Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 26]

Multatuli in spagaat
Voorbeschouwing bij een nieuwe biografie
door Jerzy Koch

Nederland is waarschijnlijk het enige land ter wereld waar de klassieken van de vaderlandse literatuur alleen met subsidie in druk kunnen worden gehouden. Misschien kan ik beter zeggen: Nederland is een land zonder klassieken, een land waar de literatuur louter bestaat uit langs fladderende eendagsvliegen. Er is een uitzondering die deze regel aannemelijk maakt. Die uitzondering is Multatuli, nom de plume van Eduard Douwes Dekker (1820-1887), schrijver van Max Havelaar (1860) voeg ik er voor jeugdige lezers haastig aan toe. Hij is in alle opzichten het begin van de moderne Nederlandse literatuur, en vormt nog steeds de toetssteen daarvan.

Over geen Nederlandse auteur is zoveel geschreven en er bestaat geen literair oeuvre dat vanuit zoveel verschillende ideologische, politieke, literaire en methodologische standpunten is bediscussieerd. Hij is misschien de enige schrijver die de gemoederen in de Lage Landen in enige mate kan verhitten, getuige het geredekavel in het herdenkingsjaar 1987. Toch lijkt het erop dat het debat over Multatuli wat is uitgesudderd. Zowel de publicistische als de wetenschappelijke discussies zijn, ondanks de diversiteit van opinies en posities, steeds meer vastgelopen in herhalingen van zetten die even vast als opmerkelijk zijn.

Wellicht dat daarin verandering komt door de langverwachte nieuwe biografie van Dik van der Meulen, Multatuli. Het leven en werk van Eduard Douwes Dekker, die deze september bij uitgeverij sun zal verschijnen en ten doop wordt gehouden in De Balie te Amsterdam, tezamen met het nieuwe toneelstuk Multatuli & Ik van Ger Beukenkamp. Bijzonder veel hoop daarop heb ik op voorhand niet, al zou ik verrukt zijn in het ongelijk te worden gesteld. Volgens eigen zeggen beoogt Van der Meulen, die ook secretaris van het Multatuli-genootschap is, in zijn levensschets van 900 bladzijden de nadruk te leggen op ‘de relatie tussen Multatuli's leven en zijn werken’, op diens ‘moeizame’ verhouding met zijn lezers, die hij ‘met grote innigheid’ verachtte, en op zijn bijna geslaagde pogingen om door te dringen tot het centrum van de politieke macht. Van der Meulen kondigt aan dat hij erin is geslaagd ‘onbekende feiten’ boven tafel te brengen en ‘bestaande inzichten in een nieuw licht te plaatsen’, terwijl ook kwesties aan de orde komen die de gemoederen al lang bezighouden, zoals de vraag waarom Multatuli in 1877, tien jaar voor zijn dood, plots stopte met schrijven.

En hier loert een probleem. In Multatuli-studies gaat het altijd over de verhouding tussen ‘leven en werk’: Multatuli én het kolonialisme, Multatuli én de poëticale opvattingen, Multatuli én zijn biografie, Multatuli én de emancipatie, enzovoort. Men kan zich afvragen wáárom die min of meer zelfde onderwerpen steeds weer terugkeren. Heerst er een onvrede over de onderzoeksresultaten tot nu toe? Of zijn de Nederlanders met een soort nationaal schuldcomplex behept omdat hun grote antikoloniale schrijver nooit eerherstel heeft gekregen? Of staat de grote variëteit van de door hem aangesneden kwesties garant voor zijn populariteit, niet alleen onder vrijdenkers, anarchisten, feministen, pedagogen of politieke activisten, maar ook onder literatuurhistorici en literatuurwetenschappers?

Hoewel het Multatuli-onderzoek in de laatste decennia deze en soortgelijke vragen heeft opgeworpen, is de receptie zelf van Multatuli nooit onderwerp van degelijk onderzoek geweest. Met andere woorden er is - bij mijn weten - niemand die een poging heeft ondernomen om het geldend Multatuli-discours te definiëren. (De uitgever van Eep Franckens De veelzinnige muze van E. Douwes Dekker uit 1990 ziet in dit boek wel ‘een kritische bespreking van bestaande literatuur over Max Havelaar’, maar de auteur doet dat niet.) Toch lijkt het alleszins leerzaam de Multatuli-studies typologisch te rangschikken en systematisch in te delen. Zo'n diagnose van be-

[p. 27]

staande interpretaties kan tevens dienen als vertrekpunt voor de prognose van de verdere ontwikkeling van de studie van Multatuli en zijn oeuvre.

Het is natuurlijk niet doenlijk in dit bestek de reusachtige Multatuli-literatuur te behandelen. P.C. van der Plank heeft in zijn Multatuli-literatuur 1948-1977 (1987) genoegzaam aangetoond hoe onoverzichtelijk omvangrijk die is alleen voor de naoorlogse periode. Wel is het mogelijk bepaalde titels als voorbeelden te noemen om aan te tonen dat het traditionele Multatuli-onderzoek in Nederland in een spagaat staat. Er zijn immers twee hoofdstromen die - zo lijkt het - door de jaren heen steeds verder van elkaar verwijderd zijn geraakt: de biografische en de tekstgerichte.

Historisch gezien is de biografische benadering van Multatuli het oudst. Vanaf het begin ontstond er een grote en niet zelden morbide belangstelling voor het privé-leven van de gewezen koloniale ambtenaar. Deze publicaties werden nog in de 19de eeuw ‘wespen-literatuur’ gedoopt en in de 20ste eeuw bestempelde Du Perron de makers ervan als ‘luizen’ (zoals in zijn Multatuli en de luizen uit 1940). Twee titels uit deze oude Multatuli-literatuur spreken boekdelen: Van Vlotens Onkruid onder de tarwe (1875) en Eduard Douwes Dekker (Multatuli). Eene ziektegeschiedenis (1888) door Swart Abrahamsz.

De ‘wespen’ of ‘luizen’ ruimden niet alleen veel plaats in voor hun uitvallen tegen Multatuli, maar ze bepaalden ook in een sterke mate de biografische context waarin diens werk vanaf het begin geïnterpreteerd werd. In reactie op de doorgaans negatieve aandacht voor het intieme leven van de schrijver ontstond een kamp van verdedigers - de ‘Multatulianen’ - maar ook in dat kamp ging het doorgaans over de mens Eduard Douwes Dekker, over zijn loopbaan in de koloniën, zijn karaktertrekken, zijn liefdesleven, en niet in de laatste plaats over zijn optreden in Lebak.

Reeds in 1901 voedde Mimi Hamminck Schepel, de weduwe Dekker, dit debat verder met haar Multatuli en officiële bescheiden. Later volgde nog Officiële bescheiden betreffende de dienst van Multatuli als Oost-Indies ambtenaar (1910). In het interbellum probeerde Du Perron het gesprek opnieuw op de documenten te richten en ook serieuzer van toon te maken. Zijn De man van Lebak. Anekdoten en dokumenten betreffende Multatuli. Bijeengebracht en gekommenteerd (1937) en Multatuli. Tweede pleidooi. Beschouwingen en nieuwe dokumenten (1938) getuigen daarvan.

De strijd over Douwes Dekker als bestuursambtenaar duurde tot in de jaren zeventig en tachtig van de 20ste eeuw. Onder meer stonden toen P. Spigt met zijn Keurig in de kontramine. Over Multatuli (1975) en W.F. Hermans met zijn De raadselachtige Multatuli (1976, 1987²) tegenover Rob Nieuwenhuys die in De mythe van Lebak (1987) betoogde dat hij Multatuli als auteur bewonderde, maar vond dat Douwes Dekker als bestuursambtenaar had gefaald. Hij wenste zich niet aan de zijde van de Multatulianen te scharen omdat hij hen een traditioneel neerlandocentrisch standpunt verweet. De discussie betrof dus voornamelijk de precisie waarmee de koloniale ambtenaar Dekker de situatie van de inheemse bevolking in Lebak geëvalueerd had, de gehaastheid van zijn optreden tegen het inlandse hoofd en de juistheid van de manier waarop hij ambtelijk te werk ging door zich direct tot de gouverneur-generaal te richten en zijn meerdere te passeren.

De discussie kreeg een interessante draai toen de Indonesiër Sitor Situmorang in 1990 in zijn essay ‘Multatuli en de Indonesische cultuur, een terugblik op zijn Sumatraanse periode’ (Over Multatuli 24: 3-15) stelde dat Dekker op Sumatra een soort inlands huwelijk had gesloten. Om die reden zou hij in deze periode de plaatselijke cultuur en de traditionele normen, wetten en gebruiken veel beter hebben leren kennen, een cultuur die nog niet door de Nederlanders was ontwricht, anders dan op Java waar de Nederlanders veel langer opereerden. Toen Douwes Dekker op Java in Lebak arriveerde, projecteerde hij zijn Sumatraanse ervaringen op de situatie waar het adat-stelsel (het systeem van wederzijdse feodale diensten tussen de bevolking en het hoofd) nog wel functioneerde maar reeds door de koloniale aanwezigheid van de Nederlanders was ontwricht. Daarmee verklaarde Situmorang de handelwijze van Multatuli en trok tegelijk alle posities in twijfel die Dekker als een eurocentrisch koloniaal afschilderden.

Een recent voorbeeld van de biografisch-ethische benadering is de bijdrage uit 1990 van de Amsterdamse advocaat Tom Phijffer met de niets

[p. 28]

aan duidelijkheid te wensen overlatende titel Het gelijk van Multatuli. Het handelen van Eduard Douwes Dekker in rechtshistorisch perspectief.

Lang voordien was de tweede stroming in het Multatuli-onderzoek al opgebloeid. De aanleiding tot de bezinning over de structuur en de formele esthetica van Multatuli's werken was zonder twijfel de publicatie door Garmt Stuiveling in 1949 van de zogeheten ‘nulde druk’ (het handschrift) van Max Havelaar. Bijna tezelfdertijd verscheen De herziening van Max Havelaar (1950) waarin G. Brom over de varianten van de roman schreef.

Een van de eerste die zich richtte op een nauwkeurige analyse van de tekst was J.J. Oversteegen, die in 1963 zijn opstel ‘De organisatie van Max Havelaar’ publiceerde in Merlyn (1,6: 20-45). Veel bekender is het proefschrift van A.L. Sötemann, De structuur van Max Havelaar, dat drie jaar later verscheen met de bijna programmatische ondertitel Bijdrage tot het onderzoek naar de interpretatie en evaluatie van de roman. Uit de analyse van Sötemann bleek hoe consistent het woordkunstwerk van Multatuli is.

Daarnaast zijn er nog vele studies die alleen Multatuli-specialisten bereiken. Een voorbeeld is het stilistisch en statistisch onderzoek van de Oost-Duitse germanist Arwed Spreu, wiens dissertatie Untersuchung zu Sprache, Rede und Stil im Roman ‘Max Havelaar’ uit 1975 nooit is gepubliceerd (met uitzondering van een artikel in het Pools waar de resultaten gepresenteerd werden). Recenter, voornamelijk tekstgericht onderzoek, is bijvoorbeeld Philip Vermoortels De parabel bij Multatuli. Hoe moet ik u aanspreken om verstaan te worden? uit 1994, waarin een analyse te vinden is van ‘schrijverstactieken’ van Multatuli, met name de ‘strategisch-retorische methode’ van het gebruik van parabels. De ontstaansgeschiedenis van de roman werd door Jaap Hoogteijling gekozen tot onderwerp van zijn dissertatie Door de achterdeur naar binnen. Over de wording van Multatuli's ‘Max Havelaar’ uit 1996.

Overigens dient in dit verband ook J.J. Oversteegens De redelijke Natuur. Multatuli's literatuuropvattingen (1987) te worden vermeld, daar dit boek de eerste serieuze poging was om de poëticale opvattingen van Multatuli te verhelderen. Bijzonder is vooral dat dit nu eens niet gebeurt aan de hand van Max Havelaar maar aan de hand van Minnebrieven en Multatuli's eigen cryptisch commentaar daarop.

Tussen die twee uitersten van Multatuli-onderzoek - het leven vs. het werk - staan enigszins vergeten in de slagschaduw enkele publicaties over de buitenlandse receptie van Multatuli. En dat is jammer, want juist het receptie-perspectief biedt waarschijnlijk de meeste kans op daadwerkelijke vooruitgang in de discussie en in elk geval bevrijding van de zo langzamerhand acute dreiging van herhaling van zetten.

Ik doel hier bijvoorbeeld op de ongepubliceerde dissertatie van René Vanrusselt Multatuli in het Duitse cultuurgebied. Een receptiestudie (1982) of mijn eigen Leuvens proefschrift Multatuli in Polen. Proeve van een literair-historische analyse van het verloop van de receptie in de periode van de eeuwwisseling (1991) dat onlangs in het Pools is gepubliceerd. Daarnaast zijn er ook nog enkele studies die kleiner van omvang zijn, zoals Jaak Kolenbergs essay ‘Multatuli in Frankrijk’ (Ons Erfdeel 14, 3: 85-90; vgl. ook Les Lettres Romanes 25) en B. Lugers Multatuli in Scandinavië uit 1973.

In dit domein hebben we trouwens evenzeer te maken met J.J. Oversteegen als voorloper. Hij publiceerde al in 1962 het artikel ‘Multatuli in het buitenland’ (opgenomen in de bundel 100 jaar Max Havelaar. Essays over Multatuli) met een kort overzicht van de vertalingen en receptiegeschiedenis. Zijn stelling luidde dat Multatuli in andere taalgebieden meestal werd geïntroduceerd door geëngageerde groeperingen die zijn ideeën zelf ‘doorleefd’ hadden, doch dat wanneer de politieke, sociale en ideologische ontwikkelingen deze groeperingen minder relevant maakten meteen ook de belangstelling voor de schrijver verdween. In zekere zin biedt deze benadering nog altijd een aanknopingspunt voor progressie in het Multatuli-debat. Het receptie-onderzoek zou zich niet alleen dienen te richten op de kritische en publieke ‘ontvangst’ van het oeuvre, maar ook op de fundamentele vraag naar de werking of uitwerking ervan.

Overigens kan deze kwestie niet los worden gezien van een ander belangrijk vraagstuk. Ik bedoel het probleem hoe iemand die steeds weer beklemtoonde dat hij geen schrijver was of wilde zijn toch tot de klassieke auteur van de Nederlandse letterkunde kon worden. Multatuli her-

[p. 29]

haalde die stelling tot vervelens toe, het werd bijna tot een bezweringsformule alsof hij een ziekte probeerde te bezweren, en daarom verdenk ik hem niet van koketterie maar van eerlijkheid.

De schijnbare tegenspraak (een schrijver pur sang die beweert geen schrijver te zijn) ontstond uiteindelijk door de wijze waarop Multatuli de in zijn geval zeer bijzondere spanning tussen auteur en oeuvre heeft verwerkt. Die was hem niet te veel maar zij heeft wel een deel van zijn leven kapot gemaakt. Het bijzondere is dat hij niet verviel in oppervlakkig engagement, die hem blind zou maken voor de schoonheid, maar evenmin in esthetiserende schrijfwoede, waarin zijn kritische geest zou stikken.

De spanning, ja de bijna obsessieve verknoping tussen schrijver en geschrevene, die voor Multatuli zo typerend is, was in de Nederlandse literatuur vóór hem nauwelijks aanwezig. Misschien dat men ergens in de geschiedenis van de Nederlandstalige letteren (een domein vol dominees en gewezen dominees, advocaten en bijna-advocaten) iemand zouden kunnen ontdekken wiens engagement even groot was. Zo waren er al vóór hem een aantal vurige pleidooien voor de inlander in de Nederlandse koloniën - bijvoorbeeld Jacob Haafner, die aan het begin van de negentiende eeuw scherpe kritiek leverde op de uitwassen van de Nederlandse kolonialisme. En toch is hij vergeten en geldt Multatuli als de verdediger van de Javaan.

De structuur van Max Havelaar laat zich, dankzij de scherpe blik van onder anderen Sötemann, goed begrijpen en heeft voor ons niet veel geheimen meer (wel dient de structuur van andere werken van Multatuli met evenveel diepgang geanalyseerd te worden). De levensloop van de schrijver is eveneens tamelijk goed verkend, hoewel de uitstekende beschrijving van Paul van 't Veers Het leven van Multatuli (1979) jammer genoeg eindigt op het moment van de publicatie van Max Havelaar, terwijl Hans van Straten met zijn Multatuli van blanke radja tot bedelman. Een schrijversleven (1995) de hoge verwachtingen niet helemaal kon waarmaken. Zeker is evenwel dat de lat voor Van der Meulens nieuwe biografie hoog ligt.

Het onderwerp waarop het boek met name

[p. 30]

zal kunnen worden getoetst, betreft juist het terrein van de spanning tussen auteur en oeuvre. Daarbij is begrip van zijn bijzondere engagement van doorslaggevende betekenis, in zoverre dat de schrijver bewust buiten de perken van het bestaande cultuurpatroon wilde treden en nadruk wilde leggen op het ingrijpen in de realiteit. Bij Multatuli leidde dit niet tot een soort kinderachtige betrokkenheid bij de actualiteit, noch tot hand- en spandiensten aan politieke groeperingen, maar tot literatuur die een nieuwe plaats voor zichzelf zoekt door als het ware buiten zichzelf te treden, tot een boek dat niet zozeer een beroep doet op de werkelijkheid maar erop uit is die vorm te geven. Dat dit Multatuli voor ogen stond, blijkt uit het slot van zijn roman, de beroemde staart van Max Havelaar, die oneindig veel meer betekent dan postmoderne verwijzingen naar het fictionele karakter van het literaire werk. Hem ging het niet meer om het ‘waarom?’, waar Nieuwenhuys en de Multatulianen over spreken, en ook niet om het ‘hoe?’, dat Sötemann ontleedt. Zijn probleem lag ergens anders; in ruimte en tijd lag zijn vraagstuk vóór het kruispunt waarop de vragen ‘waarover schrijven?’ en ‘hoe schrijven?’ zich splitsen.

Bij Multatuli was - anders dan lijkt uit de literatuurwetenschappelijke discussie - het probleem nooit opgedeeld in de aparte, opzichzelfstaande vragen ‘waarover’ te schrijven en ‘op welke wijze’ dit te doen. Uiteraard jongleert Multatuli met allerlei literaire conventies, past hij uiteenlopende verteltechnieken toe, vermengt hij stijlen, maar de studie van die aspecten van zijn schrijverschap in isolement leidt tot niets. De echte organisator en heerser in Max Havelaar blijft hijzelf, Multatuli, de spelletjes en goocheltrucjes laat hij zijn vertellers spelen (Droogstoppel, Stern, Sjaalman en bij de tafelgesprekken zelfs Havelaar). Multatuli blijft al die schijnbewegingen voortdurend beheersen, en hij legt dan ook op het cruciale moment zijn vertellers het zwijgen op om zelf de pen op te nemen.

Multatuli's houding zich niet als schrijver te willen voordoen maar toch bewust als schrijver de traditionele perken van de letteren te overschrijden, komt niet alleen in Max Havelaar voor. Wel is deze roman de plaats waar Dekker voor de eerste keer openlijk met de literaire conventies speelt om die tenslotte te doorbreken. Maar het gaat niet om een doorbraak op het artistiek terrein vanwege artistieke redenen. Hij gaat nog een stap verder, want voor de auteur van Max Havelaar was de literaire uitdrukkingsvorm niet te scheiden van zijn wereldbeschouwing. Zijn ‘stijl’ was de ‘zaak’ (en omgekeerd) en is tenslotte hemzelf geworden.

Zo vatte hij dit reeds op in de brieven aan Kruseman die hij in 1851 uit Indonesië stuurde. Maar zijn innig verlangen om de literatuur een andere plaats binnen de cultuur toe te kennen, is tevens elders te bespeuren. Het geldt voor het zo dikwijls misverstane Minnebrieven en tot op zekere hoogte ook voor het quasi-vervolg daarop Miljoenenstudiën (volgens Multatuli tenminste ‘honderd Havelaars’ waard), maar zeker voor zijn Ideeën. Aan het ontstaan van de Ideeën ligt immers de fundamentele idee ten grondslag om de scheidingslijn tussen verhaal en betoog, geschiedenis en beschouwing, informatie en waardeoordeel, Dichtung und Wahrheit te laten verdwijnen.

Vanuit dit standpunt dient men Multatuli's oeuvre altijd als een geheel te beschouwen en ook te volgen langs de chronologische lijn: Havelaar, Minnebrieven, dan Ideeën, Miljoenenstudiën en tenslotte tal van brochures. Het zijn even zo vele pogingen om steeds opnieuw een nieuwe plaats in de samenleving te vinden voor literatuur en om steeds weer een andere vorm te proberen, in de hoop de tijdgenoten zíjn opvattingen en zíjn manier van denken te doen accepteren. Als de maat van bitterheid vol was, deed ook hij concessies omwille van die acceptatie, maar hij dwaalde nooit van de uitgestippelde hoofdlijn af. En onverbeterlijk dromer als hij was, kwam hij geregeld terug en ondernam nieuwe originele pogingen.

De schrijver Multatuli is kortom op zoek naar strategieën om zo doeltreffend mogelijk te zijn en het grootst mogelijke effect te bereiken. Maar het gaat hierbij niet om literair effect of politieke doeltreffendheid - althans daarom gaat het niet alleen. Bij Multatuli groeide de zoektocht uit tot de cruciale problematiek van zijn schrijverschap, problematiek die de kwestie van de artistieke aanpak verre oversteeg. De technische geheimen van zijn atelier dienden niet om het kunstwerk te versieren, maar hun belang hing rechtstreeks af van de nawerking ervan buiten het zuiver literaire veld. Hij schreef niet omwille van de esthetiek en niet omwille van de ethiek, maar omwille van

[p. 31]

een volkomen verweving van de twee, want het boek moest rechtstreeks in de totale werkelijkheid ingrijpen.

Hier blijkt dat in geval van Multatuli het onderzoek naar de esthetica (zie Sötemann) of naar de ethiek (Nieuwenhuys of Phijffer), hoe interessant dit ook mag wezen, altijd niet meer dan deelresultaten kan opleveren. Wat gezocht dient te worden om Multatuli als complex te begrijpen - en men mag hopen dat Van der Meulen hierop mikt en niet alleen de biografische traditie voortzet - is iets dat die twee aspecten van zijn schrijverschap combineert, samenvat en tot een geheel maakt. Dat iets is volgens mij het ethos van de schrijver. Oversteegen komt in zijn De redelijke natuur, Multatuli's literatuuropvatting overigens al aardig dicht daarbij in de buurt. In zijn behandeling van de poëticale opvattingen van de auteur komt hij er bijna aan toe om de problematiek van het Multatuliaanse ethos aan te snijden. De laatste stap zet hij echter niet.

Nu lijkt ‘ethos’ een vrij vaag woord en op z'n best is het een bijzonder complexe term. Het klinkt misschien ook hoogdravender dan ik bedoel. Wat ik wil zeggen, is slechts dat de beide wegen die in Nederland tot op heden zijn bewandeld om Multatuli te begrijpen - de analyse van zijn leven en het onderzoek naar de artistieke dimensie van zijn werk - elkaar niet uitsluiten. Integendeel, beide wegen dienen gelijktijdig bewandeld te worden. Leven en werk zijn bij Multatuli werkelijk een symbiotisch geheel, meer nog misschien dan wij met het huidige literatuurwetenschappelijk begrippenapparaat tot uitdrukking kunnen brengen (hier bleef Oversteegen waarschijnlijk steken).

Tot op heden heeft het Multatuli-onderzoek in Nederland echter kunstmatig aspecten van de schrijver gescheiden die niet werkelijk te scheiden zijn. Uiteindelijk geeft het niet de vorm, waar Sötemann de nadruk op legt, en niet de inhoud, zoals bij de Multatulianen en Nieuwenhuys cum suis, ons het antwoord op de vraag naar het wezen van Multatuli. Het is juist de even unieke als volkomen versmelting van de twee in de analyse kunstmatig gescheiden aspecten waardoor de heer Douwes Dekker tot Multatuli wordt. Indien Van der Meulen erin slaagt dit in zijn Multatuli. Het leven en werk van Eduard Douwes Dekker duidelijk te maken en niet in het oude biografische stramien te vervallen, kan zijn boek een doorbraak betekenen.