Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 2]

[661]

Deze maand

Menno ter Braak schreef op 30 mei 1937 in Het Vaderland dat de toewijding aan de preek ons volk van het aforistisch spreken en denken heeft afgehouden. De preek kan, zo ging hij voort, meesterlijk zijn of afschuwelijk: kort is zij nooit. De preek vergt een gedurig om en om wentelen van één waarheid (liefst natuurlijk een onwaarheid, voegde hij er later aan toe), tot die van alle kanten dubbel en dwars bezien, bekeken, belicht en beschouwd is. En de Nederlandse kerkganger, noteerde Ter Braak vol onverholen verbazing - of was het afgrijzen? - stelt meestal die dominee het meest op prijs, die het langst van stof is en zijn onderwerp net als zijn gehoor volkomen weet uit te putten.

Het is waar: omdat elk onderwerp slechts het materiaal biedt waaruit in een preek de ‘moraal’ moet worden opgebouwd, krijgt de preker er niet snel genoeg van. Dus laat hij de toehoorder niet meer los en blijft galmen tot het eigen gelijk aan de kerkbanken is vastgenageld. De moraal immers, die uit preken voortvloeit, dient een duurzame moraal te zijn, zeker vergeleken met de ‘wuftheid van het snel opgeworpen en even snel weer verwaaide aforisme’.

Ter Braak suggereerde dat de snedige wereldvisie van het aforisme wortelt in een aristocratische hofcultuur, waar men dient te veronderstellen dat de gesprekspartner van gelijke kwaliteit is en aan een half woord genoeg heeft, terwijl de preek wortelt in een burgerlijke cultuur, waar de clerus zich richt tot lieden die men niet van gelijke statuur beschouwt en die men door zwaar geschut wil overtuigen, ja wil ‘optrekken’ tot het eigen standpunt. Nederland heeft nooit een hofcultuur gekend, maar des te meer een burgerlijke cultuur waarin het van belang was dat de meerderheid ja en amen zei jegens de koers en stijl van de regenten en dominees.

Vanuit dit perspectief is het geen wonder dat ethiek altijd zo'n grote rol heeft gespeeld in de Nederlandse politiek en ook de Nederlandse journalistiek. Men heeft als verklaring altijd naar de verzuiling gewezen, maar ik geloof dat de wortels veel dieper in het verleden liggen, en dat de zuilenstructuur van de negentiende en twintigste eeuw slechts een symptoom was van de longue durée ener diepmoralistische burgercultuur, en niet de oorzaak ervan. Sinds het verdampen van de zuilen is de rol van ethiek in het Nederlandse openbare leven dan ook niet minder geworden. Integendeel: het lijkt wel of die rol steeds groter wordt. Nieuw is wel dat het traditionele gemoraliseer thans versmelt met de moderne behaagziekte, het bedelen om aandacht door steeds luidruchtiger de toehoorder naar de mond te praten. Dit is de kwaal van onze tijd: behaagzieke ethiek vol decibellen, en zij doet zich vooral gevoelen telkens wanneer politici en journalisten het woord nemen en ons daarbij steeds openlijker trachten ‘op te trekken’ naar hun wereldbeeld. De politieke slogans worden steeds driester en dwazer, de krantenkoppen immer groter en vetter, de tv-reportages almaar banaler en basaler.

Ik ben bereid vrijwel alles in stilte te verdragen, van de wanhoop om mijn eigen onvolkomenheid tot thee zonder een wolkje melk, maar opgescheept worden met andermans moralistische middelmatigheid stijgt soms naar de boordenknoop. Men zegt dat onze tijd vervuld is van publiek debat - en inderdaad staan de opiniepagina's vol van geredekavel over ‘nieuwe politiek’ of over ‘normen en waarden’ - maar ik zie geen debat, ik zie al te bekende prekerigheid van eeuwen her. En waar prekerigheid woekert, daar deinst de kennis terug, duikt het nadenkend zwijgen schich-

[p. 3]

tig onder tafel en zoekt het vorsen naar feiten een veilig heenkomen. Bovenal verliezen wij hierdoor het besef van het tragische, van het menselijke lot te moeten kiezen uit kwaden. En een samenleving zonder besef van het tragische houdt geen cultureel of intellectueel reliëf over, en zal nooit meer aforistisch kunnen denken of spreken. Zo'n samenleving heeft niet aan een half woord genoeg maar raakt verslaafd aan praatshows en columns.

Dit perspectief speelde even door mijn hoofd bij twee recente journalistieke kwesties. De eerste betreft de commotie in het dagblad Trouw en bij het televisieprogramma Barend & Van Dorp over een voorrede die de schrijver Karel Glastra van Loon schreef bij een boek waarin stelling werd genomen tegen de huidige politiek van Israël en tegen het zionisme als de wortel van die politiek. Beide worden in het boek gekwalificeerd als deels ‘racistisch’. Glastra van Loon kreeg het verwijt zich te hebben ingelaten met antisemitisme. Nu vond ik zijn voorwoord (het is ook te lezen op Internet) eerlijk gezegd niet erg scherp - eerder wat weeïg -, maar nog minder antisemitisch, terwijl het boek achter zijn voorwoord me niet bijzonder goed leek, zelfs nogal schreeuwerig, maar bovenal niet erg origineel. Toch slaat de morele verontwaardiging over Glastra van Loon nergens op. De kritiek dat het zionisme bittere kanten heeft, is al zo oud als het zionisme zelf, want onder zionisten reeds druk bediscussieerd. Later is dit aspect onder Israëlische intellectuelen dikwijls onderwerp van geredekavel geweest (zeer recent nog sluit de Israëlische schrijver Amos Elon in The New York Review of Books bij deze discussie aan), en diverse malen stonden in het verleden in Hollands Maandblad artikelen waarin met hardere woorden min of meer hetzelfde werd beweerd als Glastra van Loon nu naar voren brengt, zonder dat dit enig rumoer teweegbracht. Maar dat interesseert niemand in Nederland: want als onze moderne namaakethiek en ersatzmoraal in het geding is, biedt dat volle opiniepagina's en tv-programma's, en daarvoor moet kennis van de geschiedenis wijken.

Een tweede kwestie is het artikel van enige tijd geleden in Vrij Nederland waarin werd gesuggereerd dat de Somalische politicologe Hirsi Ali in het geheel niet was bedreigd, doch dit min of meer had verzonnen. De toon van het artikel was er een van hoge morele verontwaardiging en ethische veroordeling. Al snel bleek het stuk evenwel in het geheel niet op de werkelijkheid te zijn gebaseerd, en moest de hoofdredactrice van Vrij Nederland - niet voor het eerst - in een apologie van vele honderden woorden een uitweg zoeken. Het stuk bleek niets anders dan een moralistische karaktermoord. Interessant was dat het geschreven was door de ervaren journaliste Elma Verhey, die iets meer dan een jaar geleden ook al met een journalistiek-moralistische moker mepte, destijds op Han Israëls die een boek had gepubliceerd met kritiek op de feministische opvattingen inzake incest. Toentertijd maakte het ethisch spervuur wel slachtoffers: Israëls werd het middelpunt van oproer in de media, kon fluiten naar zijn aanstelling en zag zijn boek branden in de vlammen van een virtuele brandstapel.

Binnenkort zal ik trachten deze zonderlinge kwesties (de een na de ontnuchtering van Nederland, de ander op het hoogtepunt van de politieke correctheid) in al hun menselijke - al te menselijke - details nader te ontleden in historisch perspectief. Maar dat is voor later, nu is er eerst deze maand, met een overdaad aan proza, poëzie en betogen waarin het zoeken naar inzicht en het tragische voorrang krijgt boven het vinden van een moraal. - bb