Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 17]

Goede en slechte bombardementen
door Jan Pen

Toen Nederland door de Duitsers was bezet, vonden er overal bombardementen plaats. Ze werden genoemd naar de getroffen plaatsen: Rotterdam en Coventry in 1940, daarna Londen, Hamburg, Keulen, Berlijn en Leipzig. Van de meeste van die steden bleef weinig over. In februari 1945, drie maanden voor de Duitse capitulatie, werd Dresden door de Royal Air Force volledig verwoest; er trad daar een alles verzengende vuurstorm op.

Wij plachten destijds onderscheid te maken tussen ‘goede’ bombardementen en ‘slechte’: een goede luchtaanval verzwakte de Duitsers en bracht onze bevrijding dichterbij, een slechte luchtaanval verzwakte de geallieerden. Daarom was een aanval op Berlijn goed - we hoorden 's nachts de Liberators overkomen, en die zware Amerikaanse bommenwerpers droegen die naam niet voor niets. Dat in nazi-Duitsland dood en verminking, schrik en ontzetting werden teweeggebracht onder mannen, vrouwen, kinderen en dieren deerde ons niet.

Nu was onze informatie in die tijd beperkter dan tegenwoordig, want de televisie bestond nog niet. Wat al helemaal niet bestond, waren geallieerde oorlogscorrespondenten die met de troepen meegingen en via de satelliet hun wederwaardigheden lieten zien. Maar de radio bracht direct nieuws, de kranten, hoezeer ook gecensureerd, leverden toch een enorme hoeveelheid feiten en beschouwingen en verder waren er persoonlijke waarnemingen. Toen de luchtaanval op Rotterdam door Sturzkampfflugzeuge werd uitgevoerd, stond een meisje van tweeëntwintig jaar in een garage aan de Schiedamse Dijk waarvan de vloer schudde - verderop brak brand uit - en even later zag ze gewonde mensen op straat en in het ziekenhuis waar ze werkte. Bij een iets andere richting van de bom was ze er niet meer geweest en dan was ik later niet met haar getrouwd.

De eenvoudige indeling in goede en slechte bombardementen werd natuurlijk niet door iedereen gevolgd, nsb-ers dachten heel anders, maar die kende ik niet. Ik was student in Amsterdam, van tamelijk linkse huize; in 1938 heb ik als eerstejaars nog een speldje gedragen dat een gebroken geweertje voorstelde. Dat pacifisme ging terug op de boeken die ik op jeugdige leeftijd had gelezen, zoals Nie wieder Krieg met gruwelijke foto's. Toen in 1939 de oorlog begon - de Duitsers vielen Polen binnen - kon dat speldje wel af. Hitler moest worden verslagen. Dat vond ik, om diverse redenen. Verder had ik veel joodse vrienden. Iedereen in mijn omgeving was anti-Duits.

Maar de tweedeling paste slecht op de luchtaanvallen die werden uitgevoerd op Nederland. Toen de Duitsers hier de macht hadden, gooiden ze geen bommen meer - ze schoten op ons met een geweer of met een mitrailleur en bommen vielen alleen als ze door de geallieerden werden afgeworpen. Soms ging dat volgens plan, soms was het de uitkomst van een misverstand. Dat laatste gold bijvoorbeeld toen het Bezuidenhout in Den Haag aan het eind van de oorlog door de Royal Air Force met brandbommen werd bestookt. Het resultaat van die operatie kon ik zien toen ik in 1946 voor het eerst op bezoek kwam bij mijn toekomstige werkgever, het ministerie van Economische Zaken. De ruïnes lagen tegenover mijn kantoor, maar over deze fout van de Britten werd ten departemente niet gesproken. Er werd trouwens ook niet gesproken over de bombardementen die de geallieerden opzettelijk uitvoerden op spoorwegknooppunten, zoals Utrecht, industriële complexen, zoals Philips in Eindhoven en de haven van Vlissingen, waarbij telkens slachtoffers vielen. Er werden door de regering wel berekeningen gemaakt over de schade die Nederland had opgelopen en over het herstel - het Centraal Economisch Plan van 1947 bevat schattingen - maar toen werd niet aangegeven of de schade was ont-

[p. 18]

staan door toedoen van de Duitsers of door toedoen van de geallieerden. Wij, als overlevenden van de oorlog, hadden ook niet zoveel behoefte om terug te denken aan die zwarte tijd.

Het onderscheid tussen goede en slechte bombardementen was in oorlogstijd trouwens ondergeschikt aan een veel essentiëler onderscheid, dat tussen goede en slechte mensen. De goede kon je, tot op zekere hoogte, vertrouwen. Slechte mensen moest je wantrouwen en die mocht je misleiden, zeker als het om autoriteiten en hun handlangers ging; zij waren ‘fout’. Toch bestond bij sommigen de behoefte om achteraf na te denken over de effectiviteit van de door de geallieerden gevoerde luchtoorlog, omdat die niet zelden de pretentie had van uiterste precisie. Een interessant voorbeeld van het laatste, dat mij sterk bezighoudt sinds de oorlog tegen Irak uitbrak, betreft de luchtaanval in het voorjaar van 1944 - om precies te zijn: 11 april, 's middags om drie uur - op de Villa Kleykamp in Den Haag.

Dit was een groot wit gebouw aan het begin van de Scheveningseweg, tegenover het Vredespaleis. Sinds 1941 was daar het kantoor van de Rijksinspectie voor de Bevolkingsregisters, een onderdeel van het Rijk dat tot taak had het werk van de gemeentelijke bevolkingsregisters te controleren. Daartoe werd in Den Haag een archief bijgehouden dat een duplicaat was van de gemeentelijke archieven. Nu lijkt een bevolkingsregister een vrij onschuldige aangelegenheid waar gewone burgers geen last van hebben (illegalen wel), maar onder de bezetting was het een wapen tegen de illegaliteit. Iedereen was ingeschreven in zijn eigen gemeente en op basis van die gegevens had iedereen een persoonsbewijs bij zich, waarnaar op straat, in de trein en thuis door de politie kon worden gevraagd. Op dit Ausweis stond je pasfoto, je geboortedatum en je woonplaats. Bij Joden was het persoonsbewijs voorzien van een zeer zichtbare J. Onderduikers kregen door toedoen van de verzetsbeweging vervalste persoonsbewijzen, en meestal slaagden hun helpers erin om de corresponderende veranderingen in de gemeentelijke archieven aan te brengen; er waren altijd wel een paar gemeenteambtenaren die meewerkten. De registratie in Den Haag bleef echter ongewijzigd en daar zat een bron van ellende. Er lagen in Kleykamp kopieën van de aanvraag, die iedereen had moeten invullen om aan een persoonsbewijs te komen en dit archief was toegankelijk voor de Duitse politie.

Het gebouw aan de Scheveningseweg werd dan ook streng bewaakt, er zat altijd politie in de hal, Nederlandse agenten in zwarte uniformen, misschien fout, misschien half-fout, maar in elk geval: politie. 's Nachts liepen er politiehonden tussen de hekken. De illegaliteit was van dit administratieve gevaar wel op de hoogte, men wist dat de leiding van de inspectie in handen was van een ambtenaar die nauw samenwerkte met de Duitsers en men vermoedde ook dat er alleen maar nsb-ers werkten. Dit bleek achteraf onjuist. Er waren op de middag van het bombardement honderdnegentig ambtenaren aan het werk, waarvan vijf nsb-ers. Een aantal werkte met de illegaliteit mee, bijvoorbeeld door de archieven aan te passen conform de nieuwe adressen van onderduikers. Die adressen moesten ze dan wel eerst in handen krijgen en daar waren verschillende methoden voor. Bij een ervan ben ik een enkele keer betrokken geweest; ik liep dan het kantoor binnen en vroeg bij de balie naar iemand die mij bij name bekend was. Was hij er niet, dan ging ik meteen weer weg. Kwam hij naar de hal dan noemde ik mijn naam - niet mijn echte - en overhandigde hem een pakje. Dat nam hij mee naar binnen. Er zaten kopieën in van persoonsbewijzen die vervalst waren. Deze papieren konden moeilijk over de post worden verstuurd, want ze zouden in handen kunnen komen van officiële postbehandelaars die misschien fout waren. Ze konden ook naar het huisadres van de ambtenaar worden verzonden, maar in ons geval werd dat door de betrokkene niet gewenst.

Degene die mij met deze brieven op pad stuurde was Laura Carola Mazirel, in de wandeling Lau, advocaat te Amsterdam, die veel voor onderduikers en speciaal voor joodse kinderen heeft gedaan. Er is in de Watergraafsmeer een brug naar haar genoemd. Ik heb in die tijd nogal eens boodschappen voor haar gedaan en ik heb ook wel eens kinderen, op de bagagedrager van mijn fiets, naar hun onderduikadres gebracht. Zij was het ook die mij, na de luchtaanval, vertelde dat het succes volledig was. Zij vond het een goed bombardement.

Ik lees nu bij Lou de Jong, (deel zeven van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, 1976, blz. 797 e.v.) dat de illegaliteit al in 1943 bij de Nederlandse regering in Londen had aangedrongen op de vernietiging van deze archieven. Men wist dat er onderduikers waren

[p. 19]

opgepakt omdat de politie het spoor vanuit Kleykamp had gevolgd. De opdracht tot de aanval werd gegeven door de Nederlandse autoriteiten met instemming van minister-president Gerbrandy en volgens De Jong was ook prins Bernhard op de hoogte.

De aanval werd uitgevoerd door zeven kleine jachtvliegtuigen van het type Mosquito en zorgvuldig voorbereid. Er werd in Engeland geoefend op een nagebouwd model van de voorgevel van de villa op ware grootte. De jagers vlogen over Zeeland en op een hoogte van vijftien meter om de Duitse radar te ontwijken. Ze wierpen hun bommen af in twee golven met een exact berekende tussentijd zodat de tweede lading ontplofte toen de eerste vliegtuigen vertrokken.

Het gebouw werd volledig vernield terwijl de belendende villa's bleven staan. Een groot landhuis met enorme balkons staat na het bombardement ten zuiden van Kleykamp alsof er niets is gebeurd. Dit is duidelijk te zien op twee foto's die in het boek van de Jong zijn afgedrukt. Een ervan is op de dag na de brand genomen. Een paar toeschouwers kijken toe, een heeft een fiets bij zich. Van de 190 ambtenaren werden er 59 gedood, maar of de toeschouwers dat wisten, is de vraag. Op de foto is ook de tramhalte van lijn 8 te zien met een wachthokje - ik herken het bouwseltje, en heb daar wel eens gestaan. Toen of later? Dat weet ik niet meer, wij hebben na de bevrijding in de buurt gewoond. Misschien heb ik daar in het holst van de oorlog en met kloppend hart, wel eens zitten wachten om te kijken of er geen controle bij de ingang was, maar het kan ook best zijn dat ik, na de bevrijding, nog eens bij dat gebouw aan het Carnegieplein no. 4 ben wezen kijken. Het was onherkenbaar veranderd maar er zat nog steeds een Nederlandse overheidsinstantie in: de Nationale Maatschappij tot Financiering van het Nationaal Herstel N.V., kortweg Herstelbank. Op weg van mijn kantoor aan het Bezuidenhout naar huis in de Blankenburgstraat no. 33 kwam ik er wel eens langs. Misschien ben ik daar toen binnengelopen, uit nieuwsgierigheid, maar dat herinner ik me niet.

Wat achteraf wel vaststaat, is dat de Neder-

[p. 20]

landse regering zich vergist heeft in de opdracht die aan de commandant van de Mosquitos werd meegegeven. Er was destijds een discussie over de vraag of er 's nachts dan wel overdag zou worden aangevallen. 's Nachts was het gebouw vrijwel leeg, overdag zaten er honderden mensen achter hun bureaus. Maar de stalen kaartenbakken die vernietigd moesten worden, gingen 's nachts dicht en dan was de operatie minder effectief; hoe meer bakken er open stonden hoe beter. Lou de Jong bericht over deze meningsverschillen, waarbij de opvatting naar voren kwam dat er op de Rijksinspectie alleen foute Nederlanders werkten. Dit laatste was kennelijk niet juist, velen hielden zich juist bezig met het bijwerken van de archiefkaarten om onderduikers te helpen.

De man die in Londen de politieke verantwoordelijkheid droeg, was P.S. Gerbrandy, minister-president van Nederland, maar hij had blijkbaar niet in de gaten wat er gebeurde. In een interview met het Algemeen Handelsblad van 3 mei 1955 zei hij dat ‘een mooie niet-werkdag’ was gekozen. Maar de elfde april was een dinsdag en de aanval vond plaats om drie uur. Een dergelijke vergeetachtigheid van een hooggeplaatst persoon, die op dat moment blijkbaar niet aan het dementeren was, zou tegenwoordig door iedereen die het aangaat sterk worden afgekeurd, maar niet door Lou de Jong in 1976. Hij schreef: ‘Dat het bombardement op Kleykamp belangrijke baten heeft opgeleverd voor de positie van onderduikers en illegale werkers en in technisch opzicht de taak van de verzorging en falsificatie heeft vergemakkelijkt, lijdt geen twijfel.’

De Jong heeft dus geen kritiek op de operatie behalve dat die een paar jaar te laat kwam. Die vertraging was dan weer te wijten aan de onkunde bij de Nederlandse regering omtrent de administratieve organisatie in bezet gebied. Over het opofferen van Nederlandse mannen door een nodeloze keuze van het tijdstip van de aanval spreekt de Jong zich niet uit. Ik doe dat achteraf ook niet, maar zie de bombardementen op Irak wel in het licht van deze oude feiten. Wij werden bevrijd, en daar ging het om. Zij worden ook bevrijd, althans naar onze opvattingen, en daarbij vallen slachtoffers; maar de geallieerden gaan een stuk secuurder te werk dan de geallieerden destijds.

Hoe ruw het in de jaren van 1940-45 toeging wordt geïllustreerd door iets dat ik zelf heb meegemaakt (en anderen kunnen dat getuigen): de verdrijving van de Duitse militairen uit mijn geboorteplaats De Lemmer op 17 april 1945. Zij waren bezig zich in te schepen richting Amsterdam toen hun vlucht werd gestoord door geallieerd granaatvuur. Dat kwam uit noordelijke richting (later bleek uit Scharsterbrug, tien kilometer ten noorden van de haven). Van elf uur 's avonds tot zonsopgang werd om de twintig minuten een salvo afgevuurd. Dat gebeurde met granaten die versplinterden zodra ze iets aanraakten, zoals bijvoorbeeld het dak van een huis. In die nacht zat ik met mijn familie en enkele buurtgenoten, waaronder de pastoor van de overkant, in een van de kelders onder ons huis - twee verschillende schuilplaatsen naast elkaar, gescheiden door een muur en gebouwd tegen de oude zeedijk (De Bovenschans). Na elk salvo - we konden er gaandeweg de klok op gelijk zetten - klonk eerst een hoog, fluitend geluid, daarna een knal, die meestal ver weg was. Maar soms werd de explosie gevolgd door een dreun en schudden. Een enkele keer vielen er stenen naar beneden.

Een van de granaten trof het huis waar wij onder zaten, de scherven vlogen alle kanten op en daarna hoorden we water stromen - op zolder hadden flessen gestaan die gebroken waren. Onze kelder bleef onbeschadigd, maar in een kelder daarnaast werd de stang van een fiets door een stukje metaal doormidden geslagen.

Twee dagen later sprak ik de commandant van de artillerie die het vuur had afgegeven, het was een Engelsman die op doortocht was en hij vond dat hij de haven goed had geraakt. Er zijn altijd wat afwijkingen, zei hij, dat gaat altijd zo. De uitdrukking collateral damage bestond nog niet maar hij bedoelde hetzelfde. Enkele dorpsgenoten konden het niet navertellen, waaronder een buurvrouw die veertig meter van ons huis aan de Bovenschans woonde.

Heb ik daaraan iets van wrok overgehouden? Nee, maar dat was misschien anders geweest wanneer het huis aan de overkant van de haven was getroffen waarin het meisje woonde - hetzelfde dat het bombardement op Rotterdam in 1940 had bijgewoond. Zij kwam als eerste onze kelder binnen met de boodschap (in het Fries): de Duitsers zijn weg maar hoe is het met jullie - ze had de ravage in het huis gezien. Wij zijn de straat op gegaan, waar niet werd gedanst en gezongen - het besef dat er slachtoffers waren, over-

[p. 21]

heerste de gevoelens. Maar verder was het mooi weer, de Canadezen werden ingehaald en er bleken meer onderduikers in het dorp te zitten dan ik voor mogelijk had gehouden.

Het is met mij in de oorlog van 1940-45 goed afgelopen, al was het soms op het nippertje en ik kan daarom nu makkelijk volhouden dat er onderscheid moet worden gemaakt tussen goede en slechte bombardementen. Deze ervaringen van meer dan een halve eeuw oud bieden enig houvast bij het kijken naar de oorlog in Irak. Ik weet natuurlijk niet wie daar getroffen worden, maar ik weet wel, net als toen, aan welke kant ik sta. Ik zie op de televisie dat de geallieerden precisiebommen laten ontploffen die nog secuurder hun doel zoeken dan de bommen op de Villa Kleykamp.

De paleizen van Saddam Hoessein bieden onderdak aan slecht volk, te vergelijken met de nsb-ers van toen. De dictator vertoont een treffende gelijkenis met Adolf Hitler en Tariq Azziz lijkt op Heinrich Himmler. Zij allen haten de joden. Zij zijn tegen Israël en tegen Amerika. Bij mij is dat precies andersom en daar zit de continuïteit in mijn persoonlijke geschiedenis sinds 1938, toen ik in Amsterdam ging studeren. Ik hoop dat deze oorlog gunstig uitpakt voor Israël, maar houd mijn hart vast.

Intussen moeten we de bevolking van Irak het beste toewensen; als hun wederopbouw net zo voorspoedig zou verlopen als de onze - Nederland was er in vijf jaar weer bovenop - mogen ze van geluk spreken. Misschien schrijft over vijftig jaar een hoogbejaarde Irakees een verslag over zijn belevenissen in april 2003, toen het regime in elkaar stortte, met onschuldige slachtoffers die hij kende, en misschien probeert hij zich te herinneren hoe het was, voor en na de bevrijding. In zijn mooiste Arabisch, te publiceren in een Irakees maandblad.