Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 47]

Het vege lijf
De mythe van de actualiteit
door Ger Thijs

Het toneelstuk Hetze, geschreven door Volkskrant-columnist Pieter Hilhorst, duurde 55 minuten en zou worden opgevoerd in De Balie, Amsterdams centrum voor kunst en politiek. Daar diende het steeds als opwarmer voor een reeks debatten aan de vooravond van de verkiezingen, begin mei. De debatten hadden als thema: de verrechtsing van Nederland, de kwade reuk waarin het begrip ‘multiculturele samenleving’ was komen te staan, de opkomst van Pim Fortuyn die een meerderheid die lang had gezwegen een stem leek te geven.

De plot van Hetze draait om de lotgevallen van een personage dat leek op Fortuyn. Zijn naam is Maarten Schat, lijsttrekker van de partij Weerbaar Nederland, en hij wordt door vier Marokkanen het ziekenhuis in geslagen. De regering zit met de gebeurtenis in zijn maag, zeker als blijkt dat het een beraamde aanslag betrof, waarvan de politie vooraf op de hoogte was. De politie heeft echter niets ondernomen. De minister-president redt zichzelf en zijn regering door een reeks schandalige leugens. Dat kan hij doen omdat Schat waarschijnlijk niet meer uit zijn coma zal ontwaken. Slot: men heft champagne omdat men het vege lijf heeft gered. Slotzin: ‘Blaming the victim werkt altijd.’

Ik speelde de rol van de minister-president. Een tussendoortje was het: tien dagen repeteren, tien dagen spelen. Speellezen eigenlijk, we hielden het tekstboek in de hand, de voorbereidingstijd was te kort om de tekst te leren. De reacties op de première waren gematigd positief, in overeenstemming met de pretentie van stuk en opvoering. Eindelijk weer eens een politiek toneelstuk was het warmste compliment dat we mochten ontvangen.

Toen de echte Maarten Schat werd vermoord, schrokken alle medewerkers zich eerst te pletter, net als de rest van Nederland. Vervolgens bekroop de schaamte ons: een gruwelijke gebeurtenis waar wij een farce van hadden gemaakt, waar wij anderen om wilden laten lachen, grijnzen en gniffelen, was realiteit geworden. We besloten niet meer te spelen.

De aanwezige intelligentsia in De Balie - die ruim was vertegenwoordigd gezien de debatten tijdens het tweede deel van de avonden - zeiden echter: waarom niet spelen? Nu heb je eindelijk een stuk met een actueel thema, en je speelt het niet. Is Joop van den Ende opgehouden met spelen? Is Lied in de schemering afgelast? Speel!

Uiteindelijk was iedereen het daarmee wel eens. Dus we speelden weer, een paar weken later, eind mei.

Zelf zag ik nog een reden waarom het interessant zou zijn om een tweede reeks voorstellingen te spelen. Wat zou er gebeuren? Een farce over een fictieve situatie was plots fel-realistisch drama geworden. Zou het publiek anders gaan kijken, zou het anders reageren? Was komedie werkelijk tragedie geworden, had een gebeurtenis in de werkelijkheid de stijl van het stuk veranderd?

De reacties van het publiek op een voorstelling zijn gewoonlijk al na de eerste avond met publiek duidelijk. De lachen die je dan krijgt, de stiltes, de eventuele zucht die door de zaal gaat, zullen gedurende de hele tournee min of meer op dezelfde momenten komen. Dat varieert hoogstens naar gelang de plek waar je speelt. In België valt elke typisch Nederlandse grap steevast plat op de bek; je speelt in een spookachtige stilte het meest vrolijke blijspel hoewel de toeschouwers je achteraf komen verzekeren dat ze een fantastische avond hebben gehad. Ook de verschillende landstreken van Nederland hebben zo hun eigen reacties op het vrolijke genre. Hoe verfijnder de komedie, hoe slechter hij reist.

Maar meestal weet je het wel na de eerste voorstelling en heb je in je spel de reacties inge-

[p. 48]

bouwd. Je weet waar je even moet inhouden om de lach te laten uitklinken, waar je er de pas in moet zetten omdat het publiek zich dreigt te gaan vervelen.

Bij Hetze leek het nauwelijks verschil te maken, voor de moord en erna, merkte ik de eerste avond van de tweede reeks voorstellingen tot mijn teleurstelling. Er werd op dezelfde momenten gelachen, er vielen dezelfde stiltes. Het stuk leek een machine die zijn eigen regels schiep waarop het publiek steeds op dezelfde manier reageerde. Misschien was het publiek in De Balie dermate ingevoerd, dat de wetenschap dat het stuk vóór de aanslag was geschreven in hun reacties was verdisconteerd, maar dat lijkt me nogal vergezocht. Hoe dan ook: het publiek reageerde volgens de wetten van de farce, niet volgens die van de kogel.

Tenminste, tot het slot van de avond. Toen gebeurde er iets nieuws. Iets kleins - het viel mijn tegenspelers niet eens op - maar toch. De minister-president - ik was in zijn huid gekropen - wordt geïnterviewd, legt een verklaring af. ‘We doen er alles aan, bla, bla, bla, zeer getroffen, bla, bla, bla, de heer schat ligt nog steeds in coma, waaruit hij waarschijnlijk niet meer zal ontwaken.’

Toen ik de zin uitsprak, voelde ik meteen dat hij iets anders was gaan betekenen. Ik zag het lichaam op de parkeerplaats liggen. Ik voelde dat bij het publiek hetzelfde gebeurde. Er daalde even een stilte neer - heel even kwamen toneel en werkelijkheid bij elkaar, ging de zucht van de actualiteit door de zaal. Toen werd de champagne geheven, werden de slotzinnen gesproken, en was het alweer voorbij. De volgende avond gebeurde het weer, op hetzelfde moment.

Er was dus wel degelijk iets veranderd. Het kan zijn dat ik de claus onbewust anders uitsprak, maar ik denk dat die zinnen door de realiteit buiten het theater voorgoed in cursief waren gezet.

Een paar weken later zag ik de voorstelling Welkom in het bos van Alex van Warmerdam. Daarin vertolkte Pierre Bokma een boswachter die een opmerking maakte over zijn dierenliefde. De zin leek op de zin die volgens een krant de overtuiging van de moordenaar van Pim Fortuyn samenvatte: dieren zijn belangrijker dan mensen; je mag mensen doden die dieren doden.

De regel kwam onverwacht, in een stuk dat verder geen enkele aanspraak maakte op actualiteit, integendeel zeer tijdloos was opgezet. Hij overviel me. Maar toch brak het stuk daardoor opeens open, maakte me bewust van het moment waarop ik hier zat, in deze zaal in Rotterdam tussen dit publiek kijkend naar een toneelvoorstelling, terwijl ergens iemand die deze zin gezegd zou kunnen hebben in een cel zat en weigerde zijn motief voor een moord te onthullen.

Ander voorbeeld: de Belgische groep ‘De Roovers’ speelde Demonen van Dostojevski, in de bewerking van Albert Camus. Het was in Brussel, een paar jaar geleden. Daarin komt een biecht voor, de biecht van Stavrogin. Hij vertelt hoe hij een klein meisje verleidt. Diezelfde stilte viel, diezelfde zucht van de actualiteit die door de zaal ging. Dit is geen gewone stilte, geen stilte die aandacht of spanning verraadt, hij is dieper, heeft iets geschrokkens. De aanleiding was duidelijk: het was in de tijd van Dutroux. Opeens was die acteur daar een Dutroux.

Maakte hij Dutroux menselijker? Veranderde hij iets bij de toeschouwers?

Nee, de zucht van de actualiteit verandert niet zoveel. Hij brengt buitenlucht binnen in de anachronistische betekenisruimte van het theater, laat actualiteit botsen op tijdloosheid en verruimt daarmee de blik.

Waar het mij om gaat, is dat de actualiteit blijkbaar zit in een zin, in een mededeling. Het zijn kortom de woorden die het stuk en de buitenwereld bij elkaar brengen. Niet de scènes, niet de actie, niet het drama zelf.

Toneel gaat over wraak, angst, liefde, haat. Tijdloze - eeuwige, zo u wilt - gevoelens, emoties die onder de realiteit liggen, eraan ten grondslag liggen. De incidenten - of dat nu de moord op een lijsttrekker is, of de terroristische organisatie die Dostojevski op het idee van zijn roman bracht - vormen slechts de buitenste schil van het drama.

Het werkelijke thema van Hetze heeft dan ook weinig te maken met de aanslag op een lijsttrekker - hoewel de handeling verdacht veel lijkt op de moord op een echte lijsttrekker. Het thema is de corruptie van politici, neen de wankelmoedigheid van de mens. En die is van alle tij-

[p. 49]

den. Slecht zijn om aan de macht te blijven, dat brengt minister-president Noorman in het gezelschap - hoewel misschien niet in de nabijheid - van de boze koningen van Shakespeare, van Creon uit Antigone, en misschien wel van een ieder van ons.

In een conventioneel toneelstuk wordt in het eerste bedrijf verteld wie wie is en waar we zijn. In het tweede nemen de grote confrontaties tussen de figuren een aanvang. Op dat moment wordt de toeschouwer - als het goed is - één met de figuren. Hij verblijft in hun geest, hij voelt hun lichaam, hij is volledig opgenomen in hun conflict. Dan ziet hij geen decor meer, geen kostuum. Hij heeft geen bewustzijn van de tijd waarin het stuk speelt of welke andere omstandigheid dan ook, hij bevindt zich in de abstracte wereld van het tijdloze drama. Mijn ervaring met Hetze doet me met meer stelligheid geloven dat de sleutel voor dit proces ligt in de verwoording van het drama, niet zozeer in de aankleding ervan of in de verhouding met de werkelijkheid.

Daarom is de uiterlijke actualisering die je tegenwoordig veel op het toneel ziet - het driedelig pak in plaats van de maliënkolder - ook zo overbodig. Het brengt de actie noch het conflict dichter bij de toeschouwer, het leidt alleen maar af. Een scène is, als hij goed is, altijd ‘actueel’.

Dit wil niet zeggen dat de wereld van nu totaal onbelangrijk is voor het toneel. Herkenbaarheid helpt de ontvankelijkheid: je komt makkelijker door dat eerste bedrijf vol mededelingen heen. Je

[p. 50]

hoeft minder informatie aan de zaal te geven. Maar te veel actualiteit kan het uitzicht ook benemen. Je kijkt niet meer helder naar het werkelijke conflict als die man daar dezelfde spijkerbroek en dezelfde bril draagt als jij.

Niet voor niets wees de Duitse toneelschrijver Heiner Müller erop dat Shakespeare nooit een stuk heeft geschreven over het grote nieuws van zijn eigen tijd: het verslaan van de Spaanse Armada. Zijn koningsdrama's spelen een eeuw eerder en hebben door alle actie van gebochelde vorsten, dikke Falstaffs, paranoïde vorstinnen heen een tijdeloos thema. Dat is het rad van de geschiedenis, of beter misschien: de maalstroom van de menselijke existentie. Wie rijst, zal vallen; wie is gevallen, wil weer omhoog.

En denk ook aan ander drama waarin schijnbaar ‘echte’ feiten zijn verwerkt. Amadeus van Peter Shaffer is niet als toneelstuk geslaagd omdat het over Mozart gaat. De incidenten van diens levensloop zijn alleen het behang. Het werkelijke onderwerp is afgunst - de jaloezie die het kleine talent Salieri heeft op het genie Mozart - en hoe die afgunst leidt tot corrumpering en corrumpering tot misdaad. Tijdlozer kan het bijna niet.

Zo ging Hetze tegelijk wel maar vooral ook niet over Fortuyn. Tijdens het spelen stonden wij even met de mond vol tanden toen de actualiteit hevig botste met de verbeelding. Dat was een interessante ervaring. Aftreden van een regering om buitenlands falen, fatale verkiezingsuitslagen, een politieke moord. Zoveel drama hadden we lang niet gekend in de Nederlandse politiek. Een Nederlands politicus kreeg ongewild de status van tragisch personage (en in het kielzog van de gebeurtenis volgden nogal wat anderen, zoals Wim Kok en Ad Melkert - maar misschien zijn die niet tragisch, alleen zielig).

Theo van Gogh wil binnenkort een film gaan maken over Pim Fortuyn, lees ik. Om niet te blijven steken bij een eendagsvlieg, zal hij meer moeten maken dan een prentenboek van 's mans leven (en dus liefst een film zonder die hondjes). Maar: wat is het thema van dat leven? Kun je dat nu al zeggen? Zeker is dat Van Gogh wel mag opschieten. Pim Fortuyn heeft nu het lichaam van Mat Herben gekregen. Daarmee krijgt de Nederlandse politiek haar oude gestalte terug. Zij is weer materiaal aan het worden waaraan toneel zich niet kan laven, maar dat louter voedsel biedt aan het genre waar zij zich vanouds thuis voelt: de kleinkunst, het cabaret.