Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 3]

Eigen lichaam eerst
door Arnon Grunberg

‘Jij hebt de roodste tepels die ik ooit heb gezien,’ zei de critica en boog zich voorover om die tepels nog beter te kunnen bekijken.

Ze was begonnen als lerares Nederlands op een middelbare school in Hilversum, maar de onbedwingbare ambitie om van een dubbeltje een kwartje te maken had haar voortgesleept. Sommige mensen hielden haar voor een moedige vrouw. Een bepaald soort schaamteloosheid kan moedig worden genoemd. Ze praatte hard, ze at met open mond, ze voelde zich vrij vreemdelingen aan te raken alsof ze die al jaren kende, en ze verwierp het idee dat er buiten haar enige vorm van superieure intelligentie te vinden was. Daarmee had ze zich verlost van het relativisme. De maat waarmee ze mat was een absolute, maar aangezien ze geen politieke agenda had - de maatschappij was voor haar niet meer dan een instrument om haar kleinschalige en bijzonder persoonlijke idealen te verwezenlijken - en aangezien ze werkelijke uitstraling en retorisch talent miste - op tv deed ze het zelden goed - was ze ongevaarlijk.

Ze had zichzelf en haar intellectuele vruchten met ongekende inzet verkocht, alsof de nucleaire winter over West-Europa was gekomen en zij de laatste twee onbestraalde peertjes in haar bezit had en die, in haar oneindige goedheid, met de mensen wilde delen. Ze begon te schrijven, eerst freelance later in vaste dienst, voor de grootste krant van Nederland, die voor de goede orde iedere week een halve pagina of meer vrij maakte voor boeken, opdat de lezers niet alleen konden meepraten over de laatste ontwikkelingen op het gebied van auto's, voetbal en terrorisme, maar ook op dat van de literatuur.

Niet alleen zij, ook vele anderen klommen op en ergens over kunnen meepraten was een belangrijk bewijsstuk om aan te tonen dat die beklimming meer was dan een droom. Zij praatte ook graag mee, behalve over het terrorisme, want dat beschouwde ze als een persoonlijke aanval op haar idealen. Als mensen beroemd konden worden door dood en verderf te zaaien, waar bleven de mensen dan nog (zoals zij) die beroemd wilden worden door mooie dingen te produceren?

Wanneer het gezelschap daarom vroeg, praatte ze ook mee in steenkolenengels, maar omdat er iets vreemds aan de hand was met haar oren meende ze dat haar beheersing van het Engels niet onderdeed voor iemand die geboren en getogen was in Oxford, en daar ook nog een jaar of twaalf had gestudeerd.

Verder moet nog worden vermeld dat haar vader, die alweer enige tijd dood was, een joodse handelaar in vodden was geweest. Een detail dat ze graag in de openbaarheid bracht omdat ze meende dat het haar een exotisch en pittoresk aura verleende. De joden van tegenwoordig waren allemaal rijk, had ze gehoord, maar zij stamde nog van een echte voddenman af. Het kan overigens best zijn dat ze die vodden verzonnen had en dat haar vader in specerijen handelde of een schoenwinkel bezat, misschien was hij niet eens joods, maar ze had nu eenmaal gekozen voor een joodse voddenman en dat vond ze een uitstekend besluit.

Haar identiteit was daarmee definitief exotisch geworden, dat vonden ook al haar vrienden en collega's. Om de waarheid te zeggen veel vrienden had ze niet, niet meer in ieder geval, maar ze zei, ‘sommige mensen hebben geen haren, andere mensen hebben geen vrienden’.

De meningen over het exotische gehalte van haar lichaam liepen uiteen, maar

[p. 4]

vrijwel iedereen was het erover eens dat het niet pittoresk was. Het was vooral omvangrijk, en het werd steeds omvangrijker.

Dat stoorde haar niet. Soms zei ze: ‘De natuur heeft mij dit lichaam geschonken en ik vind het een kostelijk cadeautje.’ Een andere keer verklaarde ze: ‘Mijn vader, de joodse voddenman, heeft mij dit lichaam gegeven en ik onttrek er iedere dag behoorlijk wat genot aan.’

Als er dan een stilte in het gezelschap viel, keek ze even rond en zei: ‘Het gaat erom dat er wat gebeurt, niet dan?’

Ze had een vriend die boeken schreef, postmoderne boeken. Hij was daarmee begonnen lang voor iedereen postmodernisme door zijn boeken strooide, en nu de terroristen, had ze gehoord, het postmodernisme een oorvijg hadden gegeven waarvan het niet een twee drie zou herstellen, ging haar vriend door met het bedrijven van traditioneel postmodernisme, want hij trok zich niets aan van de markt. En daarom had ze ooit van hem gehouden, toen de markt zich ook nog niets van haar aantrok.

Zelf had ze ook een boek geschreven, getiteld Razernij, over haar vader de joodse voddenman, en een belangrijke uitgever, die toevallig ook de uitgever was van haar vriend, had verklaard, ‘dit komt maar één keer in de vijf jaar voor, dit is heel bijzonder, dit is uniek.’

Een literair tijdschrift had een hoofdstuk voorgepubliceerd en de ontvangst was overweldigend geweest.

De critica, die overigens Imca heette, was een in alle opzichten gelukkige en gezegende vrouw.

Dit verhaal, deze anekdote moet ik misschien zeggen, begint op het moment dat Imca in een Ierse bar in de stad München haar omvangrijke lichaam tegen dat van de schrijver Titus aandrukt, terwijl ze zegt: ‘De uitgevers vechten om mijn boek.’

Later zal Imca Titus overhalen haar zijn tepels te tonen, en daarna zal ze zich jammerend op de grond laten zaken terwijl ze uitroept: ‘Jij lijkt zo op mijn vadertje, jij bent eigenlijk ook een voddenman, zeg het dan, zeg het dan, dat je een voddenman bent.’

Maar we lopen vooruit op de zaken.

Over Titus Shapiro hoeven we niet veel te vertellen, het gaat om Imca. Titus schreef boeken en had een grote wijnvlek op zijn gezicht. Op school hadden ze geroepen: ‘Toen God de wijnvlekken uitdeelde, stond jij zeker vooraan.’ En het moet gezegd, hij had wel eens mensen met een wijnvlek ontmoet, maar nog nooit was die zo groot geweest als de zijne. Hij had het idee dat mensen eerst de wijnvlek zagen en dan pas hem en geleidelijk aan was hij de wereld gaan bekijken vanuit het perspectief van de wijnvlek.

Imca drukte nu niet alleen haar onderlijf, maar ook haar bovenlijf tegen dat van Titus. ‘Het wordt een sensatie,’ zei ze, terwijl ze haar glas wijn ongewild een beetje schuin hield en de helft op het overhemd van Titus morste, ‘dat boek van me, Razernij, het gaat zo ver, de mensen zullen schrikken. Ze zullen me wel hard aanpakken omdat ik zelf ook kritieken schreef, maar ik ben niet bang, ook niet voor Arjan Peters, laat ze maar komen. Zeven, acht uitgeverijen vechten erom. Ik laat me niet gek maken.’

Haar boezem bewoog, van inspanning misschien wel, op en neer.

Titus Shapiro keek naar de grond.

Imca boog zich voorover, haar mond raakte zijn oor en ze zei: ‘Wie is die vrouw toch met wie je bent?’

Imca en Titus waren in München voor de promotie van Nederlandse kunst in Beieren. De manifestatie heette Eigen Kunst Eerst, en zelfs de staatssecretaris van cultuur die toch een paar ton in dit project had gestoken, kon niet met zekerheid zeg-

[p. 5]

gen of dat nou een ironische titel was of niet. De gesubsidieerde ironie zorgde voor veel verwarring en dat was misschien maar goed ook want dat kon je van de ongesubsidieerde lang niet altijd zeggen.

Zowel Imca als Titus waren hier op kosten van de belastingbetaler, en met hen nog een tiental journalisten, een twintigtal schrijvers, een dozijn beeldend kunstenaars en één componiste, een relatief jonge vrouw nog die het leven en werk van Jan Arends in een kameropera probeerde te vangen.

‘Dat is een vriendin van me,’ zei Titus in antwoord op Imca's vraag wie die vrouw toch was. Ze was altijd erg nieuwsgierig naar vrouwen van mannen, vooral als ze wat ouder waren dan de mannen, die vrouwen.

‘Maar ze is zo oud,’ ging Imca verder, ‘wat delen jullie eigenlijk? Delen jullie iets? En ze heeft een pruik, ik zag het wel, ik zat achter haar tijdens de discussie, ik zag haar echte haar eronderuit piepen. Moedig hoor. Ze heeft geen woord van die discussie verstaan, ze komt toch uit Amerika? Maar ze viel niet in slaap. Dat verbaasde me zo. Ik kon mijn ogen niet van haar afhouden. Mag ik eens aan haar worden voorgesteld?’

Ze had het oor van Titus nu zowat in haar mond en hij voelde hoe zijn oor langzaam vochtig werd. Aangezien hij gevoelige oren had deed hij een stap achteruit, want hij was bevreesd voor een ontsteking.

[p. 6]

Imca droeg een strakke witte broek. Dat vond ze wel bij haar passen. Ze had gehoord, waar wist ze niet meer, dat strakke kleding haar goed stond.

Bovendien voelde ze zich goed en sterk, al sinds ze Razernij had geschreven. Ze vroeg zich af of haar vriend, een lieve jongen daar niet van, nog wel iets bij kon dragen aan haar carrière. Zijn romans werden door veel critici gewaardeerd, maar als hij vijfhonderd exemplaren van een boek verkocht, was het veel. Bovendien, als die terroristen het postmodernisme zo'n oorvijg hadden gegeven dan had haar vriend eigenlijk ook een oorvijg gekregen. Hoe langer ze erover nadacht hoe meer ze tot de conclusie kwam dat die vriend van haar een blok aan haar been was, iemand die haar carrière in de weg stond in plaats van die een beetje fatsoenlijk vooruit te helpen.

En dan was er nog zijn afkomst, hij kwam uit Drente, dat was niet exotisch, dat was hooguit postmodern.

In bed had hij altijd zijn best gedaan, maar zijn exhibitionisme begon haar te vervelen, altijd maar weer op plekken waar ze betrapt konden worden, en begluurd, vooral dat. In het begin was het spannend, nu was het sleur geworden. Of je begluurd werd of niet deed er eigenlijk niet zoveel toe, het ging erom wie je begluurde. Zij wilde nu wel eens begluurd worden door mensen met macht en aanzien.

‘Nou wat deel je met die vrouw? Is het een fantasie? Deel je een fantasie?’

‘Ik weet het niet,’ zei Titus Shapiro.

‘Jullie intellectuelen doen altijd zo ingewikkeld, omdat jullie bang zijn verkeerd begrepen te worden, maar bij mij hoeft je daar niet bang voor te zijn. Ik begrijp je. Mijn vriend en ik bijvoorbeeld, wij delen een fantasie.’ Ze zei het nadrukkelijk, op een toon alsof ze zojuist iets heel bijzonders had gezegd,

Ze priemde haar wijsvinger in zijn borstkas.

Ook die wijsvinger was omvangrijk, alles was zo omvangrijk dat Titus er een beetje verlegen van werd. Imca leek niet op de gemiddelde critica. Zij had veel weg van een zigeunerin die op de kermis de toekomst voorspelde, en er vooral plezier aan leek te beleven als die toekomst vol met rampen en onheil zat.

Imca dacht, wat ik nu nodig heb, is een jood met succes, dat is ook goed voor mijn boek, iemand die me een beetje vooruit helpt.

Ze duwde zichzelf nog meer in de richting van Titus en schreeuwde om over de Ierse muziek uit te komen: ‘Jouw vader lijkt op de mijne.’

‘Mijn vader is dood,’ schreeuwde Titus terug.

‘Dat weet ik,’ zei Imca, ‘maar ze lijken op elkaar. Als twee druppels water, geloof me nou maar, ik weet precies waar jij vandaan komt.’

Toen had Imca een ingeving.

‘Die weg,’ zei ze, ‘die jij bent ingeslagen, is een doodlopende weg.’

‘Welke weg?’

Titus had het idee dat Imca in zijn neus wilde bijten. Dat vond hij niet onprettig, hij vond weinig onprettig. Hij had een zeker fatalisme over zich dat je eerder verwachtte aan te treffen tussen de bewerkers van suikerplantages op het eiland Trinidad. Literatuur was ook een soort suikerplantage, je bewerkte de grond, maar die grond was niet van jou.

‘Met je boeken,’ ging Imca verder. ‘Je moet een heel nieuwe weg inslaan.’

Haar witte broek zat nu zo strak gespannen dat de stof ieder moment leek te scheuren.

Imca pakte een hand van Titus en legde die met onmiskenbare fierheid op haar billen.

‘Voel,’ zei ze, ‘dat zijn joodse billen. Je kunt wel merken dat mijn vadertje met vodden langs de deur ging, niet?’

Titus kreeg het steeds warmer. Om lust te voelen moesten de omstandigheden optimaal zijn, en de omstandigheden waren alles behalve optimaal. Collega's keken

[p. 7]

naar hem, journalisten hielden hem in de gaten, zelfs zijn uitgever liep ergens rond in deze Ierse bar.

‘En ik kan wel voelen dat jouw ouders niet op het veld hebben gewerkt,’ ging Imca verder. Ze liet zijn hand los. ‘Ik zou graag jouw voeten willen zien.’

‘Daar is weinig aan te zien,’ zei Titus. ‘Gewone voeten.’

Titus was ingesloten. Zijn hand lag nog altijd op de billen van Imca, hij durfde die niet weg te halen. Hij voelde niet veel anders dan de synthetische stof van Imca's broek en het zweet dat gestaag van zijn hand droop.

‘Hou op met die onzin,’ zei Imca, ‘je moet een nieuwe weg inslaan met je boeken en ik geloof dat ik weet welke weg dat is. Het klinkt een beetje brutaal, maar je moet het spannend houden, niet? Zo denk jij er toch ook over?’

Titus probeerde de conversatie op een waardige manier voort te zetten, maar hij voelde hoe de waardigheid hem ontsnapte. Met iedere druppel zweet die hij verloor nam zijn waardigheid af.

‘Die uitgever van je,’ zei Imca, ‘die is niet zo slim, eigenlijk heel dom.’ Ze gaf Titus een geruststellend schouderklopje. ‘Maar je hebt zo een nieuwe.’

Ze pakte haar glas wijn dat ze op een tafeltje had gezet, nam een grote slok en lik-

[p. 8]

te haar lippen af. Ze voelde zich goed. Dit was het begin van haar opmars, de postmoderne vriend was vergeten, al die schrijvers die ze had geïnterviewd, al het ijdele gezwets dat ze aan had moeten horen was vergeten, ze had er zin in. Ze was klaar voor iets nieuws.

‘Weet je waarom mijn boek Razernij heet?’

‘Nee,’ zei Titus, blij dat ze van onderwerp was veranderd.

‘Omdat ik razend ben, er zit zoveel razernij in me. Je wilt niet weten hoeveel.’

Titus haalde zijn hand van haar billen omdat hij echt niet anders kon, maar onmiddellijk pakte ze die hand en legde hem weer terug op de plaats waar hij al een minuut of vijf lag.

‘Houd me vast,’ zei ze, ‘houd me stevig vast, want jij moet een nieuwe richting inslaan met je boeken en je moet daar niet te lang mee wachten. De laatste keer dat ik je interviewde vond ik je zo eenzaam, zo verschrikkelijk eenzaam. In die hotelkamer zat je toen, en je zag er ook zo slecht uit. Er zit ook steeds minder humor in je boeken, heb je dat zelf eigenlijk wel in de gaten? De humor gaat er langzaam uit. Sommige mensen hebben dat helemaal niet door van zichzelf, daarom zeg ik het maar even. Luister, die mevrouw die je hier bij je hebt, die gebruik je voor je boeken, niet? Jij bent eigenlijk een heel gemeen mannetje? En ze gaat met je om, omdat je gek bent. Klopt? Je bent gek, toch?’

Het kon best zijn dat Titus Shapiro een gemeen mannetje was, over zijn gemeenheid had hij nog geen definitief oordeel geveld, maar als hij nu die vraag bevestigend zou beantwoorden, had hij een verklaring afgelegd onder zware fysieke druk en hij vond dat hij dat niet moest doen. Het kon ook best zijn dat Titus Shapiro gek was, hoewel hij zich eigenlijk de laatste jaren juist steeds normaler was gaan voelen, maar ook deze vraag kon hij niet bevestigend beantwoorden zonder de verdenking op zich te laden dat hij bekentenissen deed na ernstige martelingen. Hij moest nu zwijgen, hij kon niet anders.

‘Kom,’ zei Imca, ‘jij en ik, we gaan een eindje wandelen.’

Ze verlieten de Ierse pub, nagestaard door een paar beeldend kunstenaars en wat journalisten die er eer in leken te leggen zich zo slecht en slonzig mogelijk te kleden. Een van hen liep al drie dagen rond in hetzelfde verwassen shirt. Misschien had hij maar één shirt. Misschien was het ijdelheid, of een statement, zo van: wij staan boven de kleding.

Hoe langer Titus Shapiro leefde des te meer hij tot de conclusie kwam dat hij nergens boven stond, maar dat, in tegendeel, alles boven hem stond.

Vooral Imca. Staan was niet het woord, ze hing boven hem als een wolk. Haar omvangrijke lichaam omvatte alles, het leek groter dan München, groter dan Beieren zelfs. Hij dacht, als ik nu wegloop vlucht ik zo in haar armen, Imca is overal. De Nederlandse literatuur bestaat uit Imca's lichaam, zo ziet die literatuur eruit: zwetend, omvangrijk en uitdijend, in iets te strakke kleding gestoken, pratend met een schrille stem. Ordinair en snobistisch tegelijkertijd, niet gehinderd door enige kennis, voortgeduwd door een onstilbare behoefte aan rancuneuze gezelligheid en het idee dat het wel leuk moet blijven, herkenbaar ook. Het is tenslotte een aardigheidje.

Een treurigheid overviel hem, maar ook die onderging hij gelaten.

Imca duwde hem voort, langs de toiletten, de deur uit. Hij groette in het voorbijgaan nog zijn uitgever en een journalist die al anderhalve dag bezig was dronken te worden.

Buiten op straat haalde hij diep adem. Imca pakte zijn hand en drukte die weer op haar achterste, gelukkig zei ze er dit keer niet bij dat het joodse billen waren.

Imca dacht niet aan haar lichaam, ze dacht aan de zeven, acht uitgeverijen die om haar Razernij vochten. Straks zou zij worden geïnterviewd, straks zouden mensen naar haar luisteren. Ze zou alles vertellen, over haar voddenman en de rest, de men-

[p. 9]

sen zouden huilen en lachen tegelijk, ze zou veel meer verkopen dan die vriend van haar. Ze zou hem achter zich laten zoals je een wrat achterlaat bij de huidarts.

Ze liepen door de warme straten van München en Imca zei: ‘Weet je dat geen enkele vrouw jou ooit helemaal zal hebben?’

Hij kon zich niet herinneren hoelang ze hadden gelopen, tien minuten, een kwartier, een half uur, toen Imca verklaarde: ‘Dat wat je zei tijdens die discussie, dat ging over de hoofden van de mensen heen. Dat kun je niet maken? Die mensen zitten daar om naar je te luisteren en wat je zegt gaat zo over hun hoofden heen.’

Het vergaren van kennis stond niet hoog op Imca's prioriteitenlijstje. Ze wilde wel macht, aanzien en mannen, maar dat je daarvoor kennis nodig had, beschouwde ze als een achterhaald idee. Wat je daarvoor nodig had, was een ongedwongen manier van doen, een zeker aplomb, vastberadenheid en de diepe overtuiging dat je geen enkele fout die je maakte moest toegeven.

Ze stonden stil onder een boom. Hij wist niet meer of Imca iets probeerde te verkopen, hem probeerde te redden, dronken was, of gewoon bezig aan een vorm van ongedwongen zelfexpressie. Ze leek hem iemand die haar hele leven als een vorm van zelfexpressie beschouwde. En toevallig was hij nu het lijdend voorwerp van die zelfexpressie.

Hij wist alleen nog dat Imca omvangrijk was, en hij niet. Het omvangrijke stond tegenover het niet-omvangrijke, en het was duidelijk dat dit niet zonder gevolgen kon blijven.

In één handige, snelle beweging rukte ze een knoopje van zijn blouse open, die vanwege de hitte toch al ver open stond.

‘Ik ben een overlever,’ zei ze, en bestudeerde zijn kleine borsten, staand onder een oude boom in de binnenstad van München.

Natuurlijk ook dat nog, een overlever moest natuurlijk wel ten koste van iemand anders overleven, anders was het geen overleven meer. Dan was het gewoon, simpel: leven.

Ze bekeek zijn tepels en zei de zin die hij de rest van zijn leven niet meer zou vergeten: ‘Jij hebt de roodste tepels die ik ooit heb gezien.’

‘Katten hebben nog rodere tepels.’ Dit antwoord verbaasde hem, want hij had helemaal geen katten en hij kon zich niet herinneren de tepels van katten uitvoerig bestudeerd te hebben.

Hij wilde zijn blouse weer dichtknopen, hij vond dat zijn tepels lang genoeg waren bekeken toen Imca zich op de grond liet vallen en zelfs voor haar doen vrij hard riep: ‘Jij lijkt zo op mijn vadertje. Zeg het dan, zeg het dan, zeg het dan. Dat je een voddenman bent.’

Er waren wel meer vrouwen die hem met hun vader verwarden, dochters van schrijvers, dochters van natuurkundigen, dochters van columnisten, dochters van politici, maar nog nooit was er een dochter van een voddenman geweest die in hem de man wilde zien die haar verwekt had, met wijnvlek en al.

Titus Shapiro beschouwde zichzelf als een ethisch mens, maar hij wist niet goed hoe hij zijn medeleven met Imca kon tonen.

Ze had meer demonen dan hij, veel meer. Ze had er ook meer last van.

Maar als ze hem zouden vragen er iets over te vertellen, zou hij niet veel kunnen zeggen. Misschien één zin: Haar demonen waren net zo omvangrijk als haar lichaam.