Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 26]

BoerenKeessie
Herinneringen aan een volksvertegenwoordiger
door Florus Wijsenbeek

Fractievoorzitter van de vvd in de gemeenteraad van Alkmaar stelde eind jaren vijftig van de vorige eeuw niet zo heel veel voor, omdat de fractie van die partij slechts één ander raadslid naast de voorzitter telde. Toch werd dr. Cornelis (‘Kees’) Berkhouwer in 1956, bij de uitbreiding van de Tweede Kamer van 100 naar 150 leden uir het Alkmaarse geroepen tot parlementariër. Dat was niet omdat hij in de partij zo'n grote bekendheid genoot. De lijst werd in die dagen nog hoogst persoonlijk samengesteld door de voorzitter en tevens fractievoorzitter prof. mr. P.J. Oud, die trouwens tegelijkertijd ook nog even burgemeester van Rotterdam was.

Oud zelf was de eerste maal nog gekozen onder het districtenstelsel, dus voor de introductie van het algemeen kiesrecht in 1917. Zijn district was Noord-Holland ix, waar Alkmaar onder viel. Oud had de verrichtingen van partijgenoten in ‘zijn’ district steeds nauwlettend gevolgd. Het was dan ook geen toeval dat hij de jonge advocaat Berkhouwer ontbood naar Den Haag, waar hij hem voor zijn dagelijkse lunch noodde in Sociëteit De Witte. In de Kamer kon je in die tijd met moeite een kopje koffie krijgen, of een borrel in de rooksalon naast de vergaderzaal, maar verder ging de catering niet. Berkhouwer mocht een flesje witte wijn en de lunch bestellen - en betalen - een gewoonte die voortaan wekelijks werd voortgezet. In elk geval kon hij de goedkeuring van Oud wel wegdragen, en werd hij dus lid van de Kamer. Dat is hij gebleven tot 1977, toen hij werd aangewezen als lijsttrekker van de vvd voor de eerste directe verkiezingen voor het Europees Parlement in 1979, waar hij gezeteld heeft tot 1984.

Berkhouwer was echt een afgevaardigde van zijn streek: geboren, getogen geworteld in Alkmaar. Hij was de zoon van een zuurkoolhandelaar, die zijn waren direct van de familie, allen landbouwers in de omgeving, betrok. De jonge Kees, intelligent maar ook lastig, werd regelmatig, als een soort bezigheidstherapie, met zijn ooms, die in Alkmaar naar de markt kwamen, meegestuurd om op de boerderij een handje te helpen. Het transport was nog met paard en wagen. De ooms maakten van het marktbezoek gebruik om een enkel bittertje te gebruiken, het paard wist de weg terug toch wel. Door deze relatie en de leefwijze, die hij van de familie overnam, werd Berkhouwer in de Alkmaarse Raad, de partij en de Kamer met de milde neerbuigende spot waarmee het establishment nieuwkomers gedoogt ‘BoerenKeessie’ genoemd.

Alhoewel dat in zijn kringen niet gebruikelijk was, ging Kees naar het plaatselijk Murmellius gymnasium, en de rest van zijn leven is hij de klassieken in het Grieks en Latijn blijven lezen. Daarna werd het rechten in Amsterdam, maar wel als spoorstudent, want het was crisistijd en zijn vader was inmiddels overleden. Hij studeerde vlot af en vestigde zich als advocaat in zijn geboortestad Alkmaar. Dat leverde niet overmatig veel werk op, en dat bood de mogelijkheid, naast zijn praktijk van voornamelijk toegevoegde zaken, om te promoveren. De praktijk bleef overigens niet lang noodlijdend. Omdat hij uit een boerenfamilie kwam, kreeg hij al spoedig veel grondzaken en deed aardig mee met de zich snel internationaal oriënterende veilingen en de groentehandel. Zoals zijn collega - als advocaat en later als Europees politicus - Hans Nord het uitdrukte had hij een ‘vette plattelandspraktijk’.

In deze tijd sloot Kees zijn eerste huwelijk met een ‘nette’ plaatselijke schone, die reeds twee kinderen had uit een eerder huwelijk met een notaris. Hun verhouding was naar eigen zeggen ‘net een streekroman’. Samen kregen ze nog een zoon, maar heel lang heeft dat huwelijk niet standgehouden. Zij kon zijn voortdurende afwezigheid eerst naar Den Haag, later naar Brussel en Straatsburg niet verdragen, temeer niet omdat Kees, eenmaal buiten Alkmaar, de huwelijkstrouw niet meticuleus naleefde. Dat deed hij ove-

[p. 27]

rigens ook niet in zijn tweede huwelijk met een Franse tolk die hij in het Europees Parlement had leren kennen.

De Haagse carrière van Berkhouwer verliep, toen Oud eenmaal was afgetreden, overigens slechts matig. Hij was in het gezelschap van de doorgaans toch wat deftiger vvd-kamerleden enigszins een vreemde eend in de bijt en vooral een einzelgänger. Het stak zijn collegae bovendien dat hij, ook als de vvd verloor, zijn persoonlijke stemmen steeds wist te vermeerderen. Zoals dat in die tijd wel vaker ging, bedacht zijn fractievoorzitter, Molly Geertsema, een list om dit ‘probleemgeval’ wat op afstand te zetten: Berkhouwer mocht naar Straatsburg. De vvd was destijds ook al niet erg pro-Europees en nam het Europees Parlement nauwelijks serieus. Eigenlijk had Theo Joekes, die jarenlang correspondent in Londen was geweest, die post willen hebben. Maar omdat Witteveen, die als woordvoerder financiën deed, zojuist minister was geworden, moest Joekes hem in de fractie vervangen en mocht niet weg.

In 1963 telde het Europees Parlement 136 leden, en de liberale fractie 27. Daarvan waren twee vvd-er. Een was Berkhouwer, de ander was het Eerste Kamerlid ir. J. Baas, een nogal impulsief man die faam had nadat hij in de Kamer aan ir. Adams van de Boerenpartij, die in de oorlog niet geheel zuiver op de graat was geweest, een lel had verkocht. In de liberale fractie, die vrijwel geheel uit oude heren bestond en werd voorgezeten door de bejaarde René Pleven (enkele malen minister en premier in de vierde Franse Republiek, maar geen groot vriend van De Gaulle), viel de jonge Berkhouwer wel op. Hij stortte zich met hart en ziel op het werk en wist daarmee zelfs binnen de vvd enig enthousiasme voor Europa te wekken. Vooral door zijn - toen nog weggehoonde - voorspellingen dat er meer harmonisatie moest komen in paspoorten, posttarieven, muntsoorten en andere symbolen van eenheid wist hij enige aandacht van de pers te trekken.

In die tijd was het mooiste dat een politicus kon overkomen, genoemd te worden door de cabaretier Wim Kan in diens oudejaarsconference. Dat gebeurde altijd wel met ministers, maar een gewoon Kamerlid kwam zelden aan de beurt. Wel Kees Berkhouwer, die meegewerkt had aan een reclamespot voor het drinken van melk op de radio (‘Ík drink melk, u ook?’), iets dat niet alleen een novum was voor een parlementariër, maar ook door zijn collegae en intimi met enige spot werd aangehoord, gezien zijn nauwelijks verbloemde voorkeur voor alcoholische versnaperingen.

Toch kreeg Berkhouwer het in de verkiezing van 1967 niet makkelijk om herkozen te worden. De partijleiding, die hem eerst al naar Straatsburg had weggestuurd, zag nu de kans schoon en plaatste hem laag op de lijst, met het commentaar dat hij altijd weg en dus niet genoeg in de Kamer in Den Haag was. Berkhouwer pareerde die zet met het bezoeken van alle voorzitters van de kieskringen en ze vervolgens op zijn kosten naar Straatsburg uit te nodigen om ze daar rijkelijk van spijs en drank te voorzien. Deze voorzitters hadden het laatste woord in de lijstopstelling. De strategie werkte en zou voortaan, nog uitgebreid met een jaarlijkse ontvangst op zijn boerderij te Heiloo, een vast nummer voor elke verkiezing worden. Pas veel later is het de partijleiding (die wel verandert maar een institutioneel geheugen heeft) gelukt hem definitief af te voeren, toen hij weggepromoveerd kon worden als lijsttrekker van de Europese fractie. Op dat moment had Berkhouwer, afgezien van Kamervoorzitter Vondeling (met wie Berkhouwer nog in de bond van jonge Vrijzinnig Democraten had gezeten), als langste in die Kamer gediend.

Dat lijsttrekkerschap was overigens een apotheose op een Europese carrière die er zijn mocht. Al zijn rivalen in de fractie (de Luxemburger Gaston Thorn, de Duitser Walter Scheel, de Italiaan Giovanni Malagodi) werden minister en daarmee kwam de weg vrij voor Berkhouwer als ‘jonge’ opvolger van fractievoorzitter René Pleven, die op zijn 88ste met pensioen ging, na dertien jaar Europees Parlement en meer dan dertig jaar Assemblée Nationale. Nu stelde het fractievoorzitterschap in het niet direct gekozen parlement nog niet zoveel voor, maar Berkhouwer maakte van die positie gebruik om een kunststukje uit te halen. Tot dan toe was het voorzitterschap van het parlement, de enige functie die bij pers en regeringen wat indruk maakte, voorbehouden aan de grootste fractie, dus eigenlijk altijd de Christen Democraten. In een verbond met zijn socialistische fractievoorzitter de Duitser Ludwig Fellermaier, lukte het hem die hegemonie te doorbreken. Eerst werd de Duitse socialist Walter Behrendt voorzitter en vervolgens Berkhou-

[p. 28]

wer zelf. Daarmee kwamen twee politici aan het roer die niet in een nationale regering maar binnen ‘Europa’ carrière hadden gemaakt, en zij brachten het parlement in een stroomversnelling. Behrendt deed dat door interne vernieuwing, Berkhouwer door flamboyant en grandioos georkestreerd optreden naar buiten, hetgeen tot dan toe nooit was gebeurd.

De omgang met journalisten was een vaardigheid die Berkhouwer zich bewust eigen had gemaakt. Voor hen stond niet alleen zijn deur altijd open, hij trok ze naar binnen om ze naast de informatie die hij kwijt wilde ook nog uitgebreid van drank te voorzien. Op die manier is hij erin geslaagd bij een bezoek aan de toenmalige president van de Franse republiek, Giscard d'Estaing, waarbij hij pleitte voor directe verkiezingen van het Europees Parlement (iets dat Giscard overnam en inbracht in de Europese Raad van staatshoofden en regeringsleiders), de voorpagina te halen van Le Figaro, meest gelezen krant van Frankrijk. Dat ging niet vanzelf, want van Berkhouwer hadden de Fransen nog nooit gehoord. De correspondent van de Figaro in Straatsburg werd echter - met hulp van alle Franse leden van het parlement - verordonneerd om aan Parijs door te geven dat hij een ‘gendre de la France’ was, vanwege zijn huwelijk met een Française.

Soms was Berkhouwers prominente rol in de pers ongewild. Zo waren wij ooit naar Londen getogen om bij de toenmalige Prime-Minister Harold Wilson te pleiten om de boycot van Labour op deelname in het Europees Parlement op te heffen. Wilson zegde dat toe in een gesprek, waarbij naast hemzelf en Berkhouwer slechts de secretaris van het Britse kabinet en ikzelf aanwezig waren. Toen Berkhouwer Wilson citeerde bij de bbc, die bij de uitgang van Downing Street 10 stond te wachten, was er al een dementi nog voor we terug op Heathrow waren. Die terugrit had trouwens enige voeten in de aarde, want bij het uitrijden van Downing Street wilde een motorrijder die de post tussen de ministeries rondbracht nog net langs onze Daimler glippen, maar bleef aan de enorme auto haken, vloog over het dak van de auto heen, donderde met zijn hoofd naar voren op de straat en schoof zeker tien meter door. Wij werden onmiddellijk in een andere auto geplaatst en met grote vaart weggereden. De volgende dag kopten alle Britse kranten op de voorpagina: ‘President of European Parliament knocks down motordriver in Whitehall.’

Berkhouwer kwam ook nogal veel voor in de vreetrubriek van Stan Huygens in De Telegraaf, waarvan de redacteur, Thomas Lepeltak, een persoonlijke vriend was geworden. Eén keer heeft dat zelfs tot een incident geleid. Berkhouwer had Simone Veil, de eerste voorzitter van het direct gekozen parlement en haar vriendin Christiane Scrivener, later Lid van de Europese Commissie, uitgenodigd voor een spreekbeurt in Nederland. Voordien gingen ze eten in een sterrenrestaurant, maar daar wilde Simone Veil, die zeer op haar eenvoudige image naar buiten toe gespitst was, geen ruchtbaarheid aan geven. ‘Er zijn toch geen journalisten bij?’ vroeg ze. Berkhouwer stelde haar gerust - er zou alleen een persoonlijke vriend aanschuiven. Dat was Lepeltak, en er verscheen dus toch een stuk in de krant. Dat heeft nog veel gedonder gegeven, want als haar iets niet beviel dan was La Merveille niet mals.

Als voorzitter in het parlement was Berkhouwer geen doorslaggevend succes. Vooral in de plenaire vergaderingen wilde het nog wel eens in een pandemonium ontaarden. Dat kwam niet alleen omdat hij moeilijke dossiers snel door de stemmingen wilde jassen zonder die tot in de puntjes en komma's te kennen, maar ook omdat hij zich telkens in discussie liet lokken door de voorzitter van de Conservatieven, Sir James Scott Hopkins, die gepokt en gemazeld was in het Lagerhuisdebat. Tot wanhoop van de tolken bediende Berkhouwer zich daarbij geregeld van meerdere talen in één zin, zodat de tolken niet meer wisten wie welk woord moest vertalen, waarop ze dan maar zwegen en vrijwel niemand de discussie meer kon volgen. Op verzoek van de zittingsdienst ging ik dan naast Berkhouwer zitten om hem niet alleen bij de les en van de koffie - met steeds meer cognac erin - af te houden, maar tevens in één taal te laten spreken. Dat werd mij dan in de hitte van het debat met Scott Hopkins niet in dank afgenomen en Berkhouwer voegde mij meer dan eens bij een open microfoon toe ‘godverdomme, doctorandus, hou jij je bek’ - een uitspraak die de Nederlandse afgevaardigden dan tenminste wel meekregen.

In de relaties met de andere instellingen was het met hem ook vaak peentjes zweten. De voorzitter van de Commissie, François-Xavier Ortoli, was - ondanks dat hij een Corsicaan is - zo'n typisch formele Fransman. Hij nam Berkhouwer

[p. 29]

Een stuk heg gaat aan flarden, dansen.

niet erg serieus. Dat werd er niet beter op toen die op formeel kennismakingsbezoek als voorzitter van het parlement kwam. Ortoli nam de moeite hem vanaf de dertiende verdieping naar de auto te begeleiden. Maar alvorens in de auto te stappen trok Kees en plein public zijn broek uit, om die tijdens de reis naar Luxemburg niet te laten kreuken. Ik poogde nog het gehannes alsmede de onderbroek van Berkhouwer aan het oog te onttrekken, maar Ortoli nam de tijd om een en ander met diepgaand dédain aan te zien.

Waarschijnlijk de meest memorabele gebeurtenis met Berkhouwer heb ik meegemaakt in de zomer van 1974. Hij was zonder mij op dienstreis naar Latijns-Amerika, want ik wilde thuis blijven voor de aanstaande geboorte van mijn zoon. Al wachtend bekeken mijn vrouw en ik op de tv de ineenstorting van het Griekse kolonelsregime. De eg had de lidmaatschapsaanvraag van Griekenland tijdens de dictatuur in de ijskast gezet, maar nu de democratie was hersteld, moest daar formeel op worden gereageerd. En wel door de voorzitter van het parlement. Mijn zoon was inmiddels ter wereld en ik toog naar Schiphol met een koffertje vol schone kleren voor Berkhouwer om hem op te wachten en direct door te geleiden naar Athene. Daar aangekomen stond een juichende menigte die het platform opstormde nog voor het vliegtuig was gestopt. Het werd een triomfantelijke afdaling van de vliegtuigtrap van

[p. 30]

‘Mr Europa’, de eerste officiële buitenlandse bezoeker naar het opnieuw democratisch Griekenland.

Overigens werden tussen de diverse politieke partijen nog behoorlijke gevechten geleverd. Op het Syntagmaplein, met aan één kant het parlement en aan een andere ons Hotel Grande Bretagne, golfde de menigte en de politie heen en weer. Dat vermocht Berkhouwer er niet van weerhouden geregeld een wandelingetje op dat plein te willen maken. De diplomaat en de veiligheidsman die ons begeleidden, moesten zich telkens met gevaar voor eigen hachje opstellen tussen Berkhouwer en de vechtende kluwen.

De ochtend na onze aankomst gingen we op bezoek bij de minister van Buitenlandse Zaken in de overgangsregering, mijn latere collega Mavros, die toen nog liberaal was, maar uiteindelijk bij de socialistische fractie zou gaan. Het ministerie was een paar huizen verderop en dus gingen we te voet, tot verbijstering van de veiligheidsmannen. Er kwamen dan ook allerlei Atheners op ons af lopen die Berkhouwer de hand wilden schudden, even aanraken en toejuichen, want inmiddels was hij al op alle journaals van de Griekse tv verschenen.

In het bureau van Mavros werden we vrijwel direct na binnenkomst al gestoord door een klein mannetje dat met een aktemap binnen kwam en zich voorstelde als Averoff, minister van Defensie, die Mavros even moest spreken. Die twee lieten ons zitten en gingen met die aktemap open in een hoekje van het bureau staan smoezen. Weer even later kwam ook de kersverse nieuwe president Karamanlis zelf binnen, die naar ons zwaaide en zich ook bij het gesprek met Mavros en Averoff voegde. Zonder verder iets te zeggen, verlieten daarop Karamanlis en Averoff het vertrek. De sfeer was nogal gespannen. Mavros en zijn inmiddels ook binnengekomen collega voor Justitie Pezmazoglou, later ook al collega in het Europees Parlement, legden ons uit dat er net 28 generaals waren ontslagen en dat zulks tot problemen had geleid. De rest van ons verblijf in Athene stonden op elke straathoek twee tanks, één van regeringsgetrouwe troepen en één van de ontslagen generaals. Uiteindelijk hebben die zich toch maar bij hun ontslag neergelegd.

Als dank voor zijn bezoek, zei president Karamanlis bij het afscheid, mocht Berkhouwer kiezen wat hij nu eens in Griekenland zou willen zien. Dat werd het klassieke heiligdom op het eiland Delos, waar je alleen heen kon via Mykonos, reeds toen een bekend oord voor zeer schaars geklede, voornamelijk homoseksuele, toeristen. Op Mykonos liep Berkhouwer al snel op tegen een paar collegae tolken van zijn echtgenote, die hem bij hen uitnodigden in de nudistenkolonie. Ik vond dat mijn taken niet zover strekten en liet Kees, slechts vergezeld van de veiligheidsman, daarheen gaan. Daar heb ik wel spijt van gehad, want de agent vertelde later dat Berkhouwer bij het naakt betreden van het strand door iedereen werd bestormd, toegejuicht en begroet.

Later in Luxemburg gonsde het trouwens van de geruchten dat de voorzitter van het parlement, als hij bij mij logeerde, naakt door het bos liep te rennen. Dit was ongetwijfeld waar, maar wat men niet wist, is dat Berkhouwer een sportman was. Als student deed hij aan atletiek en werd hij geselecteerd voor de Olympische Spelen van 1940, die om begrijpelijke redenen werden afgelast. Nadien deed hij aan tennis, jogging en fietsen. Vaak ging hij op zondagmorgen eerst tennissen om direct daarop in zijn tenniskleren op de tribune van de voetbalclub az te verschijnen. Vervolgens besteeg hij dan zijn racefiets, suisde de hoek om en zeeg bij de eerste de beste vrienden neer om - naar hij beweerde - moe van het lange fietsen een biertje te drinken. Dat herhaalde hij vrijwel in elke straat. Zo bezocht hij meteen zijn schare getrouwen in de omgeving.

Berkhouwer was ook een groot verzamelaar en kunstkenner. Niet alleen ‘deed’ hij na zijn pensioen in de Bergense School, waarvan hij de meeste schilders persoonlijk kende en die hij als advocaat, in ruil voor een schilderij, van hun huwelijken afhielp. Hij had ook een fijne neus voor meubelen en boeken. Soms hield hij iets zelf, zijn omgebouwde boerderij was een waar pakhuis van goede smaak en vondsten, maar ook bric-à-brac.

Het eind van Berkhouwer's politieke leven is uitgebreid in de pers beschreven. Overmatig alcoholgebruik begon zijn tol te eisen. Zijn bijdrage aan de debatten was onvoorbereid en associatief. Het einde van zijn politieke carrière vond plaats op een receptie door de Italiaanse bergboeren die een prachtig buffet van streekproducten aanboden. Berkhouwer liep de receptie binnen en nam een fles wijn van de tafel om die op zijn kantoor te gaan opdrinken. Als hij dat gevraagd had, zou de fles hem zonder meer aangeboden zijn, men

[p. 31]

De dag die je scheert heeft schuld.

deelde aan het eind van de receptie toch aan alle aanwezigen uit. Een Belgische woordvoerder van de christen-democratische fractie riep echter op schertsende wijze: ‘Houd den dief.’ Dit werd in een Britse krant tot een ‘fait divers’. Daarop nam ook de Nederlandse pers, die Berkhouwer tot dan toe de hand boven het hoofd had gehouden, al was het maar omdat ze zelf met graagte van hem gebruikte, het verhaal over. Toen heeft de partij hem maar niet meer gekandideerd.

Ik was zeer op hem gesteld en ben hem na zijn aftreden nog regelmatig op gaan zoeken, maar het ging niet goed met hem. Hij was bitter over het feit dat de partij wel zijn even oude collega Nord in Straatsburg had gelaten en hem niet in het harnas wilde laten sterven. In het harnas is het inderdaad niet geweest, wel in de jenever, want Kees Berkhouwer is aan zijn eind gekomen doordat een ijskast vol flessen, die wankel gestut stond, over hem heen viel.