Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 10]

Het lichaamsdrama
door H.J.A. Hofland

Waarschijnlijk is dit niet algemeen bekend. De dwarsdoorsnede van een hoofdhaar nadert tot de cirkel; de dwarsdoorsnede van een neushaar is een ovaal. Het is gemakkelijk verklaarbaar. De hoofdhaar groeit in een vrijwel windstille omgeving; de neushaar staat zijn leven lang bloot aan de dubbele passaat van de ademhaling. Mannen, die over het algemeen dikkere neusharen hebben, kunnen het zelf proefondervindelijk vaststellen. Neem een hoofdhaar en laat die tussen duim en wijsvinger rollen; doe hetzelfde met een neushaar, en stel het opmerkelijk verschil vast.

Het eigen lichaam is een gebied van voortdurend empirisch zelfonderzoek. Jammer genoeg kunnen we ons het vroegste begin daarvan niet meer herinneren: hoe de baby zijn tenen verkent, wat de gewaarwordingen zijn van het kind als het zichzelf voor het eerst ruikt en dan de weg vindt in het scala van zijn eigen geuren, verkouden wordt en het snot ontdekt. Bij de eerste verwonding zijn eigen bloed. Zo gaat het verder: door de revolutie van de puberteit, de voortgaande opbouw tot volwassenheid, de schijnbare stilstand tussen het dertigste en veertigste jaar, de eerste rimpels en grijze haren, en dan de downs, de korter wordende ups, en de langer wordende downs van het voortgaand verval.

W.F. Hermans maakt ergens melding van iemand die iedere dag zijn drie maaltijden en zijn ontlasting fotografeerde. De Nederlandse cineast Jan Mol (1891-1954) heeft films gemaakt van het ontluiken, bloeien en verwelken van bloemen: één beeld per uur, zo lang de cyclus duurde. Daardoor geïnspireerd heb ik een fototoestel en een statief gekocht, een punt op de muur gemarkeerd, iedere dag mijn achterhoofd daar tegenaan gedrukt en met de zelfontspanner een portret gemaakt. Als ik dat tien jaar zou volhouden, zou ik een film van 3652 beelden hebben, waarop ik in ongeveer vijf minuten zou zien hoe ik tien jaar ouder was geworden. Met ijzeren discipline heb ik het experiment een week of drie volgehouden. Daarna verzwakte de vastberadenheid. Het statief stond in de weg, het filmpje was op, en daarmee was die onderneming afgelopen. Een simpel voorbeeld van het menselijk tekort.

(Het moet eenvoudiger kunnen, met een ‘filmboekje’, dat bestaat uit niet meer dan een pagina of veertig, vijftig. Op de oneven pagina's is een sequens van foto's of filmbeelden afgedrukt, van achter naar voren. Met je duim kun je deze reeks als een filmpje laten afritsen. Maak iedere maand, of desnoods ieder kwartaal een zelfportret en je hebt min of meer hetzelfde resultaat).

Het moet het mogelijk zijn een lichamelijke autobiografie te schrijven. Het verhaal begint als de ouders merken dat hun kind verdiept raakt in de eerste zelfreflectie. Die wordt nauwkeurig op schrift gesteld. Zo vreemd is dat niet. De meeste ouders beginnen al meteen na of zelfs tijdens de geboorte met een registratie via de camera. Minder gebruikelijk is het, een dagboek aan te leggen, maar het komt voor. Ik ken iemand wiens ouders dat voor al hun kinderen deden. Op hun 21ste verjaardag kregen ze hun eigen dagboek cadeau. Dit bedoel ik hier niet.

De volgende stap is: een dagboek met het doel, dit door het kind zelf te laten voortzetten zodra het kan schrijven. Dat vergt natuurlijk enige opvoeding tot zelfwaarneming. Maar onderschat uw peuter niet. Ais u het geluk hebt, haar/hem na een jaar of veertig over de eigen jeugd te kunnen interpelleren, en uw nazaat heeft een goed geheugen, zult u dingen horen waarvan u zelf destijds misschien enig vermoeden hebt gehad (op grondslag van uw eigen herinneringen). Vaag; niet meer dan dat. Nu krijgt u die eindelijk bevestigd, of ontkend.

Terzake. Iedere waarneming van het eigen lichaam in zijn opmerkelijke ervaringen bestaat uit drie delen of drie fasen die elkaar zeer snel opvolgen; de aanblik van het lichaam terwijl het verandert, de aard van het zintuiglijk gevoel dat daarmee gepaard gaat, en de daardoor veroorzaakte gesteldheid van de geest. In het lichamelijk dagboek zoals ik me dat voorstel, worden deze drie in één beschrijving ondergebracht.

Ik geef drie eenvoudige voorbeelden.

[p. 11]

Ook u hebt wel eens een mes gehanteerd en u daarbij flink in een vinger gesneden. De aanblik van de wond, het tweegedeelde vel waaruit het bloed stroomt, is objectief sensationeel. (Dit is het ogenblik waarvan sommige paragnosten zeggen dat ‘men uit zichzelf treedt’.) Het snijden heeft een rul gevoel veroorzaakt. Ik verwijs naar Homerus, in de passage over een soldaat die door het zwaard van zijn tegenstander wordt getroffen en in zijn warme vlees de kou van het staal voelt. Deze eerste gewaarwording van de verwonding duurt niet langer dan een ondeelbaar ogenblik. Dan komt de pijn.

Vervolgens wordt de geest beheerst door schrik, dan door angst. Daaruit ontstaat de behoefte aan een doelmatige reactie, gevolgd door het doelmatig handelen zelf. Barbusse maakt in zijn roman Le feu melding van een soldaat met een buikverwonding. Met zijn darmen in zijn handen probeert hij het lazaret te bereiken. In Saving Private Ryan raapt een soldaat zijn afgeschoten arm van het strand op. Legio zijn de verhalen van afgerukte, afgesneden vingers die nog bijtijds konden worden aangenaaid. Denk ook aan de man van Lorena Bobbitt.

We nemen aan dat deze sequens goed is afgelopen, met een jodiumbehandeling en een verbandje om de verwonding. Nu begint hoofdstuk twee: de genezing. Na een poosje wordt het verband ververst. De wond ziet er nog week en rauw uit. Nieuwe verversing. De vinger heeft zich gepantserd met een korstje. Met een vinger van de niet gewonde hand strijkt u over het korstje. Het voelt hard en ruw aan. In het korstje zelf zit geen

[p. 12]

gevoel, het strijken wordt niet doorgegeven. Dan komt de eerste poging tot het ‘afkrabben’ en het bekijken van wat zich onder het korstje heeft ontwikkeld.

Ik neem nu aan dat de wond niet is ‘gaan ontsteken’, zweren. De avonturen die dit met zich meebrengt, zijn een extra alinea waard. Ik spaar me de moeite. Dit hele avontuur hebt u zelf beleefd. Ik verwijs naar Tsjechov, zijn verhaal over een dokter bij wie zich een jonge vrouw meldt die zich een flinke jaap heeft gegeven. De dokter wordt verliefd (daarover straks meer). Hij verzorgt de wond zo zorgvuldig, dat die niet geneest vóór ze zijn liefde heeft beantwoord. Pas dan komt het korstje.

Terzijde: het schrijven van een autobiografie, een lichamelijke, een geestelijke, een alomvattende, wordt vergemakkelijkt door een zorgvuldige archivering. Het bewaren van belangrijke bewijzen zoals die tengevolge van de lotgevallen door het lichaam worden geproduceerd, is aan te bevelen. Om ook hier weer een voorbeeld te geven van een voornemen dat nooit zal worden verwezenlijkt: het bewaren van alle afgeknipte nagels, van de eerste veerkrachtige kindernagel tot de laatste verkalkte, verhoornde grijsaardnagel. De hele verzameling ondergebracht in potjes voorzien van etiketten met het levensjaar. Een autobiografie in nagelstructuur, een verhaal van opgang en verval waaraan niets hoeft te worden toegevoegd. Een mensenleven in de archief van nagels.

Het tweede voorbeeld. Het is november, u krijgt griep. De ziekte neemt een korte aanloop, die zich laat ondergaan als een vaag lichamelijk onwel zijn, gepaard aan een twijfel in de geest die in eerste aanleg wordt bestreden met the power of positive thinking: ‘Vroeg naar bed en morgen is het over.’ U hebt uzelf iets wijsgemaakt, zoals u dat, gestuurd door deze power eerder hebt gedaan. U wordt overweldigd door koorts, geeft uzelf het bevel in bed te blijven en ligt met 39, misschien even 40 graden in de tunnel van uw lakens en dekens. Bekropen door een niet aflatende reeks van rillingen bent u volstrekt bij-u-zelf. Afkeer van de hele wereld bevangt u.

In de literatuur ken ik van dit lijden twee interpretaties. De eerste is van Dostojevski, te vinden in Memoires uit het ondergrondse. Het gaat daarin weliswaar over iemand die kiespijn heeft, maar in ieder geval: een patiënt. In dit verhaal wordt het lijden geëxploiteerd. Door de ‘loopjes en trillers’ die de lijder ten beste geeft, is hij een imperialist die met zijn zieke kies de hele wereld

[p. 13]

wil onderwerpen. Het leest overtuigend, maar ik verschil met hem van mening.

De andere interpretatie komt van Virginia Woolf, in haar essay On being ill. Waarom, oppert zij, geen roman geschreven over een ziekte, over griep? Omdat daar niets in gebeurt. Ook dat is niet goed gezien. De grieppatiënt overkomt meer dan in deze paar pagina's valt op te schrijven. Het probleem is de ongrijpbaarheid van de ervaringen. Koorts veroorzaakt een roes, kwalitatief anders dan alcohol of cocaïne, maar in principe een roes waardoor het bewustzijn en dus de waarneming van het eigen lichaam principieel wordt veranderd. Dit op zichzelf is niet onaangenaam. Als koorts kunstmatig kon worden gemaakt en te koop zou zijn, zou er een verbod op bestaan. Geen lichamelijke gesteldheid brengt de mens zo dicht tot het eigen lichaam en geest als bevangen te zijn door koorts. Het is een toestand terzijde van aangenaam en onaangenaam, geluk en ongeluk. Niet door godsdienstige extase opgezweept, of door voetbal, politiek of pillen begoocheld, maar in de eenzaamheid en stilte van de ziekenkamer nadert de koortsige het dichtst tot zijn transcendentaal zijn.

Derde voorbeeld: de verliefdheid. In De l'amour komt Stendhal tot een analyserende, soms fenomenologische beschrijving van het ontstaan en de voortgang van het geestelijk proces. Het gaat, zoals we allemaal weten, gepaard met intense lichamelijke gewaarwordingen, hartkloppingen, versnelde ademhaling, enz. Minder aandacht wordt gegeven aan de lichamelijke gewaarwordingen die de ‘domesticering’ en het afsterven van deze bezetenheid begeleiden. In een autobiografie van het lichaam kan hier baanbrekend werk worden gedaan.

Ieder leven, van een kat, een hond, een aap, een mens is een drama. Zie de jonge hond rennen alsof hij het eeuwige leven heeft. Het kan niet op. Zie de oude hond sloffen. Voor het langs dravend teefje tilt hij zijn neus niet eens meer op. Ieder drama bestaat uit een verzameling van gebeurtenissen die hun betekenis ontlenen aan het voorafgaande en wat er volgt. Wie is de baas, wie de schrijver van het stuk? Het is een niet aflatende coproductie van twee rivalen, lichaam en geest. In het begin laat het lichaam de geest in de waan dat die het monopolie van het initiatief heeft. Het einde komt met de paradox: door zijn volstrekte machteloosheid heeft het lichaam tenslotte naar de macht gegrepen en die coup is gelukt.

Er is één gebied waarop verreweg de meeste mensen, ongeacht de rest van hun opleiding en de aard van hun levenswandel, blijven studeren en op hun manier deskundig worden - en als ze hun best doen, steeds deskundiger. Dat is hun eigen drama. De mens bestaat niet uit lichaam en geest. Hij is zijn eigen drie-eenheid, met één deel van zijn wezen dat het drama van lichaam en geest waarneemt. Eerst als ontdekker, onderzoeker, dan daarbij als boekhouder, archivaris, tenslotte als de schrijver van zijn eigen drama.

Begin zo'n dagboek, raadpleeg uw geheugen voor het te laat is, bewaar uw uitgevallen haren en afgeknipte nagels, koop een camera met zelfontspanner. Hou vol! Later zal de wetenschap u dankbaar zijn.