Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 21]

Een Joegoslavisch dagboek
Aardbei in de keel
door Paul Alexander

Op het Amstelstation stap ik Joegoslavië binnen. Ik ben de enige Nederlander in de bus van Milan Tours, die een wekelijkse dienst op Belgrado onderhoudt. Milan Tours wordt gerund door Milan en zijn vrouw Drena, en zij waken met milde strengheid over de passagiers, als ouders over hun kroost. Hun kinderen drinken en roken, weigeren op hun plaats te blijven zitten, lopen heen en weer door het gangpad. Vrouwen delen biscuitjes uit, mannen sigaretten.

Aan de andere kant van het gangpad zit, vastgeklemd tussen dozen en reistassen, een grote man zonder linkerpink. Hij is een jaar of vijftig en kijkt me wazig aan door zijn bril. Met een zware stem begint hij tegen me te praten. Ik versta er geen woord van. ‘Jij wel Serviër?’ vraagt hij.

‘Nee.’

Dat belet hem niet in het Servisch verder te praten.

‘Jij echt niet een van ons?’ vraagt hij ten slotte. Hij legt veel nadruk op ‘ons’.

‘Nee.’

‘Jij eerste keer naar Servië?’

‘Ja.’

De man kijkt me even zwijgend aan. ‘Jij bent gelukkig,’ concludeert hij.

‘Hoezo?’

‘Jij hebt nog nooit de Donau en Sava zien samenstromen. Jou wacht het grote geluk de mooiste plek op aarde voor het eerst te zien.’

Belgrado is het doel, Mirko is de reden. Mijn vriend Mirko: geboren Serviër, genaturaliseerd Nederlander. Hij vluchtte elf jaar geleden uit Belgrado en sindsdien is hij niet meer terug geweest. Hij heeft geen broers of zusters, zijn vader is overleden. De enige band met zijn verleden is zijn oude moeder, en zij heeft een zwak hart. Hij liet destijds ook zijn vrienden achter; Nada, econoom, Dejan, eveneens econoom, Miki, diplomaat, en Velizar, anesthesist. Als studenten aan de Universiteit van Belgrado vormden ze een hechte groep. Na 1991 hebben ze elkaar niet meer gezien.

Nu gaat Mirko terug. Een vriend met een aardbei in zijn keel. In het Servisch noemen ze dat jagode u grlu, naar de titel van een film uit de jaren tachtig, die was gebaseerd op een klassiek geworden televisieserie over een groep studenten. Die serie heette ‘Grlom u Jagode’ hetgeen ‘Keel bij de aardbei’ betekent, wat zoiets wil zeggen als ‘er op los leven’. In de film komen de oude studievrienden, gespeeld door dezelfde acteurs, na vijftien jaar weer bij elkaar. Ze merken dat ze niets meer met elkaar gemeen hebben. De confrontatie is bitter; de ‘keel bij de zoete aardbei’ is veranderd in een aardbei die blijft steken in hun rauwe keel. Dit is wat Mirko van zijn bezoek verwacht, een bittere botsing met zijn oude vaderland. En met zijn oude vrienden, die onder Milosevic elk een eigen kant op dreven. Zoals ze later zeiden: ‘We dachten er allemaal hetzelfde over, maar ieder van ons handelde anders.’

Mirko ziet vooral op tegen de ontmoeting met Miki. Ze waren onafscheidelijk, lazen samen Dostojevski, liepen als twee Raskolnikovs over straat (hoeden, zwartge-

[p. 22]

rafelde kleding), luisterden naar Britse punkbands. ‘No More Heroes’ van The Stranglers was hun lijflied.

Toen brak de oorlog uit. Mirko vluchtte naar Nederland. Miki maakte carrière bij Buitenlandse Zaken. Eind jaren negentig zat hij zes maanden in Pristina, Kosovo; in die periode begonnen de Servische milities met de zuiveringen. Zijn finest hour beleefde Miki tijdens de onderhandelingen in Rambouillet met de navo, als een van de afgevaardigden van ‘Slobo’.

Ik ga met Mirko mee. Ik wil de aardbei in zijn keel niet missen. Hij reist met het vliegtuig naar Paracin, zijn geboortestad waar zijn moeder nog woont, en ik zit in de bus naar Belgrado.

Een tussenstop in Novi Sad. ‘Deze stad is heel apart in Servië,’ zegt iemand in de bus tegen me. ‘De mensen hebben een eigen tempo. Het is een onverstoorbaar, ontspannen slag. De stad is groen, er heerst orde, rust.’ Hij voegt eraan toe: ‘Niets voor mij. Ik kom uit Belgrado. Ik kan niet zonder de gekte, de chaos.’

Ik heb een pakje bij me voor Dragana Prodanovic van haar oude schoolvriendin Sandra, die naar Nederland is geëmigreerd. Dragana bewoont een kleine kamer in een statig pand vlak bij het centrum. Er is een bed, een werktafel, een computer, een aanrecht en een televisie. Uit de computer komt muziek: ‘Last Balkan Tango’ van Boris Kovac. Ik overhandig haar een met lieveheersbeestjes bedrukte plastic zak met het pakje. Uit het papier komt een badpak en een pluchen lieveheersbeestje.

‘Sandra noemt me Bubamara’ zegt ze, ‘lieveheersbeestje.’ Ze wijst op een plank boven haar bed. Er staan allerlei lieveheersbeestjes op. Van hout, van pluche, van karton.

‘Ben je wel eens in Nederland geweest?’ vraag ik.

‘Nee, ik heb geen paspoort.’

Dragana werkt als corrector voor een uitgever van pulpblaadjes en glossy tijdschriften. Toen ze studeerde schreef ze voor een lokale krant stukken tegen Milosevic en tegen de regering. In de luwte van een provinciestad was dat mogelijk. Het was spannend maar nu wil ze niet meer over politiek schrijven. Ze moet de kost verdienen. Ze is blij met haar baan bij de pulpblaadjes.

Ik vraag waarom ze geen paspoort heeft. Het blijkt dat ze vluchtelinge is uit Bosnië. Ze woonde in het stadje Zenica, dat in handen van moslims viel. Haar ouders waren Servisch en de familie vluchtte in 1992. Zij was toen zeventien. Vier jaar geleden heeft ze een Servisch paspoort aangevraagd, maar net als andere vluchtelingen wacht ze er nog altijd op. Maar ze weet dat haar aanvraag in behandeling is. Toen het bevolkingsregister in Belgrado door een navo-bom werd getroffen, ging een deel van de aanvragen verloren, maar zij werd gebeld met de mededeling dat haar aanvraag behouden was gebleven.

Als ik haar appartement verlaat, zie ik in het slot van de buitendeur een sleutel steken. Met een groot lieveheersbeestje als sleutelhanger.

De bus komt aan op de plek waar Donau en Sava samenstromen, in de schaduw van Kalemegdan, het fort dat tot diep in de negentiende eeuw een Turks garnizoen huisvestte. Nada, Mirko's vriendin, wacht me op. Ik loop met haar langs de kade. We passeren talrijke bootrestaurants en Nada becommentarieert de namen: ‘Acapulco’ (ordinair), ‘Argument’ (politiek getint), ‘Dijalog’ (ook politiek) en ‘Club voor Liefhebbers van Huisdieren’ (absurd). Klanten mogen hier hun hond of poes meenemen. Toeval of niet, voor dit bootrestaurant ligt op de kade een troep zwerfhonden.

We komen bij de Donau. Verder langs het Paleis van de Federatie, langs Hotel Joegoslavië, langs nog meer bootrestaurants. Eindelijk naderen we de wijk Zemun - eigenlijk een stadje op zich, met een klein oud centrum en een eigen, bijna provinciaals karakter. De Oostenrijkers heroverden het een eeuw eerder dan de rest van Bel-

[p. 23]

grado op de Turken, en mede hierdoor voelt een inwoner van Zemun zich anders en zal hij ontkennen dat hij uit Belgrado komt. Het centrum ademt de sfeer van het Habsburgse Rijk. Straten met kinderkopjes, ouderwets pleisterwerk, panden die door de verwaarlozing heen historische grandeur uitstralen.

We slaan de ‘Herenstraat’ in. Halverwege staat een imposant bouwwerk. Het is het partijgebouw van Srpska Radikalna Stranka, de Servische Radikale Partij. De vorige burgemeester van Zemun heeft het gebouw aan de partij geschonken en met staatsgeld laten opknappen. Hier strijken we neer op het terras van restaurant ‘Saran’. Nada bestelt twee Viljamovka - perenbrandy -, vissoep en de specialiteit van het huis, Saran, oftewel gerookte karper uit de Donau. Boven ons hangen druivenranken. Er schijnt een middagzonnetje, we kijken uit op de vissersboten. De Viljamovka vloeit en over de rivier hangt een doffe glans.

Toevallig passeert een vriend van Nada. Het is Sugaris Themistokles, achterkleinkind van een Griek die een eeuw geleden naar Servië is gekomen. Sugaris is op zoek naar tweeduizend gele T-shirts die hij wil laten bedrukken met het logo van het bedrijf waarvoor hij werkt. Hij heeft een cd van abba voor Nada, en een boek met de titel Grootmoeder, stel me geen vragen.

Nadat Sugaris zijn zoektocht heeft voortgezet, vertelt Nada over het begin van het verval, meer dan tien jaar geleden. Ze werkte als importeur voor het staatsconstructiebedrijf. ‘In 1990 wilde ik zoals elk jaar naar het eiland Hvar op vakantie. Een vriendin zei: “Je gaat toch niet naar Kroatië?” Ik wist niet wat ik hoorde. Alle Joegoslaven gingen altijd op vakantie naar Kroatië. Maar iedereen was geïnfecteerd geraakt door de propaganda van Milosevic. Ook mijn beste vrienden. Mirko was de enige bij wie ik terecht kon.’

Maar Mirko ging een jaar later weg, om de dienstplicht te ontduiken. Nada bleef. Servië stortte langzaam om haar heen ineen. Er was geen benzine of brandstof. Er reden geen auto's, geen bussen, geen trams. Niemand waagde zich meer buiten. De stad was bedekt onder een sluier van duisternis.

Nada was veertig jaar, alleenstaand en onafhankelijk, maar nu moest ze weer bij haar ouders wonen. De enige ontsnapping was in het buitenland. Ze werkte op de Maldiven, dan een jaar in Tasjkent, twee jaar in Amman. Haar vader, een diplomaat met veertig jaar trouwe staatsdienst, kon zich er niet mee verzoenen dat Nada Servië de rug had toegekeerd. Hij sneerde: ‘Hoe zit het met je vaderlandsliefde? Leef je niet voor het vaderland?’ Wat betekent je vaderland als je er niet je brood kunt verdienen? vroeg Nada zich af.

‘Natuurlijk is het moeilijk om weer terug te komen, zeker als je elf jaar bent weggeweest,’ zegt ze onder de druivenranken. ‘Mirko beseft niet dat we allemaal een aardbei in de keel hebben. Ik had onlangs een reünie van mijn gymnasiumklas, vijfentwintig jaar na ons eindexamen. De mannen zijn dik en kaal, de vrouwen verlept. Allemaal doen ze net alsof het ze goed gaat, en iedereen is bang dat de ander doorziet dat ons leven een deceptie is.’

Mirko blijft een week bij zijn moeder in Paracin. Hij bezoekt al zijn tantes, ooms, neven, nichten, buren, oude vrienden. Met de jongens van zijn school gaat hij uit eten. Ze praten over het leven, dat wil zeggen over hun leven in een provinciestadje in het Servië van nu. Iemand vertelt hoe hij geld heeft verdiend aan de smokkel van cement. Ze praten over de bombardementen, over de verwoestingen, de angst, de slachtoffers, de willekeur van het navo-ingijpen. Hoezo willekeur, vraagt Mirko. Het is al tien jaar oorlog op de Balkan, in Kroatië, in Bosnië. ‘Ach, Bosnië, dat was Vietnam,’ is het antwoord. Bosnië is een andere wereld, oosters, wild.

Mirko wordt bewonderd door zijn vrienden. Hij heeft zijn haar nog. Hij is niet dik geworden. En vooral: hij heeft een Europees paspoort.

[p. 24]

Dan komt hij naar Belgrado. Hij is uitgeput maar wil meteen naar zijn oude vriend Velizar, een goedhartige Montenegrijn, groot van stuk, die vaak ‘Beban’ wordt genoemd, ‘baby’. Hij is anesthesist. Als Montenegrijn beschikte hij niet over de connecties om in Belgrado aan de slag te kunnen. Hij liep stage in Uzice, dicht bij de Bosnische grens. Tijdens de oorlog werden regelmatig gewonden van Servisch-Bosnische zijde naar zijn ziekenhuis gebracht. In het ziekenhuis werkte een moslim, die al zijn hele leven in Servië had gewoond. Toen er een keer een groep Bosnische Serviërs met gewonden binnenkwamen - ze waren dronken en geheel over hun toeren - wist Beban zijn moslimvriend in veiligheid te brengen. Later moest Beban in dienst, maar is hij met zijn hele bataljon gedeserteerd. Wat Mirko betreft, was dat een heldendaad en is Beban helemaal zuiver. Mirko beoordeelt zijn vrienden op zuiverheid.

Beban is gebleven. Vanwege zijn desertie zou hij nooit meer uitreispapieren kunnen krijgen. Bovendien heeft hij moeite met vreemde talen. Hij heeft nog een cursus Engels gevolgd, zonder succes.

Na Beban is er een afspraak met Dejan, die op het punt staat naar Ierland te vertrekken. Hij is in de jaren onder Milosevic rekkelijk geweest, en volgens Mirko dus onzuiver. Vroeger was Dejan de meest onafhankelijke van alle vrienden. Hij studeerde filosofie, schreef gedichten, leidde een ongebonden bestaan, was de meest artistieke van de vijf. Ze hadden hoge verwachtingen van hem - er zou een kunstenaar uit hem groeien, een schrijver. Maar toen de oorlog kwam, kreeg hij dankzij connecties een baan bij een handelsbedrijf. Hoe bonafide kan een bedrijf zijn dat floreert in het Servië van toen? Dejan mocht naar het buitenland, eerst China, vervolgens Cyprus. De laatste drie jaar woonde hij in Ierland. Een jaar geleden kwam hij terug naar Belgrado. Hij heeft nog steeds een werkvergunning voor Ierland en hoopt er aan de slag te kunnen.

Dejan dringt er bij Mirko op aan zich te verzoenen met Miki.

‘Dejan relativeert alles,’ zegt Mirko tegen me. ‘Hij zegt: “Miki heeft fouten gemaakt. Laten we de fouten vergeten. Schud Miki de hand. Milosevic is weg. Servië is bezig te veranderen. Laten we vergeven en vergeten.”’

Als we later door de stad lopen, komen we langs de Skupsjtina, het Parlementsgebouw en dan bij de Kneza Mihaila, de centrale winkelstraat. Het is een winkelstraat als andere winkelstraten, met flanerend publiek, ijscokarretjes en winkels die komen en verdwijnen. Alleen worden hier T-shirts verkocht van Radovan Karadzic, Ratko Mladic en Draza Mihajlovic, de Cetnik-leider uit de Tweede Wereldoorlog.

Als we op het terras van universiteitscafé Plato koffie drinken met vrienden van Mirko, raak ik in gesprek met Aleksandar. Hij is fotojournalist, heeft een vriendelijk en jeugdig gezicht, ondanks zijn stoppelbaard. Maar hij doet z'n best over te komen als een geharde kosmopoliet. Hij noemt zichzelf ex-junkie; hij heeft in Amsterdam een keer te veel geblowd en kreeg een black-out. Zijn huwelijk met Vesna noemt hij een gevangenis. ‘Maar ik vind het nu eenmaal een aangenaam idee dat de vrouw thuis wacht,’ zegt hij. ‘Ik weet niet waarom ik daar zoveel waarde aan hecht. Misschien is het omdat mijn vader een alcoholist was en omdat mijn jeugd is verpest.’

Aleksandar is twee keer aan de dood ontsnapt. In Sarajevo werd hij door een sluipschutter neergeschoten. De kogel trof zijn hartstreek, maar hij overleefde dankzij zijn kogelvrije vest; hij kwam er met een paar gebroken ribben vanaf. In Kosovo ontplofte een bom vlak achter de truck waar hij op zat. Hij zegt dat zijn beschermengel hem nog een derde keer zal redden. Maar de vierde keer zal het raak zijn.

Met z'n allen gaan we naar een restaurant in de wijk Skadarlija. Mirko bestelt zijn lievelingsgerechten: kajmak, zachte, zure roomkaas, en leskovacka muckalica, een stoofschotel van diverse soorten vlees. Een zigeunerorkestje speelt starogradske, le-

[p. 25]

vensliederen uit Belgrado. De muzikanten komen bij onze tafel staan. Mirko heeft een verzoeknummer. Hij grijnst en stopt een opgerold biljet van duizend dinar in de borstzak van de gitarist. Dat is meer dan de hele maaltijd plus drank voor ons allen kost. De gitarist knikt hem dankbaar toe en Mirko geeft hem een klopje op zijn borstzak, op de plek waar het geld zit.

Uiteindelijk komt de ontmoeting met Miki. Ze hebben elkaar elf jaar niet gezien. Ze spreken af op een terras in de buurt van Skadarlija. Voordat Mirko vertrekt, slikt hij een aspirine tegen de hoofdpijn.

Een uur later belt hij Nada: of wij ook komen. We ontmoeten ze op het terras. Miki maakt een opgeruimde indruk. Hij heeft een vriendelijk gezicht en ziet er jong uit voor zijn eenenveertig jaar, hoewel zijn haar voor een groot deel grijs is. We gaan naar zijn huis, een mooi en eenvoudig appartement in een doodlopende straat. Zijn vrouw is twee dagen geleden op vakantie gegaan naar de Montenegrijnse kust, en Miki verontschuldigt zich voor de rommel. In een uitstalkast staan Koreaanse beeldjes. Trots laat hij ze zien. ‘De tijd in Korea waren mijn zeven vette jaren,’ zegt hij. Daarna volgden de magere jaren, met als dieptepunt het verblijf in Kosovo. Op een plank ligt een sleutelhanger van Hotel Pristina. ‘Een aandenken aan een ellendige periode.’

Miki schenkt royaal uit een fles Remy Martin. Mirko vraagt om een glas water. Hij zit in de hoek en zegt niet veel. Er wordt een cd opgezet: ‘Hanging Around’ van The Stranglers. Mirko glimlacht nu. ‘Dat vonden we goed,’ zegt hij. Daarna ‘No More Heroes’. Miki zegt: ‘Dat slaat op ons: we hebben nu geen helden meer.’

‘Gandhi is mijn held,’ zegt Nada.

‘Weet je dan niet hoeveel doden zijn geweldloosheid heeft veroorzaakt?’ roept Miki. ‘Geweldloosheid is een illusie. Geschiedenis maakt slachtoffers.’

‘Gandhi had geen bloed aan zijn handen.’

‘Zou je willen dat er nooit een Franse Revolutie was geweest? Wil je weer terug naar de Middeleeuwen?’

Zo gaat de discussie door. Mirko kijkt zwijgend vanuit de hoek toe.

Uiteindelijk stelt Miki voor dat we naar een club gaan. We rijden naar Zemun. Bij club Reka regelt Miki een tafeltje in het midden van de zaal en bestelt schotels tapaz en bier. De band speelt afwisselend Motown-muziek en Joegoslavische hits uit de jaren zeventig en tachtig. Zwijgend zitten Mirko en Miki naast elkaar.

Later in de nacht wil Miki naar Crni Panter, Zwarte Panter, een van de hipste café's van Belgrado. Mirko wil niet meer. Miki dringt aan.

‘Het is vier uur,’ zegt Mirko.

‘Dan begint het pas.’

‘Ik ben moe.’

‘For old times' sake.’

Mirko kijkt hem aan. De moedeloosheid straalt van hem af. ‘Ik ben op,’ zegt hij ten slotte. ‘Het is mooi geweest.’

Hij verlangt naar huis. Naar zijn woning in Amsterdam West, naar zijn werk bij de belastingdienst, naar Nederland.