Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 32]

Kinderjaren
door Sam Koek

Ik ben geboren in 1928, net als Hofland. Mijn kinderjaren waren ‘voor de oorlog’, een aanduiding die lange tijd werd gebruikt voor de dertiger jaren van de vorige eeuw, maar nu niet meer.

Mijn voornaamste herinnering aan die tijd is dat je nooit kreeg wat je wou. Ik kreeg bijvoorbeeld eens een nieuwe broek, en die had maar één broekzak. Mijn moeder had de broek zelf gemaakt. Ik protesteerde wat ik kon, maar mijn moeder zei alleen maar dat broekzakken nu eenmaal heel moeilijk te maken waren. Later kreeg ik voor het eerst een fiets, wat ruim van tevoren werd aangekondigd en besproken, zodat ik aan voorpret niets tekort kwam. Natuurlijk kreeg ik niet een echte fiets, maar een kinderfiets, niet hoger dan zeventig centimeter, met van die kleine wieltjes, en van het merk Aapje. Dus eigenlijk kreeg ik geen fiets. Nu, vele jaren later, begrijp ik ook wel dat ik toen nog aantoonbaar te klein was voor een echte fiets, maar het voorval illustreert voor mij de hopeloze onvolmaaktheid van die tijd, zelfs als wensen leken te worden vervuld.

Die onvolmaaktheid gold heus niet alleen voor kinderen, wier wensen zo dikwijls onvervuld blijven omdat zulks beter voor de opvoeding is, neen, in mijn herinnering kregen ook volwassenen nooit hun zin. Iedereen had onvervulde verlangens. De een wou o zo graag in een huis met een tuintje wonen, een ander wou een roeibootje om te gaan vissen, een derde wilde niets liever dan grote reizen maken. Kon niet, kon niet, kon niet.

Als men op verjaardagen bij elkaar kwam was het geklaag derhalve niet van de lucht. ‘Ik zou wel eens met vakantie willen,’ zei mijn tante, ‘maar ja, dat kan niet vanwege de hond.’ Een ander die zielsgraag een hond wilde, kon dat weer niet omdat hij op een bovenhuis woonde. Iedereen verlangde naar een auto maar niemand kon hem betalen. Voor een elektrische broodrooster moest je al een hele tijd sparen. Maar het was niet alleen een kwestie van geld, er hing ook een sfeer van ‘probeer het maar niet, dat is toch niets voor ons soort mensen’.

Toentertijd hadden mensen op hun werk altijd wel een chef die er plezier in had om ze te pesten. Dat je een leuke vrouw zou trouwen, of een mooie vrouw, een schoonheid, dat was uitgesloten; op zijn best kreeg men een knap meisje of een aardig ding. Het leek wel wat op de wereld van J.J. Voskuil, een wereld waarin de mensen chagrijnig hun werk doen, waarin ze geen plezier in hun leven hebben, en waarin dat alles wordt beschouwd als een normale toestand waar je niets aan kunt veranderen.

Als kind had ik gelukkig niet zo'n duidelijke kijk op de grote-mensenwereld. Tot ik op mijn zesde voor het eerst naar school ging, speelde mijn bestaan zich binnen een zeer beperkt gebied af. Mijn leven werd geheel geregeld door mijn moeder en mijn vader, samen met hun afgezanten, een dienstmeisje en soms een kindermeisje. Samen zorgden zij voor mij en vertelden zij mij wat ik moest doen en laten. Maar mijn vader was heel vaak maandenlang op reis en als hij thuis was, zat hij hoofdzakelijk op zijn kamer te werken. Hij had een snor en hij rook naar sigaren en scheerzeep. Mijn moeder was een zachte vrouw, ze had veel hoofdpijn en wij mochten niet te veel lawaai maken als ze rustte. Het dienstmeisje heette Trijn en ze had een rode kop en een gesteven schort.

[p. 33]

Het klinkt nu alsof het van die uitgeknipte figuren waren uit een kartonnen plaat met ouderwetse poppenkasttypes, en zo was het ook. Voor mij hadden de volwassenen om mij heen weinig individualiteit. Dit hinderde mij niet. Als kind had ik werkelijk geen tijd en geen zin voor reflectie; ik had het veel te druk met opgroeien. Ouders en kindermeisjes waren slechts noodzakelijke verzorgers, die me onderdak en voedsel gaven, en die me zouden beschermen als dat nodig was. Bij de uitvoering van mijn grote, gretige plannen om mijn eigen weg te gaan, waren ze soms behulpzaam, soms een belemmering, maar veel emoties wekten ze niet op. Het idee dat ik van ze kon houden, kwam toen nog niet bij me op.

Alles in het huishouden geschiedde destijds rustig, op tijd, zonder stemverheffing of gedoe. Dit paste in de wereld van toen, maar wellicht kwam het mede omdat mijn ouders nogal oud waren; ze waren laat getrouwd, en mijn vader was bijna vijftig, mijn moeder in de veertig toen ik werd geboren. Voor een kind zijn alle volwassenen echter even oud, en ik heb volstrekt geen klachten over de betrekkelijk hoge leeftijd van mijn ouders; integendeel, ik beschouw die als een voordeel. Het bracht namelijk met zich mee dat ze zich als verstandige mensen gedroegen. Er was nooit ruzie of opwinding, ze gingen goed en rustig met elkaar om, en ze behandelden ook hun kinderen met tact, rechtvaardigheid en respect, eigenschappen die niet bij alle ouders van nature aanwezig zijn. Mijn ouders waren tegenover elkaar en tegenover hun kinderen volstrekt eerlijk, zonder inconsequenties of leugentjes om bestwil, en je kon ze volledig vertrouwen. Dat deed ik ook. Als personen heb ik ze pas veel later leren kennen en waarderen; maar in mijn vroege jeugd was hun aanwezigheid als verzorger, oppasser en bewaker een vanzelfsprekend gegeven waarover ik geen oordeel had.

[p. 34]

Het leven in dit huishouden was geborgen, veilig, maar ook niet weinig saai. Wij woonden in Wassenaar maar hoorden daar wat betreft srijl eigenlijk niet thuis, zoals ik merkte toen ik naar school ging en vriendjes kreeg. Die andere kinderen hadden moeders die sigaretten rookten en uit dansen gingen, vaders die konden voetballen en een auto hadden, ze woonden in landhuizen, sommigen hadden een zeiljacht. Dat hadden wij niet. Ik vond dit overigens even vanzelfsprekend als het feit dat je als kind niet de beschikking hebt over een eigen zwembad of een eigen vliegtuig. Je leest er over, je hoort dat er zo iemand bestaat, maar je voelt de afwezigheid van die zaken in het eigen bestaan niet als een reëel gemis.

In april 1940 werd ik twaalf en in mei kwamen de Duitsers. Mijn vader was toevallig op reis, en verdween voor vijf jaar uit het gezin, maar dat wisten we toen nog niet. Tegenover ons huis stond luchtafweergeschut en op de laatste dag van de krijgshandelingen, om drie uur 's middags, werd dat gebombardeerd. Er viel een bom precies tussen ons huis en dat van de buren. Volgens door de radio verspreide voorschriften schuilden we op het sterkste punt van ons huis, aan de achterkant, buiten, onder een balkon, met een pan op het hoofd bij wijze van helm. Er klonk een vreselijk zware slag en in de tuin verduisterde een grote stofwolk het zonlicht. Bij de keuken was een grote kuil op de plaats van de hoge heg die kort daarvoor nog het huis van onze buren aan het gezicht had onttrokken. Voor het eerst kon je dat nu eens goed bekijken. Er waren grote scheuren in het metselwerk; bij ons huis ook.

Mijn moeder besloot dat ze het niet langer alleen aan kon en dat we naar kennissen moesten vluchten. Bij de ouders van een schoolvriendje zouden wij welkom zijn. Voor wij op weg gingen, naaide zij nog mijn broekzakken dicht, want ik stak mijn handen nogal eens in mijn zakken en er was gewaarschuwd dat je daarvoor als een vermomde Duitse parachutist kon worden aangezien. Er zou zonder pardon worden geschoten.

Zo liepen wij met onze koffers door de lanen van het Wassenaarse villapark. Na het geweld van het bombardement leek het doodstil; er waren geen vliegtuigen meer en er werd niet meer door het afweergeschut geschoten. Er was niemand op straat. Er waren geen Duitse parachutisten te zien en ook geen Nederlandse soldaten. De bewoners van de kapitale landhuizen zaten binnen bij de radio of in de kelder. Het was prachtig zonnig voorjaarsweer. De zon scheen, de vogels zongen, de bladeren van de bomen ruisten zacht en de tuinen lagen in lentepracht te pronken.

Tijdens die wandeling ondervond ik tegelijkertijd een nieuwe emotie en een nieuw inzicht. Voor het eerst van mijn leven zag ik hoe mooi de wereld was, en het villapark Wassenaar in het bijzonder. In al die twaalf jaar van mijn leven was me dat nooit eerder opgevallen. En het nieuwe inzicht dat zich met grote kracht aan mij opdrong, was dat er gebeurtenissen en machten waren die sterker waren dan mijn ouders, en dat ik het dus in de toekomst wel eens zonder hun hulp in mijn eentje zou moeten zien te rooien. Ook dit was geheel nieuw voor mij. Ik vond het een aantrekkelijke gedachte, en ik zag de toekomst met belangstelling en vertrouwen tegemoet. Mijn kinderjaren waren voorbij.