Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 3]

Tien verloren jaren
Moraal en klasse in Nederland
Bastiaan Bommeljé

Saai is het bepaald niet geworden sedert de lpf is geroepen tot 's lands regering. Nu ja, misschien is vooral de politieke verslaggeving in de kranten die ik lees van de weeromstuit wat minder zouteloos geworden. Zo zag ik in een aantal recente hoofdredactionele commentaren, nieuwsanalyses en columns over de Lijst Pim Fortuyn en haar ministers onder meer de diagnoses: ‘terug naar de Middeleeuwen’, ‘een vaudeville-act’, ‘onheilspellend’, ‘meteen liegen’, ‘geen toonbeeld van fatsoen’, ‘platvloers’, ‘een reële bedreiging’, ‘louche’, ‘cabaret’, ‘een ongezonde dosis rechtse rancune’, ‘gefixeerd op repressie’ en ‘een blamage’.

De politiek leeft weer, kortom. Toch betwijfel ik enigszins of de - soms onverbloemde - toon van morele verontwaardiging die uit deze observaties spreekt erg behulpzaam is om te begrijpen wat de lpf betekent in de Nederlandse maatschappelijke verhoudingen en parlementaire geschiedenis. Weinigen zullen volhouden dat de partij tot op heden een moreel verheffende of intellectueel overtuigende voorstelling heeft verzorgd, maar interessant als verschijnsel is ze daarom niet minder. Veel inzicht bieden bovenstaande kwalificaties evenwel niet, en waarschijnlijk verraden ze bovenal dat in de media een sociologisch perspectief op de samenleving steeds meer moet wijken voor een ethisch-moralistische blik. Hier zijn ongetwijfeld oprechte overtuigingen en goede bedoelingen in het spel, en het lijkt me ook onzin te spreken van bewuste ‘demonisering’ van de lpf (net zomin als daarvan bewust sprake was bij Fortuyn). Maar het is onmiskenbaar dat journalisten zich tegenwoordig meer opstellen als behoeders van de samenleving dan als notulisten die terzijde staan. Ze missen daardoor veel, bijvoorbeeld begrip van hun eigen positie in het maatschappelijk krachtenveld.

Hoewel de rol als behoeder als journalistieke traditie stamt uit de tijd van de verzuiling, is de recente perspectiefwisseling van sociologie naar ethiek waarschijnlijk toch typisch modern. Het past in een tijdsbeeld waarin filosofie - althans de Nederlandse, half-theologische ‘op zoek naar de zin van het bestaan’ variant - bloeit, terwijl maatschappijwetenschap zo goed als dood is. In zekere zin is dit jammer, want hoewel de sociologie in de jaren zeventig door eigen toedoen ten onder is gegaan in een zee van loze woorden, biedt ze bij uitstek het instrumentarium waarover journalisten zouden dienen te beschikken. Ik bedoel dat in een sociologisch perspectief op de samenleving het conflict tussen schijn en werkelijkheid centraal staat, en dan vooral de varianten daarvan: de vermenging van belangen en ideeën, de verknoping van moraal en maatschappelijke positie, alsmede de dialectiek tussen klassen en standen. Uiteindelijk kan sociologie helpen inzicht te krijgen in het fundamentele vraagstuk van macht, en in het bijzonder de complexe verkaveling daarvan tussen de sociale, culturele, politieke en economische domeinen van een samenleving.

Ik kom hierop omdat onlangs een boekje van de socioloog en jurist Kees Schuyt uit mijn boekenkast viel. Precies tien jaar geleden bundelde hij een aantal van zijn columns uit de Volkskrant in het werkje De zittende klasse. Destijds gleed het vrij geluidloos de vergetelheid in, maar herlezing van zijn stukjes uit 1992 is verhelderend, in zekere opzichten zelfs schokkend. Te meer als men beseft dat in hetzelfde jaar - dus ook exact een decennium geleden - het werk The culture of contentment van John Kenneth Galbraith uitkwam. Hierin biedt de befaamde econoom een polemische sociologische analyse van de moderne westerse samenleving die richtingloos wentelt in de eigen welvaart (hij heeft het over de VS, maar veel is naadloos herkenbaar in Nederland). Ook aan dit boek werd te onzent niet veel aandacht besteed, hoewel het zonderling genoeg onder managers enige weerklank vond en de politicoloog Ruud Koole er destijds naar verwees in zijn analyse van de toenmalige crisis in de PvdA.

De twee boeken zijn geheel verschillend van

[p. 4]

toon. Galbraith - die men niet van ‘een ongezonde dosis rechtse rancune’ kan verdenken - heeft het onomwonden over een elite die ‘fat, dumb, and happy’ is, en over ‘een democratie waarin de minder geprivilegieerden structureel worden buitengesloten door goedbetaalde blanke moraalridders’, terwijl Schuyt veel rustiger klinkt. Het belang van zijn boekje ligt echter in het feit dat al de onderwerpen die hij in 1992 aansneed als de politieke sleutelthema's in de Nederlandse samenleving, thans de sleutelthema's van de lpf zijn. Stuk voor stuk neemt Schuyt ze zonder stemverheffing onder de loep: het ontstaan van een allochtone onderklasse, criminaliteit en onveiligheid, maatschappelijke verloedering en desintegratie, de neergang van het onderwijs, de knelpunten in de gezondheidszorg, de calculerende mentaliteit bij overheid en burgers - het is een feest van herkenning.

Deze boeken werpen vanuit de schroothoop der geschiedenis zo alsnog een scherp licht op het politieke en culturele lijden van onze tijd. Het blijkt niet alleen dat we in politiek opzicht tien verloren jaren achter de rug hebben (een conclusie die in 1991 ook al tamelijk ronduit werd getrokken in het 22^ste Jaarboek voor het democratisch socialisme), maar het blijkt ook dat door de nadruk op ethiek en moraal in politiek en journalistiek de basale sociologische vragen over de samenleving geheel ten onrechte op de achtergrond zijn geraakt. Wie de analyse van Galbraith toepast op Nederland, kan niet anders dan onder ogen zien dat de stagnatie van het afgelopen decennium niet alleen de schuld van de paarse politiek was, maar het inherente gevolg van een klassenmaatschappij die niet wilde weten dat zij een klassenmaatschappij is.

Een voorbeeld: Nederland heeft nu twintig jaar integratiepolitiek achter de rug. Daarmee is volgens sommige berekeningen in totaal 35 miljard euro gemoeid geweest. Van een aanzienlijk deel van dat geld kan niemand meer precies achterhalen waaraan het is besteed. Misschien deels aan het inhuren van externe adviseurs door de overheid, dat onder Paars 11 met zestig procent steeg tot meer dan 200 miljoen gulden per jaar. Het resultaat is in elk geval een samenleving waarin onder allochtonen vier keer zoveel structurele werkloosheid heerst als onder autochtonen, waarin allochtonen gemiddeld 15-20 procent minder verdienen dan autochtonen, twintig keer zoveel kans hebben met justitie in aanraking te komen en vijftig keer zoveel kans zonder examen hun school te verlaten. Ik bedoel een samenleving waarin de overheid 20 procent meer besteed aan universitaire studenten dan het Europees gemiddelde (mede omdat Nederland het enige land in de Westerse wereld is waar op de universiteit 50 procent van het personeel management of ondersteunende taken vervuld), en 15 procent minder aan lager onderwijs, terwijl het vmbo (veelal bevolkt door allochtonen) door de onderwijsinspecrie als ‘volstrekt onder de maat’ wordt gekwalificeerd.

En misschien bedoel ik wel een samenleving waarin volgens de vorige minister van Binnenlandse Zaken in hogere echelons van de semioverheid de inkomens ‘onwenselijk’ sterk zijn gestegen, zonder dat een journalist hierover navraag deed - had de minister het soms over het salaris van de directeur van de Novib (5994 euro per maand exclusief emolumenten), of dat van de directeur van de Stichting Nederlandse Vrijwilligers (7340 euro per maand exclusief emolumenten)? Het gaat uiteraard niet om deze bedragen (ze noemen is louter retoriek), maar om het gehele complex van status, stand, middelen, invloed en moraal, die tezamen de macht van een individu en zijn sociale groep bepalen. En het gaat om de verknoping van ethiek en belangen in dit krachtenveld.

Onlangs kwalificeerde een Engelstalig blad de verhoudingen in Nederland als ‘benign Apartheid’. En ik denk - met huiver - dat hierin veel waarheid schuilt. Nederland is een subtiele, complexe maar bijzonder reële klassenmaatschappij, waarin de afgelopen tien jaar de geprivilegieerden meer geprivilegieerd zijn geworden, en de minder geprivilegieerden minder geprivilegieerd. In dit perspectief zou de politieke correctheid van de jaren negentig misschien veel minder een uiting van onschuldige morele prudentie zijn geweest, dan van een maatschappelijke machtsstrijd. Als coalitie van proletariërs (uitgesloten van economische macht) en van proleten (uitgesloten van culturele macht) heeft de opkomst van de lpf hiermee te maken - en waarschijnlijk veel minder met een politieke vaudeville-act.