

‘Dat kunnen we niet meer maken.’

Na enige tijd klonk het aanzwellend motorgehuil van een Renaultje, het ratelen van banden op steenslag, het geschraap van remmen. Vanuit het felle licht in het achterportaal en de lichte nevel die zich in de zonnewarmte boven de klamme kerkvloer had gevormd, trad een gebogen gestalte naar voren, zijn warrig kapsel oplichtend als een aureool. Haastig liep de geestelijke door het middenpad, aan elke hand een koffer. Hij mompelde wat excuses, gaf fluisterend instructies aan de koster. Deze ontfermde zich over de grootste van de koffers, een geluidsbox met versterker en microfoon. Het apparaat werd midden voor het altaar opgesteld en met een verlengsnoer op een stopcontact aangesloten. Zodra de microfoon op het altaar was geplaatst, kwam er een hoge snerptoon uit de luidspreker, een gegil dat even bleef hangen voordat het ineens luider werd en de hele ruimte vulde. De pastoor die zich bij het zijaltaar aan het omkleden was en zijn bril had afgezet om een kazuifel aan te doen, kwam struikelend het altaar op en draaide op de tast de volumeknop dicht.

‘Merde! Excusez moi...’

Hij liep terug, deed kazuifel en stola om, rommelde wat aan zijn overdaad aan knopen en was ten slotte klaar om met de dienst te beginnen.

‘Mijn excuses, dierbare broeders en zusters. Het zijn zoals altijd de wereldse zaken die ons afhouden van het hogere. Laten wij zingen: het eerste lied dat u voor u heeft. O Heer, in mijn oneindige zwakheid... Ik bedoel: O Heer, bevrijd ons arme schepselen... Monsieur Didier wilt u zo vriendelijk zijn ons het eerste couplet voor te zingen?’

De man in het bruin stelde zich op naast het altaar, de pastoor regelde het volume van de geluidsinstallatie. Toen de koster zijn zang inzette en de versterking onvoldoende bleek, bukte de pastoor zich om het geluidsniveau bij te stellen, maar al gauw klonk opnieuw een toon die aanzwol tot een afgrijselijk gillen. Aan de mondbewegingen van de pastoor was te zien dat hij vloekte, uitgebreider dan eerst, maar nu onverstaanbaar. Geërgerd draaide hij aan de knoppen, zette de microfoon in de goede richting.

‘O Heer, bevrijd ons... Allemaal samen, graag.’

Wij zongen mee, wat voorzichtig misschien, maar wat maakte het eigenlijk uit als de uitspraak van een woord niet helemaal goed was, zolang je stem onderging in het geheel? We zongen het eerste couplet dat over hovaardigheid ging en de onwil van de mens om het goede te kennen. We zongen vrijuit, steeds meer onbevangen. Halverwege het tweede couplet, waarin inkeer en nederigheid werd bepleit, stootte mijn vrouw mij aan: was het wel de goede tekst die we zongen? De tekst van de pastoor en de koster leek anders te gaan, ook in de rijen voor ons keek men vragend om zich heen, was er misschien een refrein overgeslagen? De pastoor merkte de onrust op, maar zong onverstoorbaar verder totdat zijn stem de enige was die nog weerklonk. Aan het einde van het lied zette hij abrupt de versterker uit, liet even zijn blik rusten op de twee buitenstaanders en keerde zich naar het altaar. ‘Introibo ad altare

[p. 39]

dei’ begon hij en verloor zich in een nauwelijks hoorbare Latijnse dreun die tot niemand in het bijzonder gericht leek.

Mijn vrouw boog zich over haar missaal, ook ik probeerde de tekst zo goed mogelijk te volgen, maar raakte al snel de draad kwijt. Mijn blik ging omhoog naar het gestuukte gewelf; de vochtplekken, in kleur variërend van geel tot vrijwel zwart, namen de vorm aan van verminkte engelen die zich vastklampten aan richels en steunribben, de ogen opengesperd van angst om in de helse afgrond te storten; een geïsoleerde vlek midden boven het altaar was het oordelend oog van een onhebbelijke god. Onder het verendek van de dode duif onderaan de muur was een lichte beweging waar te nemen - opkomende gedachten over wat er in het inwendige van de vogel gaande kon zijn, werden onderbroken door een schel belgerinkel. Allen knielden neer. De pastoor keerde zich naar ons toe, hield een hostie geheven boven een gouden kelk: ziehier het Lichaam van Christus, ziehier Zijn Bloed! Komt naar voren en eet ervan!

Een voor een kwamen de gelovigen van hun plaats, ontvingen een hostie op hun tong, maakten een kruisteken, een vluchtige knielbeweging en liepen terug via het zijpad. Na de eerste rij volgde de tweede, daarna waren wij aan de beurt. De pastoor wierp ons een wantrouwende blik toe, maar ik stond al voor hem.

‘Prenez le Corps de Jesu Christe!’

[p. 40]

‘Merci.’

Ik deed de bewegingen na die ik de anderen had zien maken en liep terug naar mijn plaats.

‘Amen!’ zei mijn vrouw.

In de minuten van overpeinzing en gebed die hierop volgden, voelde ik een hand op mijn schouder, mijn vrouw pakte iets van mijn kraag en zette het op de kerkbank. Een klein grijs-bruin torretje kroop over het gepolitoerde hout en begon aan een lange tocht over de rug van een man die met gebogen hoofd voor ons zat. We keken elkaar aan - het was niet mogelijk het kevertje nog te pakken zonder de man op te schrikken - we volgden gespannen de bewegingen van het insect, zagen het over zijn kraag kruipen, de reis vervolgen naar de schouder en via de mouw weer naar beneden gaan.

Tegelijkertijd zagen we dat het torretje niet alleen was, er zaten er nog meer op de kleding van de man en ook op die van zijn buren. Over de rugleuning van de bank bewoog zich een trage colonne kevertjes, grijs-bruin en met matglanzend schild, neergeslagen stof leek tot leven gekomen, niet alleen op de bank voor ons maar overal om ons heen.

Mijn vrouw keek verschrikt rond, wilde opstaan.

‘Ze doen niets,’ fluisterde ik.

Verstijfd bleef ze zitten.

‘Dierbare gelovigen,’ begon de pastoor. ‘Dierbare gelovigen.’ Hij liep naar de versterker, haalde een schakelaar over, tikte op de microfoon. ‘Op deze heerlijke...’ Alweer liet de versterker het afweten; de koster ging naar het apparaat en draaide aan de knoppen, maar zonder resultaat. De pastoor wachtte even af, duwde toen de koster ongeduldig opzij, zette de versterker een paar keer aan en uit, rommelde wat met schakelaars. De koster tikte op de microfoon, ontdekte dat ook daarop een knopje zat.

Ineens was de ruimte weer gevuld met een oorverdovend lawaai, het gillend doorzingen van de microfoon, daar doorheen het gekrijs van een populaire radiozender, een flard reclameboodschap, gevolgd door de bonkende inzet van een lied: ‘Voulez vous coucher avec moi...’ Allen leken verlamd van schrik, het duurde even voordat de pastoor opsprong en een ruk aan het verlengsnoer gaf om de versterker tot zwijgen te brengen.

‘C'est le diable,’ bracht hij uit. ‘C'est le diable!’

De gelovigen keken verbijsterd om zich heen en ontdekten nu ook de kevertjes die over de banken en over hun kleding kropen. Ze stootten elkaar aan, sommigen keken verschrikt, de meesten glimlachten.

‘Op deze heerlijke lentemorgen, mijn beminde gelovigen,’ begon de pastoor opnieuw, ‘waarop niet alleen de natuur uit haar winterse verstilling ontwaakt, maar ook de Satan zelve weer tot leven lijkt gekomen...’

Na de heenzending bleven de gelovigen op het voorplein bij elkaar staan, men schudde elkaar de hand, er werd uitgebreid gekust. Wij mochten daar ook aan meedoen. Lacherig pakte men kevertjes van elkaars kleding.

‘Wat zijn het voor beestjes?’ vroegen wij.

De vrouw die misschien een non was, zei: ‘Ze zijn onschuldig. Het zijn ecclesiastische diertjes.’

‘Ecclesiastisch?’

‘Kerkelijke kevertjes. Die doen niemand kwaad.’

We zagen de koster voorbij komen met de dode duif die hij achter de muur van het kerkhof deponeerde. Bij het afsluiten van de kerkdeuren kwamen we oog in oog met de pastoor te staan.

[binnenkant achterplat]

‘En u?’ vroeg hij. ‘Wat komt u hier zoeken?’

‘Het geloof,’ zei ik. ‘En nu sluiten wij de deuren.’

Wij maakten een lange voettocht, klommen in de felle zon naar het hoogste punt van de Luberon, aten daar een stuk brood en dronken de meegebrachte wijn op. Het zoemen van bijen in de bloesems was slaapverwekkend.

Toen wij bij het invallen van de schemering moe en bezweet het straatje inliepen, stond Artémise daar weer. We deden verslag van de gebeurtenissen. Tot onze verwondering bleek zij de plaatsen die wij die dag bezocht hadden, niet te kennen. Ze was nog nooit op de berg geweest, kwam alleen buiten het dorp om inkopen in de stad te doen - vroeger om op het land te werken. Ze leek onze inspanningen dom en zinloos te vinden.

‘En de kerk?’ vroeg ze. ‘Bent u nog naar de mis geweest?’

‘Alweer heb ik het geloof niet kunnen vinden,’ verzuchtte ik. ‘We hebben veel ongedierte gezien, dat wel, beestjes die uit hun winterslaap ontwaakten.’

‘Zo groot ongeveer?’ vroeg ze, duim en wijsvinger een centimeter van elkaar houdend. ‘Dat zijn kerktorren. Een ware plaag!’

In de nacht had ik een droom.

Wij werden verzocht neer te knielen en de ogen te sluiten.

‘Nu mag u weer kijken!’

Er werd op plechtige wijze een fluwelen kussen binnengebracht, het werd neergelegd op een klein hoog tafeltje, zodat je niet kon zien wat erop lag. In de gewijde stilte die hierop volgde, zag ik boven de rand van het kussen een paar voelsprieten bewegen, traag om zich heen tastend richtten zij zich op. Even later verscheen een kop met grote ogen, bedekt met een stoffig waas van grijs stuifmeel.

‘Wilt u nu allen gaan staan?’

‘Geloofd zij Jezus Christus,’ werd er gemompeld.

Op het geheimzinnige kussen bevond zich een reusachtige pissebed, misschien een meter lang, onder de rand van het schild krioelden talloze pootjes.

‘Komt nu allen en eet ervan!’

Met een grauw van afschuw werd ik wakker.

‘Wat is er? Wat is er? Rustig maar, probeer rustig te ademen.’

Mijn vrouw knipte het bedlampje aan en ging een glas water halen.

‘Vertel eens wat je gedroomd hebt?’

‘Nee, liever niet. Morgen misschien.’

Ik bleef krampachtig wakker liggen, bang weer in slaap te vallen. Ik luisterde naar de geluiden van de nacht, een paar honden in de verte die elkaar leken te antwoorden, een krassend geluid aan de andere kant van de muur, alsof Artémise bezig was een woord in de kalk te kerven. Toen dit ten slotte ophield, merkte ik een licht geknisper op ergens in de zoldering, misschien in de balk recht boven mij. Ik concentreerde mij op dit geluid en weldra hoorde ik het op verschillende plaatsen: houtborende insecten waren bezig de dakconstructie te vernielen. De Almachtige moest zijn leger van ecclesiastische boktorren op mij hebben afgestuurd om het geloof als boormeel op mij neer te laten dalen.