Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 16]

De maffia kijkt mee in Europa
door Florus Wijsenbeek

Soms - heel soms - laat ik de leer wijken voor de werkelijkheid. Vooral als de werkelijkheid de maffia betreft. Op zo'n moment ben ik liberaal genoeg om mijn Nederlandse calvinistische belerendheid te laten varen. Zelfs in het Europees Parlement, waar ik ooit rechtstreeks in botsing dreigde te komen met maffiamethoden die daar tamelijk diep waren doorgedrongen. Maar ik ben liever laf dan dood, en het voordeel daarvan is dat ik dit verhaal thans alsnog kan schrijven.

Het eiland Sicilië is een belangrijk deel van Europa. Het was eeuwenlang een graanschuur voor het vasteland, en nog steeds worden er veel landbouwproducten geteeld, die op ruime schaal hun weg vinden naar de markten elders in de Gemeenschap. Sicilië is vooral ook in alle tijden een voortdurende leverancier van menskracht geweest. Bovendien is het een prachtig eiland, beslist een van de toeristisch meest aantrekkelijke gebieden van Europa.

Ik ben er veel geweest. Dit kwam mede omdat mijn vroegere naaste collega-fractiesecretaris, Massimo Silvestro, uit Messina komt en een van mijn vroegere assistenten Annemiek van der Leede, met een - te jong overleden - Siciliaan was getrouwd. Beiden zijn bijzondere mensen, die mij veel over het eiland en zijn bewoners hebben geleerd, en dit waarschijnlijk beter konden dan wie ook, vanwege hun Europese perspectief.

Massimo gaat dit jaar met pensioen. Hij kwam al in 1965 als econoom naar Luxemburg, in het kielzog van een der oprichters van de Europese Gemeenschap, de Italiaanse minister van Buitenlandse Zaken, Gaetano Martino. Destijds was hij een vrolijke vrijgezel en zeer in trek. Bovendien was hij gelieerd aan de machtige Martino, die toen zowel minister als de voorzitter van het Parlement was. Massimo trouwde, net voordat ik zijn collega werd, met een charmante Française, Carine Roux, de dochter van de directeur van een Franse bank, die later Senator is geworden. Ondanks zijn verblijf in de wandelgangen van de macht heeft Massimo de banden met zijn land van herkomst altijd gekoesterd. Hij bezit een zomerhuis op het eiland Lipari, waar zijn moeder vandaan kwam en waar een van zijn broers apotheker was. Ten minste eenmaal per jaar bezoekt hij het graf van zijn vader - professor, monarchist en Mussolini-aanhanger - in diens geboortedorp ver in de binnenlanden van Sicilië.

Bij Annemiek was haar relatie met het eiland juist omgekeerd. Ze was afkomstig uit een keurig en traditioneel rooms gezin in Den Haag en trouwde in Luxemburg met een enkele maten kleinere Siciliaan, die introvert en studieus was, en derhalve een uitzonderlijk fenomeen (hoewel ook hij afkomstig was uit de entourage van Gaetano Martino). Eenmaal getrouwd werd Annemiek snel ingevoerd in haar Siciliaanse schoonfamilie, die maar vreemd aankeken tegen zo'n Hollandse die op haar eigen rechten en meningen stond. Al spoedig stond ze bij haar nieuwe verwanten en in het dorp, waar haar familie een huis aan het strand vlak bij Cefalu bezat, bekend als ‘la carabiniera’ (de politieagente). Dat kwam vooral omdat ze het bestond de strandgangers erop te wijzen dat ze hun eigen rommel moesten opruimen.

Toen Annemiek tijdens de zomer na de begrafenis van haar man in haar huisje aan het strand kwam, ontdekte ze dat dit geheel leeg was. Ondertussen was ze echter goed geschoold in het Siciliaanse reilen en zeilen, en dus wist ze wat haar te doen stond. Huilend belde ze de burgemeester: ‘Dat dit haar, de weduwe van een Siciliaan, moest overkomen!’ De burgemeester raadde haar bedremmeld aan een paar dagen naar haar schoonfamilie in Messina te gaan en dan weer met hem contact op te nemen. Daarna kon ze volgens de burgemeester wel weer terugkomen. Zo geschiedde. En inderdaad: de huisraad was weer terug, stond schoongemaakt en al precies op die plaatsen waar ze alles had achtergela-

[p. 17]

assen

ten, alleen was een schemerlamp gebroken. Dat heeft ze maar gelaten.

Sicilië is tegenwoordig een beetje uit het zicht en de belangstelling geraakt, zeker ook omdat het van het armste gebied van Europa in de loop der jaren ontwikkeld is naar een regio als alle andere, met een gemiddelde welvaart. Er komt zelfs een brug naar het vasteland van Italië om het eiland nog gewoner te maken.

Het lijkt er zelfs op dat eveneens de politiek van Sicilië zich aan de Europese trends begint aan te passen en dat de nieuwe sociale diversiteit van de kiezer daar ook nieuwe meningen en tevens een nieuwe diversiteit in politieke afvaardiging oplevert. Nieuwe partijen veroveren zetels en dat is een ongekend verschijnsel. Voorheen was het eiland een vrijwel monolithisch politiek blok waarin de christen-democratische partij alleenheerser was. De afgevaardigden werden bij coöptatie aangewezen en zij kregen strikte opdrachten mee om binnen de partij deze of gene te steunen. Deze macht werd afgedwongen met de harde hand van de maffia. Wee degene die zich daar niet aan conformeerde, die werd thuis of op straat niet zachtzinnig op zijn plichten als Siciliaan gewezen.

De macht van de maffia op het eiland heeft ingewikkelde historische wortels en is verknoopt met de vele buitenlandse overheersingen die het eiland in de loop der eeuwen heeft gekend. Vanaf de oude Grieken werd het eiland overheerst door Romeinen, Noormannen, Franken, Fransen, en Savoyards. Het land werd telkens toegewezen en verdeeld onder de heersende klasse, maar de landeigenaren leefden elders en lieten, net als in Ierland, het beheer aan hardvochtige zetbazen over. Dat er gewapend verzet ontstond onder de arme boeren, met een strikte onderlinge solidariteit en strakke erecodes, waarvan de zwijgplicht een belangrijk deel uitmaakte, is dus verklaarbaar. Zolang het voor iedereen wat opleverde, kon het systeem in stand blijven en of het geld nu uit de zakken van de landeigenaar, uit Rome of uit Brussel kwam, deed er niet veel toe.

[p. 18]

Toch begonnen juist door de Brusselse interventies scheuren in het aloude Siciliaanse systeem van steun voor stemmen te ontstaan. Dit was bijvoorbeeld een bij-effect van de financiële steun voor landbouwproducten zoals olijfolie. Na verloop van tijd viel het in Brussel op dat de geclaimde hoeveelheden het areaal aan Siciliaanse boomgaarden, die bovendien zeer oud waren, verre te boven gingen. Bij nader toezien bleek een deel van de ‘Siciliaanse’ olijvenoogst te zijn gekocht in Spanje, dat toen nog niet bij de EG hoorde, en vervolgens in Italië als autochtone kweek te zijn bestempeld. Voor een ander deel bestonden de olijfbomen gewoon helemaal niet.

Europa kon natuurlijk niet met zich laten sollen! Als eerste maatregel stuurde men een inspecteur van het landbouwfonds eofgl. Dit was een Belg, en klaarblijkelijk was hij niet zeer geliefd bij zijn collegae, anders had men hem niet zomaar zonder bescherming naar het eiland gestuurd. In elk geval zaten de Sicilianen niet op hem te wachten, en dat bleek al direct na aankomst op de luchthaven van Catania. Toen de Belg de hal uitliep naar de taxistandplaats reed ‘bij vergissing’ een klein Fiatje tegen hem aan. Daar lag hij met een gebroken kuitbeen, en niemand die het autootje ooit nog heeft gezien. Met hetzelfde vliegtuig is de inspecteur toen weer naar Brussel teruggetransporteerd.

Hierna wilde Brussel echte maatregelen nemen en kwam men op het lumineuze idee de olijfboomgaarden van Sicilië door middel van luchtfoto's te meten. Omdat de gemiddelde opbrengst van een hectare olijfboomgaard bekend was, kon dan vrij nauwkeurig berekend worden hoeveel olijfolie er maximaal uit het eiland zou kunnen komen - en dus hoeveel landbouwsubsidie gerechtvaardigd zou zijn.

Het gevolg van deze slimmigheid was een nog nooit en sindsdien nooit meer vertoond fenomeen in de meteorologische waarnemingen: drie weken hing er dichte mist op Sicilië, werd gemeld door de lokale autoriteiten. Er waren geen vluchten mogelijk; luchtfoto's konden onmogelijk worden gemaakt. Niet voor niets heeft de Europese Commissie sindsdien een voorstel gedaan om het eigen satellietsysteem Galileo op te bouwen!

Overigens hebben de veel te ruime fondsen uit de Europese kassen hun effect niet gemist. Sicilië valt tegenwoordig volledig binnen het Europees gemiddelde inkomen. De armoede die er vroeger, vooral in het binnenland, echt heerste bestaat niet of nauwelijks meer. Daarmee is ook de schilderachtigheid van de ezelkarretjes en de boeren met lappen in plaats van schoenen aan de voeten verdwenen. Zo schrijdt de beschaving voort dankzij Europa.

De olijfbomenkwestie illustreerde overigens dat de maffia een aanzienlijke invloed op de politiek en het bestuur van Italië kon uitoefenen. Onlangs werd dat nog weer bevestigd door de veroordeling van de vroegere premier Andreotti, maar wij in het Europees Parlement wisten dit al veel langer. Vanaf het begin van het Europese eenwordingsproces waren er ook afgevaardigden uit Sicilië, en zij konden zich door het systeem van blokstemmen en de macht die dat met zich bracht meer veroorloven dan anderen.

Ons fractielid Eduardo Battaglia was hier een typisch voorbeeld van. Hij was een notoire declarant van kosten. Eenmaal, toen hij zijn reisgeld vanuit Sicilië bij de kas van de afgevaardigden kwam claimen, had de kassier net zijn foto in de krant gezien. Eduardo stond breed lachend samen met de nieuwe voorzitter van het Parlement, mede-Siciliaan Gaetano Martino, op de trap van het regeringsvliegtuig dat hen zojuist uit Rome naar Luxemburg had gebracht. Reisgeldvergoeding werd dus geweigerd. Dat pikte Battaglia niet, en hij ging direct bij de voorzitter Martino klagen. Hij kreeg prompt zijn geld en er werd nooit meer over gesproken.

Eens in de zes maanden hielden we als liberale fractie een vergadering in het district van een der afgevaardigden, al was het maar om te laten zien dat diens veelvuldige reizen naar Brussel en Straatsburg ook ergens op gebaseerd waren. De eerste keer dat we op uitnodiging van Martino en Battaglia een vergadering op Sicilië zouden houden, was er wel enige angst bij de fractieleiding: ‘Zou het wel veilig zijn op dat maffia-eiland?’

De twee jongste secretarissen, Massimo en ikzelf, moesten dat maar eens grondig met de geachte afgevaardigde gaan bespreken. Battaglia ontstak in toorn: ‘Hoe durfden wij zijn gezag in twijfel te trekken?!’ Hij verzekerde ons luidruchtig dat gedurende ons verblijf op Sicilië hij de garantie gaf dat ons niets zou overkomen. Dat bleek inderdaad zo te zijn, tot en met de laatste minuut van het officiële programma. Onmiddellijk daarna - vrijwel iedereen was reeds vertrokken - ver-

[p. 19]

assen

dween alle bagage van de Belgische Senator Hougardy en zijn vrouw die een vakantie aan de bijeenkomst vastknoopten. Toen gold de verzekering niet meer.

Een soortgelijk bewijs van de lange arm van de maffia kregen we een paar jaar later toen de fractie wederom op het eiland vergaderde en buiten ons hotel in Palermo straatrovers erg actief bleken. Nadat de echtgenote van Tweede Kamerlid Geurtsen van haar tasje en de Deense afgevaardigde Tove Nielsen van haar - erg opzichtige - halsketting waren ontdaan, dienden we een klacht in bij de opvolger van Eduardo Battaglia. Dat was zijn neef Adolfo en ook hij hield niet van halve maatregelen. Enkele ogenblikken later werd de straat schoongeveegd en namen potige carabinieri een permanente bewaking van de hotelingang op zich. Ook elders in de stad overkwam onze fractieleden daarna niets meer.

Op diezelfde reis was er een publieke bijeen-

[p. 20]

komst van de fractie in het gebouw van de Kamer van Koophandel. Fractievoorzitter Bangemann hield een speech voor de uitsluitend met heren gevulde bomvolle zaal en begon in het Italiaans te zeggen dat wij allen behoorden tot ‘één grote politieke familie’. Hij deed dit ter sussing van het toenmalige conflict tussen onze twee Italiaanse lidpartijen, de pli en de pri. Wij begrepen niet zoveel van hun ruzie, want het ons enig bekende verschil tussen die twee was dat de Partito Liberale Italiano (in de negentiende eeuw opgericht door de monarchistische premier Baron Cavour) vooral aanhang vond bij de grootgrondbezitters en de banken, terwijl de Partito Reppublicano Italiano (opgericht door de Republikein Mazzini) de partij was van advocaten, ingenieurs en doktoren. Beide waren steevast goed voor twee à drie procent van de stemmen zonder dat sprake was van enig ideologisch onderscheid.

Zodra Bangemann echter de woorden ‘una grande famiglia’ had uitgesproken, sprongen alle toehoorders op hun stoelen, applaudisseerden en juichten zij minutenlang. Bangemann was er beduusd van. Zoveel bijval voor een oproep geen ruzie te maken had hij nou ook weer niet verwacht. Op zijn verdere speech in het Duits kwam trouwens, ook met vertolking, geen enkele reactie meer. Later hebben wij hem moeten uitleggen dat ‘famiglia’ het eufemistische synoniem is voor maffia.

De belangrijkste vertegenwoordiger van de maffia in het Europees Parlement was overigens de burgemeester van Palermo, de christen-democraat Salvatore Lima. Hij was de hofleverancier van stemmen voor Andreotti, maar dat heeft hem niet kunnen redden. Aan het eind van Andreotti's carrière kwamen de onderzoeken naar diens banden met de maffia onder leiding van onderzoeksrechter Di Pietro (nu lid van het Europees Parlement in de Liberale fractie) een beetje te dichtbij, en de angst bij sommigen rond Andreotti ontstond dat Lima in ruil voor strafkwijtschelding zou doorslaan. Hij werd op klaarlichte dag op straat in Palermo vermoord. We hebben daar nog een minuut stilte voor in acht genomen.

Lima kwam niet veel in het Parlement, maar als hij er was en op de sprekerslijst stond, wist je zeker dat alle Italiaanse afgevaardigden in de zaal zouden zijn en hem beleefd aanhoorden.

Zelf heb ik eenmaal indirect met hem en de lange arm van zijn ‘familie’ te maken gehad. In de tijd dat ik kabinetschef van de Parlementsvoorzitter was, kregen we een probleem met het register waarop de aanwezige leden tekenden. Op grond van hun handtekening werden hun dagvergoedingen betaald. Een aantal malen bleek echter dat voor aanwezigheid was getekend door mensen die er beslist niet waren, maar voor wie bodes of vriendjes hadden getekend. Ik stelde toen voor om het register van de gang naar de zittingszaal te verplaatsen. Dit gebeurde.

Dat heb ik geweten, want zelf eenmaal gekozen, kwam ik helemaal op de achterste bankjes te zitten, net onder het register. Dit had het voordeel dat je met iedereen die kwam tekenen een praatje kon maken, maar ook dat je dingen zag. Dingen die je liever niet zag.

Op een gegeven moment naderde vanuit de christen-democratische bankjes de piepkleine Vincenzo Giummarra, luitenant van Salvo Lima. Hij ging peinzend en zoekend voor het register staan, zette een handtekening, zocht verder en zette er nog een. Dat trok mijn aandacht. Hij zette er weer een, ik lette nu scherp op en zag waar hij zijn vierde handtekening plaatste, achter de naam van Lima. De kleine Guimarra was zeker niet te verwarren met de forse Lima. Terstond vroeg ik het woord en wees de dienstdoende voorzitter op het onjuiste van deze handelwijze, die ik typerend noemde voor de Siciliaanse christen-democraten. De voorzitter kondigde onderzoek aan. De uitslag van dat onderzoek werd nog diezelfde dag bekend gemaakt. Door niemand minder dan de secretaris-generaal van het Parlement, de Siciliaan Enrico Vinci. Er was, zo stond in zijn verslag, een kleine ‘administratieve vergissing’ gemaakt, die inmiddels was hersteld. Geen verdere consequenties.

Het weekend daaropvolgend werd ik thuis bij herhaling, ook 's nachts, gebeld zonder dat door de telefoon iets werd gezegd. Er klonk wel een zware ademhaling.

Daarna ben ik op mijn plaatsje in de vergaderzaal zo dicht bij het register iets minder oplettend geweest, vooral als Giummarra zijn administratieve vergissingen kwam begaan. Ik geef toe: dit was niet erg principieel, maar mijn mandaat eveneens op straat te beëindigen, ging mij wat ver.