Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 22]

De del van Tomsk
door Pieter Waterdrinker

Ik zal u eens vertellen hoe dat ging in de tijd dat ik diende in de Tomsk. Ik was destijds begin twintig, knap, gezond en op een ongelofelijke manier lenig, hoewel ik toen al niks aan sport deed. Het zat me gewoon in de spieren. Een geluk, als je zo lui aangelegd bent als ik! We waren ondergebracht in een kazerne die leek op een varkensstal, en iedereen die daar diende besefte: het leven is een varkensstal, en wij zijn varkens, zo eenvoudig is dat.

Geen wonder dat we ons uiteindelijk als varkens gingen gedragen - zelfs de wel opgevoeden die net zo gemakkelijk Aleksandr Poesjkin konden citeren als Aleksandr Blok of die Franse gonorroelijder van een De Maupassant. Soms kwam ons dat te staan op een schrobbering van de officieren, maar die waren nog meer varken geworden dan wij. Als het even kon, lagen ze de hele dag in de armen van een mokkeltje uit de omgeving in bed, met een flesje citroenwodka en wat vissalades die ze in de mess achterover hadden gedrukt.

We konden maar één keer per week naar het badhuis, en dat vond ik nog wel het allerberoerdst. We mochten dan langzamerhand verworden zijn tot varkens, zelf was ik vanaf mijn vroegste jeugd altijd gesteld geweest op lichamelijke hygiëne. Maar laat ik verder gaan met de geschiedenis waarom het mij hier is begonnen. Had ik u al verteld van Ivan? Dat was mijn maat, net als ik afkomstig uit het diepe zuiden van moedertje Rusland, waar we onze kinderjaren hadden doorgebracht tussen de zonnebloemvelden, karpers vissend in de rivier en poedelend aan zee. Ach, een mens is oud voordat hij het weet en dat ik nu uitgerekend hier, in dit smerige, altijd naar de atoombom stinkende Moskou, mijn laatste levensdagen moet slijten...

Op een herfstavond, om een gevleugelde literaire uitdrukking te gebruiken, hadden we in die varkensstal weer eens zelfgestookte troep zitten zuipen. En toen stelde iemand van ons voor om bij het volgende verlof naar Jalta te gaan, de parel aan de Zwarte Zee. Ik kende Jalta goed, was er ooit verliefd geweest. O, een eeuwigheid geleden alweer... De amandelbomen, de wilde abrikozen, biddend als muurbloempjes om te worden geplukt, de geur van de pijnbossen rond Oreanda, het nachtelijke geritsel van de zee, geheimzinnig en zacht, met daarboven de maan waarin altijd wel de contouren dreven van een medesterveling die je kort daarvoor had ontmoet.

‘Naar Jalta?’ gaapte een type dat was toegerust met een langwerpig gezicht en eeltige wenkbrauwen, waardoor hij enigszins op een ezel leek. We noemden hem ook zo: de ezel, hoewel hij dus in wezen, net als wij, gewoon een varken was. Hij begon als een waanzinnige te bulderen. Was die samogon ons soms naar de hersens geslagen? Hij bezat geen kopeke meer. Hij zou nu bijvoorbeeld best een harinkje lusten. Maar hij had zelfs geen geld voor lucifers... Wel had hij, voegde hij eraan toe, nog ergens een half flesje peperwodka verstopt.

Ik weet niet meer precies wie op het idee kwam. Ik geloof Ivan, maar ineens was het plan geboren. Het was zo vilein, zo vuig, zo godsgruwelijk zondig, dat het alleen maar kon opborrelen in de breinen van gezonde jongens die al te lang in een varkensstal hadden vertoefd. Het begon ermee dat iemand riep: ‘Weten jullie wel dat er volgende week in de stad weer het festival is?’

Ja, dat wisten we natuurlijk. Het festival van Tomsk was het jaarlijkse hoogtepunt in die Siberische pampa. Sommige types die in Moskou fortuin hadden gemaakt, keerden elk jaar speciaal voor het evenement een paar dagen met het vliegtuig naar

[p. 23]

hun geboortestad terug. Ruim vijf uur vliegen! Het feest diende ter afsluiting van de herfst, voordat het robijn aan de bomen zou verdwijnen en plaatsmaken voor het doodskleed van de winter die in Tomsk, zoals bekend, eindeloos lang, venijnig en eentonig is.

Nu zat er een Moldaviër in ons regiment, een soldaat eersteklas met een brilletje en een kin als een kegel die ongelofelijk goed kon imiteren en buikspreken. Dat moet ik erbij vertellen, dat is voor het verdere verloop van het verhaal interessant. Wat zeg ik? Feitelijk onmisbaar.

‘Jongens, we zouden eigenlijk,’ orakelde iemand, ik weet niet meer wie, en ik wil het ook niet weten. ‘We zouden eigenlijk een grietje moeten zien te regelen... en die dan voor ons..., begrijp je?’

We begrepen het. Het was een regelrecht zwijnenidee! De duivel had ons, zoals mijn grootvader uit de stad Jekaterinenburg in de Oeral vroeger altijd zei, met zijn zoete tong te pakken. We ledigden onze samogon, de ezel verdween en kwam even later met een half flesje peperwodka terug. Waarop de Moldaviër voor de grap - met zijn mond stijfdicht - een paar maal balkte. De ezel had weinig gevoel voor humor; hij vloekte tegen het plafond en verkocht de Moldaviër vervolgens een ferme ram. Het bloed droop in warme stralen uit zijn neus. Uiteindelijk besloten we het plan uit te voeren, nadat we tijdens de kruidenwodka de details zorgvuldig hadden uitgewerkt. Het was zo gemeen, zo vilein, zo... Maar goed, dat heb ik u al verteld.

De ochtend voor het festival marcheerden we gevieren, Ivan, de ezel, de Moldaviër en ik, in ons militaire klofje door een stukje ritselend dennenbos naar het mortuarium. Het was prachtig helder weer, met herfstdraden tussen de bomen, zilverig beschenen door de zon, een paar kraanvogels trokken in de hemel voorbij. De lucht was zo zuiver dat je die als beleg op je brood kon eten.

Ivan had de avond daarvoor met de administrateur gesproken, een figuur met de Duitse naam Koch. Hij zou meedelen in de winst. We hadden geluk: er was juist die ochtend een verse dode binnengebracht, een schoolmeisje van achttien lentes oud, of liever: zeventien lentes en een herfst. Haar hart had het de vorige avond plotseling begeven. Ze was afkomstig uit Bjeli Jar, een gehucht een paar honderd kilometer verderop, dat ik dat soort details nu nog weet.

‘Een buitenkansje; ja, we hebben geluk!’ mompelde Koch, terwijl hij ons met een rammelende sleutelbos in zijn hand over een pad van gestort kolengruis naar het lijkenhuisje voorging. Even later stonden we als schimmen in een ijskoude ruimte. Koch knipte een peertje aan, stapte naar een baar, trok een groen dekzeil dat leek op dat van een marinesloep weg en jubelde, als een trotse koopman: ‘Jongens, dit is er, voìla!’

Ik stond als aan de grond genageld. Ik voelde hoe onze frisse bosadem collectief stokte. Wat we daar zagen was een meisje als op een schilderij. Ze was zo mooi, zo zuiver. Pure kunst, het lak en de verfsappen van een onbekende Toscaanse meester. Ik wilde weglopen, van schaamte, van afschuw, van plotseling berouw. En ik bevond me al bij de deur, toen de ezel op verwijtende toon balkte: ‘Hé, Vodapjanov! Wat is dat nou? Jij wilde toch ook naar Jalta?’ Schoorvoetend schoof ik laf weer terug.

Ivan begon te rommelen in zijn plunjezak; hij had een vuurrood jurkje en een witte blouse meegenomen, gegapt bij een vriendinnetje, alsmede wat goedkope sieraadjes en cosmetica. Maar dat laatste bleek eigenlijk niet eens nodig: de dood had het meisje nog nauwelijks aangeraakt. Haar lippen waren kersenrood en ze had wangen als opgewreven ivoor. Ze bloosde nog. Het dons op haar bovenlip leek wel te bewegen, en toen ik wat verder voorover wilde buigen om dat beter te bekijken kreeg ik de schrik van mijn leven.

‘Hallo schatje?’ klonk het ineens luid en helder vanaf de baar. ‘Vind je me soms aantrekkelijk?’

[p. 24]

Ik deinsde hijgend achteruit, terwijl mijn hart een paar slagen oversloeg. Maar mijn drie maten en Koch, die het dekzeil nog steeds fijntjes opgetild hield, stonden daar te schuddebuiken, kwamen bijna niet meer bij van de lach.

‘Dat was ik, idioot,’ riep de Moldaviër mij toe, zich verkneukelend. Of dacht ik soms dat hij geen grietje kon nadoen?

Ik zou in mijn latere leven nooit meer iemand ontmoeten die zo goed kon buikspreken als hij. Zelfs die beroemde act van Arthur Vinogradov in het oude circus aan Tsvetnoj Boulevard, waarvoor destijds heel Moskou door de knieën ging en ook buitenlanders met busladingen tegelijk werden aangevoerd, was er niks bij. Het was bijna duivels, zo knap.

De volgende avond reden we in een wit Ladaatje terug naar het mortuarium, nadat we in de mess een avondmaal hadden weggewerkt dat vanwege de festiviteiten door de koks extra stevig was aangezet met wat stoofvlees en een paar kroezen Petersburgs bier. We hesen het meisje in haar jurkje, deden haar een kettinkje om, penseelden haar wenkbrauwen, en zetten haar uiteindelijk op de achterbank van de auto. We hadden de Lada geleend van een schooier uit de omgeving, een zwarthandelaar in Bulgaarse wijn. Ook hij moest meedelen in de winst, en ik dacht allang: van dat hele avontuur naar Jalta komt natuurlijk geen ene snars terecht. Misschien dat we er ieder hooguit een enkeltje Moskou aan overhouden, met de trein, coupé derde klasse. Maar Ivan toeterde, en riep monter: ‘Kameraden, daar gaan we!’

We dienden het meisje voor zonsopgang terug te brengen. Haar rouwende familie zou de volgende morgen vanuit Bjeli Jar in Tomsk arriveren. Maar we hadden de tijd: het was al diep in de herfst, het werd pas laat licht en bovendien waren de wegen in de wijde omtrek al dagenlang modderpoelen, en... O, als je er achteraf over nadenkt! Ik denk dat men in Europa, en al helemaal niet in dat weelderige Amerika, weet dat dit soort zaken in ons godvergeten Rusland gebeuren... volstrekt normaal zijn.

Het meisje was inmiddels zo verstijfd dat we haar met een paar dunne touwen hadden vastgebonden, zodat ze niet bij ieder stoplicht zou omkieperen. We waren een taakverdeling overeengekomen. Ik zou slechts het wervingswerk doen, want in kletsen was ik toen al rap en tamelijk bedreven. Voorts zouden we alleen kerels oppikken die reeds straalbezopen waren. Geen aangeschoten types met serieuze plannen voor de nacht. Nee: alleen de zwaar beschonken gevallen, die alleen in theorie nog tot iets in staat waren.

De wegen in Tomsk zijn hobbelig en vol gaten en bovendien kon Ivan, die als een zak aardappelen over het stuur zat weggedoken, amper rijden. De Lada hortte en stootte en schokte. Ivan was evenwel de enige van ons met een rijbewijs. En zo reden we langzaam door de bebladerde straten van Tomsk, die allerprettigste, mooie stad in Siberië, die destijds door de aanleg van de Transsiberische spoorlijn naar Novosibirsk economisch in de verloedering raakte. Tomsk werd helemaal vergeten, waardoor... maar dat is een ander verhaal... Een groot verteller zal ik nooit worden, en dat hoeft ook niet.

Wat was er een hoop volk op de been in het centrum van Tomsk! De stad was een carnaval van schimmen. Voor restaurant De Vrolijke IJsbeer werd vuurwerk afgestoken. Overal hoorde je liederen, gejuich, het geluid van reeds soldaat gemaakte flessen, rinkelend over de keien. Zodra we beet hadden, zou Ivan ons slachtoffer, het meisje, de Moldaviër en mij wegrijden, waarna we de klant, ergens in een schuur... ja, zouden rollen natuurlijk, wat dacht u dan? Dat we het meisje soms?... Nee, het hele project was al vuig genoeg!

Tegen halfnegen was het voor het eerst raak. Ik stond tegen een kapotte lantaarnpaal, zuigend aan een sigaretje, en daar kwam een solide ogende burger op kor-

[p. 25]

te klapbeentjes in een lichte herfstjas aangestommeld. Ja, hij verkeerde zichtbaar reeds in hoger sferen.

‘Meissie?’ fluisterde ik. ‘Lekker jong nog.’

De man draaide zijn hoofd naar mij om; als de kelk van een zonnebloem naar de zon, wat wel een rare vergelijking is, want het was al stikdonker. Maar ik had geen tijd voor semantische fijnslijperij. Ik wees op de wagen waarin Ivan met zijn armen over elkaar stoïcijns achter het stuur zat. Het schijnsel van de lantaarnpaal verderop viel zodanig door de zijruit naar binnen dat het gezicht van het meisje er hemels door werd verlicht. De Moldaviër was als een mol op de vloer naast haar weggekropen. Hij was werkelijk niet te zien.

‘Nou, een lief koppie niet?’ zei ik, terwijl ik de peuk onder mijn zolen met rode spatten vertrapte. Het arme wicht had de hele dag zitten blokken voor haar examen. Ze sliep nu even. Maar ze was voor alles in. Haar moeder was actrice, en verder...

‘Hoe jong?’ klonk toen een stem vol alcoholische afasie.

Ondanks dat hij straallazarus was had de vent, zoals ik al zei, een solide voorkomen. Zeker een leraar of een professor. In Tomsk stikte het van de hogescholen. De faculteit sterrenkunde aan de universiteit was beroemd! Hij graaide in zijn jaszak, terwijl hij stond te trillen op zijn benen. Het was alsof er onzichtbare gewichten aan zijn romp waren gehangen die hem beurtelings de ene, dan weer de andere kant optrokken, maar die hem niettemin kunstig overeind hielden. Slissend vroeg hij uiteindelijk hoeveel.

Ik noemde een fabuleus bedrag in roebels; genoeg voor een vliegretour eerste klas met Aeroflot naar de Krim. Het was tegen de afspraak, we hadden minder dan de helft begroot, maar ik probeerde het gewoon. Om te kijken hoe de markt zou reageren.

‘Nou, oké dan...’ bracht hij moeizaam uit, waarna hij diep vanuit zijn longen begon te hoesten. ‘Maar een schooier ben je wel... Je trekt me het vel over de neus...’ Ik dirigeerde hem, terwijl hij opnieuw rochelde en hoestte, naar de auto en plantte hem naast Ivan op de stoel. Vervolgens propte ik mezelf naast het meisje op de achterbank. De Moldaviër zat met z'n gezicht helemaal bij mijn voeten, en ik hoorde de klant ineens protesterend piepen: ‘Hé, wat is dit? Wat een benauwde bende is het hier? Waar gaan we heen?’

‘Er wordt hier alleen gewerkt onder begeleiding van chaperons,’ zei ik streng, hoewel ik dat woord ‘chaperon’ in mijn leven nog nooit eerder had gebruikt. Het kwam eenvoudig, als de hik, in me op. En hij slikte het, die professor. De hele Lada was ineens doordrongen van een zure alcohollucht. Hij had kennelijk van alles door elkaar gezopen. Ik rook zowel wodka, bier als de ether van huisgestookte troep.

‘Dag liefje, hoe heet je?’ bracht de man toen poeslief uit, alsof hij het tegen zijn kleinkind had, terwijl hij zijn bezwete kop omdraaide en een slap handje door de stoelen trachtte te manoeuvreren naar haar ijskoude knieën.

‘Tanesjka,’ klonk het, en ik had gezworen dat het kwam uit de mond van het meisje wier dode ribben en benen ik tegen de mijne voelde. Ik gluurde naar beneden; de Moldaviër hield zich op zijn knieën muisstil.

‘Beste mensen, wat een avond!’ begon de man ineens de aanhef van een gedicht dat in die tijd bijna iedereen kon citeren. En even later mekkerde hij: ‘God-o-god, ik heb in lange tijd niet zoveel gezopen... Het jeukt aan mijn liezen... Hè, waar brengen jullie me eigenlijk naartoe?’

O, lieve lezer, denk niet te zwart over mij, nu ik er ogenschijnlijk zo luchthartig over kan schrijven. Ik heb de medemens nooit opzettelijk kwaad gedaan. Maar wat je al niet doet, als je jong bent en je tot een varken bent verworden. Je staat er achteraf versteld van! Honderden, duizenden, miljoenen gewone burgers zijn in de loop van onze

[p. 26]

geschiedenis via de glijbaan van angst, gemak en lafheid tot moordenaar gemaakt, terwijl ik...

Nee, ik heb niemand ooit werkelijk opzettelijk... Nou ja, natuurlijk heb ik mijn maten die avond wel geholpen om hem te rollen, die professor, die pedofiel, die dronken klootzak... Dat spreekt... Hij had heel wat poen bij zich. Een dik pak roebels en een zeker bedrag in harde valuta die een mens ook toen al niet op eerlijke wijze kon hebben verdiend.

We hebben nog elf andere klanten gehad, de handel liep werkelijk gesmeerd. Ivan riep telkens: ‘Kom jongens, nóg een. We pakken er nóg eentje!’ Maar de Moldaviër had er op een gegeven moment tabak van. Van het voortdurend weggedoken zitten had hij bijna geen spier meer over. We moesten hem uiteindelijk als een invalide uit de auto tillen.

Om negen uur werd het licht, of eerder parelgrijs: een nieuwe Siberische herfstdag begon. Er waren die nacht maar liefst drie mannen in onopgehelderde omstandigheden omgebracht. De militie van Tomsk had de dagen daarna zijn handen vol. Het meisje lag ruim op tijd weer onder haar groene dekzeiltje in het lijkenhuisje en werd dezelfde dag nog gecremeerd, een nieuwigheid bij ons in die dagen.

De buit werd verdeeld en pas toen we terug in de kazerne waren, zetten we het op een zuipen. Onze officieren zouden toch tot laat in de avond plat op hun bed blijven liggen. Eerst zongen we, maar na een tijdje kwam het tussen de ezel en de Moldaviër voor de zoveelste maal tot een handgemeen. Onze artiest bleef hem maar met dat virtuoos geïmiteerde gebalk jennen. Er vloeide wederom bloed. Een halfvolle wodkafles vloog vlak langs mijn hoofd (en dat van de ezel) tegen de spiegel van de kast en maakte daarin een barst in de vorm van een dollarteken. De Moldaviër balkte opnieuw: er vloog alweer een tweede fles. We hadden nog nooit zo'n collectief handgemeen gehad, en ten langen leste riep ik: ‘Houden jullie nou eens op! Jullie gedragen je als kinderen!’

In Jalta zijn we nooit gekomen. Een maand later werden we plotseling alle vier overgeplaatst naar een ander regiment. De ezel ging naar het hoge noorden, Ivan naar Kronstadt, de Moldaviër - meen ik - naar Minsk en ik werd getransporteerd naar een dorpje aan de rivier de Oka, een vreselijk gat, misschien schiet de naam ervan me zo direct weer te binnen.

Ik zat daar kalm mijn diensttijd uit, als bediende in een bibliotheek. Soms dacht ik nog wel eens aan dat meisje. Wat was haar naam? Wat had ze gedacht, vlak voordat ze haar laatste adem uitblies? En wat zou er van haar zijn geworden als ze langer had geleefd? Ze zou inmiddels nu ook bejaard zijn geweest...

Op een dag vertrok ik voorgoed naar Moskou, waar ik werkte op het archief van een broodfabriek. Ik trouwde en we kregen drie lieve kinderen. Het gaat ze allen goed. Mijn vrouw zit in het kamertje hiernaast te zwoegen op een legpuzzel, het portret van Mona Lisa, van wie vooral de haren verdomde moeilijk zijn. Behalve u en ik, weet niemand van die geschiedenis met dat meisje, met die hoer van ons, die del van Tomsk. En hoe een mens kan verworden tot een varken, als hij maar lang genoeg leeft als een zwijn.

Als God bestaat en er een hel is, dan ga ik er misschien spoedig naartoe. Maar wat valt er nu nog aan te veranderen? Homo homini... een varken... wat is varken ook alweer in het Latijn? Dat ga ik nu eens fijn opzoeken. Dat is het mooie van pensioen: dat je de tijd hebt. Je leeft en op een dag ga je dood. Zo zie ik het. Het gaat u goed. Vaarwel...