Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 26]

Ronddobberen op de Styx
John Kendrick Bangs en de religieuze bevrijding van de VS
door Hans Heesen

Het thema van de komende boekenweek is ‘Styx - leven en dood in de letteren’. Dit betekent waarschijnlijk dat medio maart de boekhandel vol ligt met oude en nieuwe geschriften die op de een of andere manier licht werpen op gene zijde. Maar het met afstand geestigste boek ooit geschreven over de rivier die ons scheidt van het schimmenrijk zal er niet bij liggen. Ik bedoel: A House-Boat on the Styx van de Amerikaan John Kendrick Bangs.

Deze Bangs leefde van 1862 tot 1922 en hij was wat je noemt een successchrijver. Ook zijn House-Boat uit 1895 was een bestseller, maar zoals zo vaak is dat ook in zijn geval een garantie gebleken voor de totale vergetelheid. Boek en auteur zeggen nu niemand meer iets. Ik heb echter zelden zo gelachen als bij dit werk, dat handelt over de Sociëteit der Verenigde Schimmen, een gezelschap van dode schrijvers en historische figuren die al dobberend op de Styx palaveren over van alles en nog wat.

Toen Bangs A House-Boat on the Styx publiceerde, was hij al elf jaar lang ‘beroepshumorist’. Op zijn tweeëntwintigste was hij redacteur voor de literatuursectie van het populaire tijdschrift Life geworden. Die benoeming had hij te danken aan zijn reputatie als ‘University Wit’, die hij zich verworven had als politicologiestudent aan de universiteit van Columbia. Onder zijn leiding was de Acta Columbiana, het literaire tijdschrift van de universiteit, uitgegroeid tot een spraakmakend forum voor satire, pastiches, light verse, sketches, grappen en grollen. Zozeer zelfs dat het landelijke bladen als Life en Puck naar de kroon stak. De hoofdredacteur van Puck, de humorist H.C. Bunner, zag daar de humor niet van in. Hij vond dat studenten hoorden te studeren en zich niet op kosten van de belastingbetaler bezig moesten houden met het uitgeven van blaadjes vol flauwekul. Bangs, aldus Bunner, had dan tenminste nog het lef onder zijn eigen naam te schrijven, waar de rest van de medewerkers zich ook nog eens lafhartig verschool achter grappig bedoelde namen als T. Carlyle Smith en Shakespeare Jones.

Bunner had pech met zijn aanval. Smith en Jones bestonden niet; het nummer van Acta Columbiana dat Bunners woede had opgeroepen, was in zijn geheel volgeschreven door John Kendrick Bangs. - Bunner had zelfs dubbel pech. Zonder het te weten, publiceerde hij in zijn eigen blad al twee jaar lang bijdragen van diezelfde Bangs.

Dat Bunner overigens geen droogkloot was - zijn verhalenbundels Short Sixes en Zadoc Pine (beide uit 1891) zijn humoristische klassiekers op het niveau van O. Henry en Guy de Maupassant - bewees hij door ruimhartig werk van Bangs te blijven afnemen. Bunners kritiek op het studentenblad was een uiting van de begrijpelijke frustratie dat hij zelf, ook pas 27, geen kans had gehad te studeren en als selfmade man van jongs af aan had moeten knokken om een journalistieke loopbaan op te bouwen, terwijl die rijke universitaire snotneuzen het allemaal zomaar in de schoot geworpen kregen.

En daar zat wat in. John Kendrick Bangs werd op 27 mei 1862 geboren in Yonkers, New York, als zoon van een befaamde New Yorkse advocaat, die in de geschiedenisboeken vermeld wordt als mede-oprichter van de Orde der Advocaten van New York City, en als kleinzoon van de nog befaamdere methodistische predikant, theoloog en voorzitter van de Wesleyan University Nathan Bangs. Geld was bij de familie Bangs inderdaad geen probleem. En er was evenmin gebrek aan boeken. De hele Engelse letterkunde stond in de kast, evenals het werk van populaire Amerikaanse humoristen als George Horatio Derby, Artemus Ward en Mark Twain, dat door Bangs al op jonge leeftijd werd stukgelezen.

De humoristische traditie in de Amerikaanse literatuur kent een onnoemelijk aantal vertegen-

[p. 27]

groningen

woordigers, wier namen niet of nauwelijks tot Europa - vaak zelfs niet tot Engeland - zijn doorgedrongen. George Ade, Gelett Burgess, Irvin Cobb, Finley Peter Dunne, Eugene Field, Oliver Herford, en zo kunnen we verder het alfabet langs gaan - wie heeft er ooit van gehoord? Er zijn allerlei verklaringen voor deze onbekendheid te bedenken - dat humor tijdgebonden is en daarom snel veroudert, dat humor plaatsgebonden is en daarom slecht ‘reist’, het Europese dédain voor Amerikaanse literatuur in die tijd, het misverstand dat wat licht is niet serieus is, de reusachtige figuur van Mark Twain die al zijn collega's in de schaduw zette. Feit is dat maar weinig uitgevers een vertaling van deze schrijvers aandurfden, en dat de Nederlandse lezers de kans dus ook niet kregen in hun eigen taal met hun werk kennis te maken. Feit is echter óók dat John Kendrick Bangs al in 1904 wél een Nederlandse vertaling kreeg van zijn Huisboot.

In het literaire tijdschrift Den Gulden Winckel was daarvoor al een enthousiaste recensie verschenen van de elfde druk (uit 1902) van de oorspronkelijke uitgave. Hierin wordt van ‘geniale dwaasheid’ en een ‘grotesk vuurwerkje’ gesproken, en wordt de auteur ‘een spotter, die in overmaat van levenslust, behoefte heeft met alles den draak te steken’ genoemd en ‘een New Yorker stads-flauwiteit van een vent’. Een latere recensie in hetzelfde blad van de Nederlandse editie is aanmerkelijk minder geestdriftig. Shakespeare-vertaler L.A.J. Burgersdijk laat geen spaan heel van de vertaling, omdat de vertaalster, Mejonkvr. D.J. van Heeckeren van Brandsenburg, vrijwel

[p. 28]

alle woordspelingen over het hoofd had gezien, waardoor wat ‘dwaas’ moest zijn ineens ‘onbegrijpelijk’ werd.

Of het nu aan de vertaling lag of niet, Bangs haalde in Nederland bij lange na niet het succes dat hij in Amerika had, waar de House-Boat meteen na verschijning drie maanden lang de door Engelse romans gedomineerde bestsellerlijst van het gezaghebbende tijdschrift The Bookman aanvoerde, iets wat tot dan toe nog geen enkel Amerikaans boek was gelukt.

Het ongekende succes van de Huisboot is alleen te begrijpen tegen het licht van het verkrampte godsdienstige klimaat in Amerika van die dagen. Elke zondag vlogen de donder en bliksem van duizenden kansels: wie zondigde, zou eeuwig branden in de hel. En plotseling kwam John Kendrick Bangs, kleinzoon van een van Amerika's grootste theologen nota bene, vrolijk vertellen over een huisboot op de rivier naar de andere wereld, en dat het allemaal zo'n vaart niet liep, met die hel. Sterker, het leven was er eerder paradijselijk dan afgrijselijk; je moest al deurwaarder geweest zijn wilde je iets te vrezen hebben.

Bangs' controversiële, burleske voorstelling van de hel had een bevrijdend effect dat zonder meer revolutionair genoemd mag worden in het Amerikaanse geestelijke klimaat van zijn dagen. Zoals Don Quichote korte metten maakte met de mythe van het ridderschap, rekende Een huisboot op de Styx af met de ‘hel en verdoemenis’ van de Amerikaanse dominees. Deze vergelijking met Cervantes' meesterwerk is niet overdreven. Enige tijd na de publicatie van de Huisboot kwam er een predikant op Bangs afgestapt om hem te bedanken. Hij stelde zichzelf en zijn vrouw voor en vertelde dat hij uit angst voor de hel aanvankelijk niet had durven te trouwen, maar dat Bangs' boek hem de moed had gegeven over die angst heen te stappen.

Het verzet dat de Huisboot in orthodoxe kringen opriep, wakkerde het succes alleen maar meer aan. ‘Het boek bagatelliseert het hiernamaals,’ schreef de Christian Intelligencer verontwaardigd, ‘door het iets humoristisch te geven en het van alle ernst te ontdoen.’ De Western Christian Advocate meende: ‘John Kendrick Bangs, in rechte lijn afstammend van de theoloog Nathan Bangs, die zich op zijn portretten laat aanzien als een van de geleerdste en eerbiedwaardigste theologen van een vorige generatie, onderscheidt zich door literaire voortbrengsels die zijn grootvader wel doodongelukkig moeten maken.’

Maar de - niet-christelijke - New York Tribune was het daar niet mee eens: ‘als John Kendrick Bangs zijn grootvader nu zou ontmoeten, zou deze hem waarschijnlijk een klap op zijn schouder geven en hem een sigaar aanbieden.’

Bangs had een voorkeur voor de literaire persiflage, zoals hij zeven jaar voor zijn Huisboot al had laten blijken in de samen met Frank D. Sherman en Oliver Herford geschreven verhalen- en verzenbundel New Waggings of Old Tales, over het geven van literaire voordrachten. De verschillende poses die een schrijver daarbij kan aannemen, worden op de hak genomen aan de hand van voorbeelden van bekende figuren als Robert Browning (‘De Apostel der Obscuriteit’), Robert Louis Stevenson (‘De Grote Romancier’) en Lord Alfred Tennyson (‘De Illustere Laureaat’). In zijn toneelstuk Katherine, Een Parodie (1887) kreeg de toeschouwer een ‘Gothamized version’, een ver- New Yorkte versie dus, van Shakespeares The Taming of the Shrew voorgeschoteld. Mephistopheles (1889) was Bangs' versie van Goethes Faust. De ‘interview’-bundel Peeps at People (1899) gaf via ene Mrs. Ann Warrington Witherup, een nieuwsgierige journaliste gespecialiseerd in het thuis op een onbewaakt moment betrappen van beroemdheden, een satirisch kijkje in het privéleven van onder meer Emile Zola, Rudyard Kipling en de Poolse Nobelprijswinnaar Henryk Sienkiéwicz. The Water Ghost and Others (1894) bevatte gesprekken tussen overleden beroemdheden, van wie we er een aantal terug zien in de Huisboot, zoals Dr. Johnson, Napoleon en koning Salomo.

Het idee voor de Huisboot kreeg Bangs toen een Engelse vriend hem uitnodigde voor een tripje op diens huisboot, een noviteit toen en niet te vergelijken met wat wij verstaan onder een woonboot, van Londen naar Henley-on-Thames. Bangs moest tot zijn spijt bedanken en schreef terug dat het enige tripje van dien aard dat hij waarschijnlijk ooit zou maken niet op de Theems maar op de Styx zou zijn. En meteen viel het kwartje. Een paar weken later verscheen het eerste hoofdstuk in Harper's Weekly, en een paar maanden later al lag het boek in de winkel.

De charme van al deze boeken is de aansteke-

[p. 29]

terneuzen

lijke manier waarop Bangs het verhevene van zijn verhevenheid ontdoet. Shakespeare, Socrates, Homerus, Napoleon, Confucius, Nero, Darwin en alle andere leden van de Verenigde Schimmen - in Bangs' voorstelling van zaken is het niet meer dan een stelletje kissebissende en elkaar vliegen afvangende praatjesmakers, kortom net gewone mensen. Die profanatie is onherstelbaar. Heb je Oliver Goldsmith eenmaal zien haspelen als voordrachtskunstenaar (‘Ik ben niet zo'n prater, of, zoals sommigen zeggen, spreker...’), dan kom je de rest van je leven niet meer van dat beeld af.

De formule van de Huisboot was door de Griekse satiricus en humorist Lucianus al toegepast in zijn, eveneens in Hades gesitueerde, Gesprekken der Afgestorvenen, waarin de ook bij Bangs aanwezige Diogenes een hoofdrol vervult. Wat op de lezer van nu niet meer overkomt, is dat Bangs niet alleen de hel beentje lichtte en de gek stak met onaantastbare grootheden uit het verleden, maar ook, net als Lucianus voor hem, de brandende vragen van zijn tijd op het gebied van literatuur, kunst en wetenschap aan de orde stelde. Het ging dan om kwesties zoals de vraag of apen konden praten en de vraag wie Shakespeares toneelstukken nou had(den) geschreven.

De actualiteit van de Huisboot werd nog vergroot doordat de Sociëteit van de Verenigde Schimmen die op de boot haar clubhuis heeft als twee druppels water leek op de New Yorkse clubs van toen, een overeenkomst die door de lezers natuurlijk onmiddellijk werd herkend. Als in het

[p. 30]

eerste hoofdstuk Charon de huisboot ontdekt en opmerkt dat het wel ‘een Florentijnse schuur op een trekschuit’ lijkt, is dat een directe verwijzing naar de prestigieuze Century Club, waar iedereen die maatschappelijk meetelde lid van was of wilde worden. Bangs zelf, een fervent clubman, was er lid van, net als van de literaire Authors Players, van de Aldine Club, en nog een paar andere clubs.

In de door zoon Francis H. Bangs geschreven biografie John Kendrick Bangs, Humorist of the Nineties is te lezen hoe dat New Yorkse clubleven eruitzag. En zo blijkt het hoofdstuk ‘Vertelavond’ rechtstreeks te herleiden te zijn tot de vertelavonden zoals die in de Aldine Club werden gehouden, waaraan Bangs een enthousiast deelnemer was. De inspiratie was overigens wederzijds. Want nadat de Huisboot verschenen was, hield de Aldine Club ook een ‘geestenavond’, waarop Bangs en de andere leden elkaar bovennatuurlijke verhalen vertelden en de astrale lichamen van Mark Twain en anderen via toverlantaarnprojectie ook ‘aanwezig’ waren.

Anderhalf jaar na A House-Boat on the Styx publiceerde Bangs een vervolg, The Pursuit of the House-Boat. De Verenigde Schimmen hadden in de tussentijd een aantal nieuwe leden aangenomen. De schim van Voltaire, bijvoorbeeld, was nu ook van de partij, net als die van Sherlock Holmes. Conan Doyle had zijn fameuze speurder in 1893 laten sterven, en dat kwam goed uit: nu kon hij mooi helpen de aan het eind van deel 1 door Captain Kidd gekaapte huisboot terug te vinden.

Bangs droeg dit tweede boek op aan Conan Doyle, ‘met dank voor het ontijdige verscheiden van zijn grote speurder, waardoor dit allemaal mogelijk werd’. De pers vroeg zich af of het wel ethisch verantwoord was dat Bangs zomaar met andermans personage - of althans met diens schim - aan de haal ging. Maar Conan Doyle kon het wel waarderen: ‘Wat goed van u,’ schreef hij, ‘om uw bijzonder amusante en originele boek aan mij op te dragen! Ik begin hoop op onsterfelijkheid te krijgen nu ik op uw schutblad sta.’

Met The Pursuit of the House-Boat bestormde Bangs de bestsellerlijsten opnieuw. Maar van ophef was geen sprake meer. Niet omdat het een minder boek was; in feite is het zelfs beter dan het eerste deel. Het uitblijven van controverse mag volledig op het conto worden geschreven van de door het eerste boek bewerkstelligde godsdienstige klimaatverandering. Zelfs de Western Christian Advocate was nu enthousiast. Het boek was volgens die periodiek ‘sprankelend, scherp, satirisch, geestig’, en: ‘John Kendrick Bangs hoeft zich niet te schamen jegens zijn grootvader.’

Bangs was een uitermate productieve schrijver. Na de beide Huisboot-boeken verschenen er nog tientallen titels van zijn hand, maar het succes van de avonturen op de Styx heeft zich nooit meer herhaald. Als gevierd redenaar trok hij jarenlang door het land om duizenden lezingen te geven en ‘het evangelie van de humor’ te verspreiden. Amerika was hem er dankbaar voor. Toen hij eind 1921 in het ziekenhuis opgenomen moest worden om een sarcoom van de darmen te laten verwijderen, werd hij bedolven onder de brieven die hem vanuit alle delen van het land door lezers werden toegestuurd.

Bangs overleefde één operatie, hij stierf tijdens de tweede, op 21 januari 1922, op 59-jarige leeftijd, en werd begraven op Greenwood Cemetary in Brooklyn, New York.

Kort na zijn dood meldde Conan Doyle, inmiddels bekeerd tot het spiritisme, dat hij bericht had ontvangen van Bangs ‘vanuit het oord van waar geen reiziger ooit terugkeert’.

Sindsdien is er niets meer van John Kendrick Bangs, noch van zijn schim, vernomen.