Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 29]

Verbroken zwijgen
door Bernlef

Op 29 september 199* brak de volksopstand uit die een jaar later zou uitmonden in de opheffing van de staat. De toen 70-jarige dichter H. herinnerde zich het zo:

‘Gewoontegetrouw zette ik om half acht 's avonds de televisie aan om naar een sportprogramma te kijken. In plaats daarvan zag ik een opgewonden gezelschap van slordig geklede mannen, de meeste niet ouder dan een jaar of dertig, achter een schragentafel. Een oudere man met een dikke hoornen bril en een zwarte bewegelijke snor was het meest aan het woord. Hij had het over opheffing van de bestaande orde. Ongetwijfeld was dit weer een of ander documentair drama over een Zuid-Amerikaans land waar het imperialisme op het punt stond te worden vervangen door het werkelijk bestaande socialisme. Ik schakelde naar het tweede kanaal. Daar zag ik hetzelfde gezelschap. Achter de tafel liepen mensen druk zwaaiend met papieren in en uit beeld. Het gezelschap aan tafel wisselde voortdurend van samenstelling. Niemand scheen de leiding te hebben. Toen pas begon het tot mij door te dringen. Er werd gezegd dat het volk en masse de grens naar de buurlanden overtrok. In de hoofdstad waren mensen begonnen met het afbreken van de muur die de hoofdstad in tweeën deelde. Ik begon over mijn hele lichaam te beven. Mijn eerste gedachte? Had Marit dit nog maar mee mogen maken.’

Twintig jaar geleden was H. het zwijgen opgelegd. Hij werd uit de Schrijversbond gezet en verbannen naar het plaatsje V. waar hij met zijn vrouw Marit een oude boerderij aan het meer bewoonde. Zijn bundels Keldergezangen (1968) en Op kamersterkte (1971) waren bij verschijnen al na een dag uitverkocht en werden kort daarna verboden. Zijn naam verdween uit de handboeken en uit de kranten en tijdschriften. Maar zijn gedichten hadden zich in de loop der jaren vermenigvuldigd en over het land verspreid in talloze overgetikte exemplaren. Regels als ‘Ik ben gebleven om te gaan / Ik ben gegaan om te blijven’ en ‘Ik ben ermee opgehouden van dit land te houden / ik was de enige die het zag / dit land bestond niet’ waren gevleugelde woorden geworden.

Steeds verder hadden de autoriteiten hem in het isolement gedreven. Hij werd permanent in de gaten gehouden door agenten van de Algemene Controle Dienst, zijn post werd opengemaakt of achtergehouden, zijn telefoon afgeluisterd. Regelmatig drongen agenten zijn huis binnen om zijn manuscripten in beslag te nemen. Nooit vonden ze iets. Ik schrijf geen gedichten meer, had hij op hun vragen geantwoord. Maar dat geloofden ze natuurlijk niet. Ze bleven hem controleren. Hij schreef niet langer, maar zijn zwijgen werd beroemd; in de westerse pers werd het zelfs oorverdovend genoemd. Hij werd verschillende malen uitgenodigd om daar lezingen te komen geven. Natuurlijk werd hem keer op keer een visum geweigerd. Toen zijn zwijgen maar bleef groeien, was er iemand van de regering bij hem op bezoek gekomen om hem een uitreisvisum aan te bieden. H. wist wat dat betekende. Hij had geweigerd en gezegd: ‘Het is niet zo dat ik zwijg, ik kan alleen niet meer spreken.’

Toen in oktober 199* zijn vrouw in het meer verdronk (zij was sterk bijziende en er hing die avond een zware mist) leek H. in alle opzichten een gebroken man. Nu hebben we niets meer van hem te vrezen, had de chef van de acd het staatshoofd laten weten. Maar het zwijgen van H. werd steeds spraakmakender en het onderwerp

[p. 30]

van talloze clandestien verspreide gedichten. Zijn weigering om te schrijven riep bij anderen juist het schrijven op. Bij tal van kwesties vroeg men zich af: wat zou H. hiervan hebben gezegd. De acd stond machteloos. Hoe moest men reageren op deze leegte, deze afwezigheid van woorden, deze almaar voortdurende stilte?

De controle op zijn gangen werd verscherpt. Maar niets wees op enige vorm van staatsgevaarlijke activiteit. Ook de dorpsbewoners van V. wisten niets over hem te vertellen. Twee keer in de week kwam hij boodschappen in de landwinkel doen. De agenten bestudeerden H.'s boodschappenlijstjes, maar vonden daarin niets verdachts. Met verrekijkers bespiedden ze hem als hij met zijn bootje het meer oproeide en bij een van de eilandjes afmeerde. Urenlang zat hij daar onder een eikenboom over het water uit te kijken. De agenten vroegen zich af wat hij dacht. Zelfs zijn lippen bewogen niet. Om toch met iets thuis te komen schreven zij in hun rapporten dat H. zijn dag doorbracht met bidden. Een van de agenten vergeleek hem in een rapport met een standbeeld. Zijn aanwezigheid alleen was op het laatst al subversief. Misschien dat de regeringsleider een moment had overwogen om hem te laten liquideren, maar had hij daarvan afgezien. In plaats daarvan besloot men hem eerherstel te verlenen. Maar dat sloeg hij natuurlijk af.

Het zwijgen van H. werd op die 29ste september 199* doorbroken. Een van de eerste schrijvers die op de tv verscheen, was H. Met zijn afhangende wangen en de wallen onder zijn ogen zag H. er als een oude hond uit, een buldog. Hij vergeleek de taal met een stuk land na een overstroming, alles bedekt met een dikke laag slib. ‘Pas als we onze taal gereinigd hebben van dertig jaar bedrog, achterdocht en lafheid kunnen wij opnieuw schrijven zonder ons te hoeven schamen.’ Aan het slot van de uitzending keek hij recht in de camera. ‘Twintig jaar huisarrest hebben mij de buitenwereld doen vergeten. Daarentegen heb ik mijn huis heel goed leren kennen.’ Hij zei het zonder een spoor van spot of verbittering. Op de vraag of hij nu opnieuw de pen op zou nemen, glimlachte hij alleen maar.

Hij moest eraan wennen dat de postbode nu iedere dag met een grote hoeveelheid brieven en drukwerk langskwam. Brieven van bewonderaars en bewonderaarsters, uitnodigingen om lezingen te komen geven, ergens zijn gedichten voor te dragen. De stapel post op zijn bureau groeide. Hij beantwoordde geen enkele brief; alsof hij zijn handschrift te kostbaar vond voor gebruik. In werkelijkheid was hij zo verknocht geraakt aan zijn zwijgen dat hij er geen afstand van wilde doen. Als de telefoon ging, had hij zijn standaard antwoord klaar. Daar heb ik geen verstand van.

De spion van de acd in zijn muisgrijze auto, die iedere dag een eindje verderop bij de afgebrande molen had staan posten, was verdwenen. Toch wijzigde H. zijn levenspatroon niet. Tweemaal in de week bezocht hij de landwinkel waar hij door de familie R. met respect en ook een beetje angstig werd geholpen. Iedereen had tenslotte over iedereen uit de school geklapt. Het oude wantrouwen was nog niet geweken. De grapjes over het voorbije regime die men in de winkel maakte, werden daarom omzichtig en besmuikt gedebiteerd. De president bleek een luxueus paleis aan de kust te hebben bezeten. Ze hadden er foto's van in de krant zien staan. Een voorbeeld van werkelijk bestaand socialisme. Men besprak de voor- en nadelen van emigratie. Hem werd niets meer gevraagd.

In de kranten en op de televisie werden intussen de messen geslepen. Vol walging zag H. hoe iedereen ijlings zijn stoepje probeerde schoon te vegen. Net als na de grote oorlog bleek iedereen plotseling een held te zijn geweest of dat toch op zijn minst van plan te zijn geweest. Alleen G. hield voet bij stuk. Hij bleef zich communist noemen. H. had een zeker respect voor hem. Dit was tenminste iemand die niet begon te draaien zo gauw de wind uit een andere hoek waaide. Maar hij kon niet verhelen dat

[p. 31]

hij met leedvermaak over G.'s toekomst nadacht. Het zou definitief afgelopen zijn met zijn vuistdikke romans over het boerenleven, zijn lofzangen op een leer waarin het ware leven steeds maar weer moest worden uitgesteld omdat er eerst nog allerlei vijanden van het volk moesten worden uitgeschakeld. Jarenlang was G. voorzitter van de Schrijversbond geweest en zo direct verantwoordelijk voor H.'s royement. Nu was hij de eerste die uit de nieuwe bond gegooid zou worden.

Iedereen wijzigde zijn positie, maar de methodes bleven dezelfde. Het handjevol uitgeweken dissidenten keerde onder gejuich terug. Nu waren zij de coryfeeën terwijl bijvoorbeeld S., die het soms op een akkoordje met de censuur had gegooid, hen als schrijver allemaal in zijn zak kon steken. Er was vrijheid van meningsuiting, maar de literatuur was nog net zo verpolitiseerd als ten tijde van het regime. Onder die omstandigheden had het geen zin partij te kiezen. H. bleef zwijgen. Nu werd zijn zwijgen niet langer gezien als een daad van verzet, maar als een weigering om aan de nieuwe orde deel te nemen. Ja, zo noemden zijn collega's dat: de nieuwe orde.

H. leefde van het kleine pensioen dat men hem niet had durven afnemen. Dagelijks maakte hij zijn vaste wandeling door het bos of roeide in het bootje naar het eiland waar hij onder de eik voor zich uit staarde over het rimpelende water. Als hij nog ooit iets zou schrijven zou het over haar moeten gaan, over Marit. Ze zag slecht. Op die bewuste avond moest ze in de mist per ongeluk te water zijn geraakt. Aan andere mogelijkheden wilde hij niet denken. Het was oktober, ze moest door de kou bevangen zijn geraakt. Pas na drie dagen dreggen hadden ze haar lichaam gevonden. Ze hadden het meegenomen naar het hospitaal in de provinciehoofdstad B. Toen pas hadden ze hem gewaarschuwd. Later hadden ze hem een kopie van het politierapport gestuurd. Een nauwkeurige lijst met alles wat ze tijdens het dreggen naar boven hadden gehaald. Een tractor, merk Ferz, bouwjaar 1931, zes houten karrenwielen, twee platbodems, een zeis, veertien losse planken van een vergane steiger, drie trossen, twee visnetten, een verroest geldkistje waar niets inzat. Op de zestiende plaats stond zij. Hij had het rapport na lezing meteen verscheurd.

De begrafenis had in stilte plaatsgevonden. Niemand uit V. was gekomen. Hij stond daar alleen met die ene dieprode roos in zijn vuist geklemd. Pas na drie dagen had hij de telefoon gepakt en een paar vrienden gebeld. Vier jaar geleden was het nu, maar hij miste haar nog steeds en verweet zich hoe weinig hij zich eigenlijk van haar herinnerde. Alleen 's ochtends bij het ontwaken meende hij soms haar stem te horen. Of nee, niet haar stem, maar een soort innerlijke echo ervan. Ze waren zevenentwintig jaar samen geweest. Ik heb het leven met haar als te vanzelfsprekend beschouwd. Dat dacht hij nu, nu het te laat was.

Aan de buitenkant mocht hij dan op een standbeeld lijken, een kaarsrechte oude man met grijs haar dat in een borstelige kuif recht omhoog stak, alsof het onder stroom stond, binnen in zijn hoofd heerste een chaos aan tegengestelde bewegingen. Hij beschouwde zijn leven met Marit als een aaneenschakeling van gemiste kansen. Ik heb niet genoeg rekening met de mogelijkheid van haar dood gehouden, hield hij zich voor, ik heb teveel aan mij voorbij laten gaan. En hij probeerde zich daar onder die eik, starend naar het water van het meer, haar gebaren, haar manier van lopen, trippelen was het meer, haar bijziende gescharrel voor de geest te halen. Maar hij zag niets.

Zijn trotse zwijgen maakte plaats voor een alles overheersende schaamte. Hij rouwde om haar verdwijning die hem met de dag definitiever voorkwam. Foto's vervreemdden onder zijn blik; dat was niet de vrouw die hij zocht. Zat zij dan nergens meer in hem verscholen? Hij probeerde de voorwerpen in huis te hulp te roepen, de pianotoetsen te bewegen nog eenmaal haar korte krachtige vingers te voorschijn te

[p. 32]

roepen, haar binnensmonds geneurie als ze veel te langzaam de mazurka in cis-mol van Chopin speelde, de leesbril op het puntje van haar neus, turend naar het notenbeeld voor haar op de lessenaar. Maar ook de voorwerpen in huis hadden haar losgelaten. Vanuit de hoeken van de kamer rukte stof en vuil op. Vlekken waren hem dierbaar nu. Ze bewezen dat hier eens door hen tweeën geleefd was. De aandrang om te schrijven was hem totaal vreemd. Een vriend stuurde hem Eugenio Montale's gedichtencyclus over diens overleden vrouw, Xenia.

Lief klein insect,
om de een of andere reden vlieg genoemd,
Deze avond in naderend duister
terwijl ik in Deuteronomium-Jesaja las,
dook je naast mij op,
maar zonder bril,
dus zag je mij niet
noch kon ik zonder het geblikker van je glazen
jou in de nevel ontwaren.

De gedichten ontroerden hem hevig, maar vormden tegelijkertijd het onomstotelijke bewijs dat er een eind aan zijn schrijverschap gekomen was. Alle kunst was surrogaat voor het leven. ‘In de tijd toen ik gedichten schreef’ was een zinsnede die hij nu steeds vaker in de mond nam. Als de agenten van de acd zijn boodschappenlijstjes nog zouden controleren, hadden ze kunnen constateren dat hij steeds meer rode wijn consumeerde.

Een jonge Noorse stuurde hem een scriptie over zijn gedichten. De geciteerde fragmenten leken hem door een ander geschreven, iemand die hij achter zich gelaten had. Hij schreef haar terug dat hij haar niet kon ontmoeten. Het bos rond zijn huis leek hem te roepen. Alsof hij door zijn jarenlange zwijgen de grens was overgestoken en nu zelf tot boom was geworden, een van hen. Hij verlangde naar de dood, de enige die hem van dat knagende gemis zou kunnen verlossen. Ik wil Marit achterna. Maar de gedachte het meer in te lopen schrikte hem af. Als hij naar het eiland roeide en even een hand in het water stak schrok hij van de felle kou die zijn hand bijna leek te verbranden. Hij keek naar zijn druipende vingers die zich bliksemsnel uit het donkere water hadden teruggetrokken. Behalve hijzelf was er ook nog zijn lichaam. En dat wilde niet dood.

Op de dag dat G. hem opzocht scheen de zon. De randen van de kastanjebladeren vertoonden al hun vertrouwde roestranden. Overal lagen de uit hun bolster gebarsten kastanjes glimmend met de glans van gepolitoerd hout in het gras. G. reed met zijn oude lichtblauwe Skoda tot vlak voor zijn deur. Voor het raam staand zag H. hem aarzelend uitstappen en om zich heenkijken, alsof hij nog steeds bang was gevolgd te worden. Maar sinds de omwenteling was iedereen op zichzelf aangewezen. De verklikkers deden zich weer voor als gewone burgers. H. schatte hun aantal op zo'n zeventig procent van de bevolking. Over het verleden, hoe recent ook, werd dan ook met geen woord meer gerept.

G. was nog steeds lang en mager. Zijn sluike haar was aan de slapen grijs geworden. De lange spitse neus en zijn smalle lippen gaven hem het aanzien van een vogel, een sperwer had H. wel eens gedacht. Nu zei hij dat G. dan maar moest binnenkomen.

‘Je kunt daar niet zo blijven staan,’ zei hij.

G. knikte, stapte de gang in en wachtte tot H. de deur achter hem gesloten had.

‘Ik ben gekomen om met je te praten,’ zei hij. ‘Als je dat wilt tenminste.’

[p. 33]

H. ergerde zich aan de timide, onderdanige toon.

‘Natuurlijk,’ zei hij. ‘Waarom niet. Zoveel mensen zie ik hier niet.’

Ze gingen de kamer binnen die uitzag op de bosrand, de kamer met de zwarte piano waarvan de klep gesloten was.

‘Ik wist niet dat je piano speelde,’ zei G. om ergens te beginnen.

‘Marit speelde.’

G. zweeg. H. wees hem met een handgebaar een stoel aan tafel en ging tegenover hem zitten. Hij vouwde zijn handen en keek naar de door nicotine geel geworden nagels van zijn linkerhand.

G. knipperde met zijn ogen, zijn rechterhand zocht steun aan de tafelrand. Zijn zwarte colbertjasje zat hem te ruim. Hij zag er moe uit. Toen legde hij zijn vingertoppen tegen elkaar, boog zich licht naar H. voorover en zei: ‘Het is afgelopen.’

[p. 34]

H. knikte. ‘Ieder zijn tijd,’ zei hij. ‘Maar je kunt nu tenminste weer schrijven wat je wilt.’

G. schudde langzaam zijn noord. ‘Het is afgelopen,’ herhaalde hij. ‘Niemand wil mij meer uitgeven.’

‘Je bent toch niet gekomen om je te beklagen,’ zei H. scherp.

G. schrok. Nee, in tegendeel, hij was gekomen om zijn excuses aan te bieden. Hij had nooit mogen instemmen met die eis van hogerhand om H. uit de Schrijversbond te gooien.

‘Gedane zaken,’ zei H. ‘Nu is het jouw beurt.’

H. wist dat de nieuw gevormde Schrijversbond, waarvan hij geen lid had willen worden omdat hij, zoals hij hen geschreven had, ‘niet meer schreef’, bezig was aan een zuivering.

G. voelde zich in het nauw gedreven. Het zou H. niet verbazen als er straks tranen in zijn ogen zouden springen. Hij stond op en haalde een fles rode wijn.

‘Laten we eerst iets drinken,’ zei hij.

‘Waarop?’ vroeg G. dof.

‘Op de omwenteling natuurlijk,’ zei H.

‘De terugkeer,’ zei G.

Zo hoorde H. hem liever. ‘Zo kun je het natuurlijk ook bekijken,’ zei hij.

‘Geloof jij er dan in, in die omwenteling?’ zei G.

‘Ik ben er eigenlijk te oud voor,’ zei H.

G. was ruim twintig jaar jonger dan hij. In de tijd dat G. voorzitter van de Schrijversbond was geworden was hij een jonge ambitieuze romanschrijver geweest die gekleed ging in jeans en een glimmend zwartleren jasje. Zijn stem had vast en helder geklonken, overtuigd van zijn gelijk. Ook liet hij in die tijd een martiale snor staan.

‘Geloofde jij in wat je schreef?’ vroeg H. ‘In die romans vol golvend graan, in die vijfjaren plannen die in het laatste hoofdstuk altijd net op het nippertje werden gehaald.’

‘Ze hadden een voorbeeldfunctie,’ zei G. ‘Zo had het moeten worden.’

‘Maar zo werd het niet,’ zei H. en glimlachte terwijl hij hun glazen volschonk.

‘Eigenlijk zou ik je de deur moeten uitschoppen,’ zei hij, ‘maar ik ben geïnteresseerd in hoe je jezelf al die tijd hebt kunnen voorliegen.’

‘Het waren geen leugens,’ zei G., ‘het waren toekomstvoorspellingen. Een gelovige kan lang op een wonder wachten.’

‘En nu heeft het wonder zich voltrokken,’ zei H.

‘Dat valt nog te bezien,’ zei G. ‘Je zult zien dat de mensen heimwee krijgen naar de oude orde.’

H. zuchtte. ‘Ik wil helemaal geen orde meer,’ zei hij. ‘Ik wil alleen nog maar dood.’

G. schudde misprijzend zijn hoofd. Hij was communist. In naam van dat systeem waren de mensen bij honderdduizenden vermoord, maar in de dood geloofde een communist niet. Wel in noodzakelijke offers gebracht op het altaar van de geschiedenis.

G. stond op en ging met zijn handen in zijn zakken voor het raam staan. H. keek naar zijn rug en verbaasde zich over zijn gebrek aan haat.

‘Ik heb mijn dossier ingekeken,’ zei G. ‘De acd was nog effectiever dan ik al dacht.’

‘Hoezo?’ zei H. ‘Ik neem aan dat jij toch ook voor hen werkte.’

‘Dat kon niet anders,’ zei G. ‘Maar toen ik mijn dossier inkeek, ontdekte ik dat ik op mijn beurt gecontroleerd werd.’

G. draaide zich om en liep terug naar zijn stoel. Zijn gezicht zocht naar een uitdrukking, maar kon zo gauw geen passende vinden. Een mens in paniek

‘Ik heb mijn dossier opgevraagd om mezelf straks te kunnen verdedigen,’ zei hij.

[p. 35]

‘Misschien komt er wel helemaal geen proces,’ zei H. ‘De mensen hebben wel wat anders aan hun hoofd. Trouwens, ze zeggen dat zeventig procent van de bevolking voor de acd werkte. Er is gewoon geen beginnen aan.’

‘Dat moet haast wel als je die kelders vol dossiers ziet,’ zei G. ‘Waarom ga jij ook niet eens kijken. Je hebt nu het recht.’

‘Om wat te vinden,’ zei H. ‘Ik heb tenslotte al die tijd alleen maar gezwegen.’

‘Ik kan het haast niet geloven,’ zei G. ‘Je hebt vast wel dingen in je bureaula liggen.’

H. schudde zijn hoofd. ‘Jullie hebben me mijn taal afgenomen,’ zei H. ‘Ik had niet gedacht dat dat kon, maar het kan dus wel.’

H. wees naar een hooiwagenspin die in een hoek van de kamer met zijn vijf lange tastende poten kruipend op weg was naar het plafond.

‘Straks valt hij naar beneden en begint hij weer van voren af aan. Een mens kan heel goed zonder literatuur.’

G. leek even in gedachten verzonken. Toen zei hij: ‘Je hebt geen idee wat de acd allemaal van je weet,’ zei hij. ‘De kleinste dingen. Zaken die je zelf totaal vergeten bent. Ze maakten geen enkel onderscheid. Alles werd genoteerd.’

‘Wij zijn altijd al een land van dwangmatige boekhouders geweest,’ zei H. ‘Dat komt door ons gebrek aan zelfvertrouwen. We hebben nooit in dit land geloofd. Pas als iets in een rapport stond leek het ons werkelijk te bestaan.’

G. stond op en stak zijn hand uit. ‘Je begrijpt hoe ik mij schaam,’ zei hij. ‘Ik begrijp ook dat het in wezen onvergeeflijk is.’

‘Als ik iemand anders was, zou ik je nu ter plekke neerschieten,’ zei H. ‘Het is maar dat je dat weet.’

Toen H. zich in de hoofdstad bij het kantoor van de voormalige acd meldde, dat zich nog steeds verschool achter een koperen naambord met daarin de letters ‘Profil A.B.- Import & Export’ gegraveerd, werd hij onmiddellijk toegelaten tot de directeur, een jongeman met lichtblauwe ogen, een veerkrachtige tred en een iets te enthousiaste handdruk. Zijn naam was P.

‘U begrijpt dat ik nog maar net in functie ben,’ zei hij. ‘De kelders zijn ook voor mij nog een doolhof.’

‘Zijn er veel mensen die hun dossier willen inzien,’ vroeg H.

‘In het begin liep het hier storm. Maar nu het nieuwtje eraf is.’

‘Het nieuwtje?’ vroeg H.

‘Of je buurman voor de dienst had gewerkt, wie op je werk over je geklikt had.’

‘En dan?’

‘Eigenlijk niets. Er is werkelijk geen beginnen aan.’

‘U bent er dus ook voor om alles maar te vergeten?’ vroeg H.

‘Dat zou beter zijn,’ zei P. ‘De schaamte is eenvoudigweg te groot.’

Hij ging H. voor naar de kelders van het gebouw. De grijze terlenka broek van de jonge directeur was iets te kort. H. hield zich aan de trapleuning vast. Toen ze voor een met ijzer beslagen deur stilhielden en P. de deur voor hem opende, zei hij: ‘Er lopen een paar beambten rond die u wel verder zullen helpen. U kunt ze herkennen aan hun grijze stofjas. Als u iets nodig heeft dan weet u waar ik kantoor houd.’

H. hoorde de jongeman met twee treden tegelijk de trap oprennen, alsof hij ergens voor wegvluchtte. H. herkende de geur van dicht opeengepakt, langzaam wegkwijnend papier: de universiteitsbibliotheek van J. waar hij eens gestudeerd had. Zijn ogen moesten wennen aan het schaarse kelderlicht dat door een rij getraliede raampjes naar binnenviel. Zo nu en dan zag hij vrouwen- en mannenbenen voorbij stappen. Voor hem liepen rijen ijzeren schappen, aan weerskanten uitpuilend van de in bruine omslagen gestoken dossiers, schijnbaar tot in de oneindigheid door. Lang-

[p. 36]

zaam schuifelde hij langs de kop van de stellingen zonder zich in het doolhof te wagen.

In de verte zag hij zo'n door P. beschreven beambte in grijze stofjas achter een steekkarretje staan. Verder was er niemand in de immense kelderruimte te bekennen. Er hing een klamme stilte, slechts zo nu en dan verbroken door geluiden van buiten. De man in de stofjas zag hem al van verre aankomen. H. stelde zich voor. ‘Ik heb toestemming van de directeur om mijn dossier in te zien.’ De al wat oudere man knikte. Hij had een grijze gelaatskleur, alsof zijn gezicht bedekt was met een dun laagje poeder. Over zijn linkerwang liep het donkere streepje van een litteken. De man slofte op veterloze soldatenschoenen voor hem uit. H. zag dat hij licht mank liep. Hij ademde zwaar.

‘We moeten naar vak C,’ zei de man zonder om te kijken. ‘Daar staan de dossiers die met literatuur te maken hebben.’

H. had de man alleen zijn naam genoemd, maar de beambte was kennelijk verteld wie hij was.

De ruimte die ze nu betraden werd verlicht door een rij neonbuizen aan het plafond. De man hield voor een van de schappen stil. Hij telde de ruggen van de dossiers.

‘Eenentwintig,’ zei hij. ‘U was belangrijk. Wilt u ze allemaal inzien?’

‘Laten we maar met de eerste beginnen,’ zei H. ‘Dan zie ik wel verder.’

De beambte trok een dikke bruine map uit de schap en liep naar een afgetrapte tafel met wat keukenstoelen er omheen. Hij legde de map op tafel en wees uitnodigend naar een van de stoelen.

‘Hier rechts aan de tafelrand zit een belletje,’ zei hij. ‘Als u iets wilt weten drukt u er maar op.’

H. zat voor het dichtgeslagen dossier. Zijn hart bonsde. In de verte hoorde hij de beambte sloffen. Toen sloeg hij de map open.

Het dossier begon op 27 september 197* met het verslag van de redactievergadering van Nieuwe Wegen waarop hij zijn ontslag als hoofdredacteur had ingediend. Een van de aanwezige redactieleden moest het verslag hebben opgesteld. L. of R. of misschien de kleine astmatische V.? Zijn argumenten waren correct weergegeven. Ik kan niet langer geloofwaardig als hoofdredacteur optreden als de beslissingen over het redactiebeleid op het ministerie van cultuur worden genomen.

H. bladerde verder. In een paar uur zag hij zijn leven uit die tijd aan zich voorbij trekken. Nu hij het ene document na het andere bestudeerde realiseerde hij zich pas met hoeveel overleg zijn isolering ten uitvoer was gebracht.

Toen hij de eerste map uit had, stond hij op en haalde de volgende. Daar had hij de beambte niet voor nodig. In de loop van die dag zag hij het verraad van zijn vrienden aan zich voorbij trekken. Eerste huiszoeking in 198*, 22 mei. Een lijst van de in beslag genomen manuscripten en boeken, geschreven in een schools traag handschrift. Hij zag de man weer voor zich, hoe die aan zijn keukentafel had gezeten en de stapel manuscripten, die twee anderen uit laden en bureaus te voorschijn hadden getrokken, een voor een beschreef, het puntje van zijn beslagen tong tussen zijn tanden. Titels van gedichten die hij zich nog vaag herinnerde, een artikel over de kleurentheorieën van Goethe en Wittgenstein, de synopsis voor een film die nooit gemaakt was. Onder aan het vel, naast de datum, stond de handtekening van de loensende man van de acd met een sierlijke krul aan het eind, alsof hij opgelucht was geweest dat het karwei geklaard was.

Marit was woedend het huis uitgelopen. Dat stond nergens vermeld. Als een waakhond was ze met die twee agenten in burger mee door het huis gelopen. Ze had een kopie van de lijst van in beslag genomen papieren en boeken geëist en toen de

[p. 37]

loensende man die niet wilde geven was ze woedend het bos ingelopen. En hij? Hij was verlamd van angst geweest. Hij had ze geen strobreed in de weg gelegd. Nerveus bladerde hij verder. De in beslag genomen manuscripten zaten niet in het dossier. Misschien waren die elders. Of waren ze door de acd vernietigd?

Hij leunde achterover. Zijn ogen prikten. Het maakte nu trouwens niet meer uit. De acd had ervoor gezorgd dat hij de vergetelheid al tijdens zijn leven deelachtig was geworden. Plotseling was hij te moe om door te gaan. Hij drukte op het belletje.

De man in stofjas knikte vol begrip.

‘De meesten wordt het teveel,’ zei hij. ‘Wilt u nog eens terugkomen?’ H. knikte. ‘Morgen,’ zei hij.

‘Dan laat ik alles zo liggen.’

[p. 38]

H. bracht de nacht in een hotel door. Hij zat lang in bad en viel toen in een diepe droomloze slaap. Toen hij de volgende ochtend wakker werd, had hij het gevoel de hele nacht gewerkt te hebben.

Op weg naar de Allee van de Overwinning waaraan het gebouw lag waarin het archief van de acd was gevestigd, viel her H. op hoe verwaarloosd de huizen eruit zagen. Dit was de vrucht van jarenlang kunstmatig laaggehouden huren (‘voor een ieder een betaalbare woning’) waardoor er geen cent voor onderhoud overbleef. Gebladderde kozijnen, scheef gezakte sponningen, verveloze afgetrapte huisdeuren. En overal die lucht van olie en kool. De mensen die hij tegenkwam, leefden nu in een vrij land, maar zagen eruit alsof ze een zware last met zich meetorsten. Vrij maar werkeloos.

Op een straathoek stond een platte kar op het trottoir. Op de kar een zwarte piano waarachter een man met een mopsneus en met handschoenen waarvan de vingertopjes waren afgeknipt een melodie speelde die hem bekend voorkwam zonder dat hij haar thuis kon brengen. De man had de kraag van zijn jasje opgezet en zo nu en dan blies hij tussen twee passages door even op zijn vingers. H. liep verder.

De portier van het archief bekeek hem argwanend en greep toen de telefoon. Hij was nog van de oude stempel. Zonder identiteitspapieren en speciale vergunningen geen toegang. Maar na het telefoongesprek mocht hij toch doorlopen. ‘Ik weet de weg,’ zei hij.

De kelder was verlaten. Het was nog vroeg. In afdeling C lagen de dossiers die hij had doorgekeken nog onaangeroerd op tafel. Hij liep naar een van de stellingen en bleef lange tijd voor de rijen met uitpuilende mappen staan. Wat was de zin van deze bezigheid? Was het geen masochisme deze twintig verloren jaren op te rakelen aan de hand van rapporten, notities, ooggetuigenverslagen van spionnen die vanuit hun auto's zijn huis jarenlang met verrekijkers in de gaten hadden gehouden? Zijn hand ging aarzelend langs de rij bruine mappen, trok er toen een uit. Hij liep met de map naar tafel en ging zitten.

Het dossier begon op 24 oktober 198*. Her eerste vel was op een typemachine geschreven waarvan het lint versleten was. De bleke letters leken zich onder zijn ogen aan zijn blik te willen onttrekken. Zijn lippen bewogen terwijl hij de tekst las. Een paar keer moest hij hevig slikken.

M.: Trek toch niet steeds datzelfde overhemd aan.

H.: Zolang ik niet stink...

M.: Dat duurt anders niet lang meer.

H.: Is er nog koffie?

M.: Op het fornuis.

Deze conservatie had blijkens de rapporteur om 09.23 uur 's morgens plaatsgevonden. Het was ongelofelijk. Ze moesten tijdens een van de huiszoekingen een verborgen microfoon hebben geïnstalleerd. En ergens, op een andere plek, had iemand gezeten die de bandopnamen had uitgetikt. Honderden vellen vol.

6 november, 11.15 v.m

H.: Is de eekhoorn al langs geweest?

M.: Nee, ik heb Vicky nog niet gezien vandaag.

H.: Die vetbol in de appelboom is bijna op, zie je dat?

M.: Ik zal vanmiddag een nieuwe kopen. Dan komen de mezen wel terug.

[p. 39]

Vicky. Zo noemde Mark de eekhoorn met zijn nerveus ronddraaiende kopje en de dunne staart waaraan je kon zien dat hij al oud moest zijn. Vicky, naar een oudtante van haar die aan smetvrees leed en geen ogenblik kon stilzitten.

Alles wat zij al die jaren tegen elkaar in de huiskamer gezegd hadden stond hier genoteerd. Al die dagelijkse gesprekjes over zowat niets waarmee een ouder echtpaar liet blijken innig met elkaar vergroeid te zijn. Een ritueel van geruststellingen, halve zinnetjes, toespelingen en lachend gemopper.

2 februari 198*.

M.: Kan dit papier weg?

H.: Laat eens kijken. Dat is een eerste versie.

Iemand had hier in de marge met potlood een vraagteken bij geplaatst.

M.: Ik zou hem toch maar bewaren.

H.: Ik kom nooit op eerdere versies terug.

Hij herinnerde zich waar dit over ging. In januari 198* was hij begonnen aan een vertaling van de gedichten van Catullus. Voor zijn plezier; om iets om handen te hebben. Hij zag Marit weer staan met het papier in haar hand, dat ze aan een puntje liet afhangen, alsof ze er vies van was. Marit hield niet van Catullus. Ze vond zijn gedichten obsceen. Het houdt de kwajongen in mij wakker had hij gezegd. Bovendien was het een mooie gelegenheid zijn Latijn weer wat op te halen.

Hij keek voor zich uit naar de grijs gesausde keldermuren. Daar stond ze, met een scheef lachje terwijl ze hem een oude viezerik noemde, op kousenvoeten dichterbij trippelde en hem op haar tenen staande op zijn voorhoofd kuste. Wij verzamelen rimpels zoals Vicky beukennootjes, had hij eens tegen haar gezegd. Haar gezicht, zelfs toen het oud werd, hoe onverwoestbaar had het hem geleken.

Hier was iets onderstreept. Pianomuziek? De notulist had het stuk niet herkend en had daarom voor alle zekerheid maar een vraagteken achter het woord gezet. Hij probeerde zich de man of vrouw voor te stellen die deze gesprekken dag in dag uit vlijtig had zitten uittikken. Dachten ze echt op deze manier achter geheimen te zullen komen waarmee ze hem zouden kunnen chanteren? Marit en hij hadden geen geheimen voor elkaar en over politiek spraken ze zelden. Ze waren zich in de loop der jaren gaan gedragen alsof ze in een ander land woonden. Dit land bestaat niet had hij eens geschreven en niemand had indertijd begrepen hoe letterlijk hij dat bedoelde.

Hoe onbeduidend hun gesprekken vaak ook waren, nu hij ze teruglas vervulden ze hem met beelden. Herkennend knikkend en glimlachend werkte hij zich door de dossiers heen. Die gesprekken waren hem op dat ogenblik dierbaarder dan welk meesterwerk dan ook. In al hun alledaagsheid openden ze de poorten van zijn herinnering.

Hij verlengde zijn verblijf in het hotel met een week. 's Avonds zocht hij drukbezochte restaurants en café's op. Hij voelde dat hij weer deel uitmaakte van het leven en realiseerde zich dat het de agenten van de acd waren waaraan hij dit geluk te danken had. 's Morgens werd hij met jongensachtige opwinding wakker. Hij zong onder de douche en wreef zich vergenoegd in zijn handen. Alles was bewaard. Dankzij de spionnen van de staat was geen woord van zijn leven met haar verloren gegaan.

Op de zevende dag van zijn bezoek kwam de directeur hem opzoeken.

‘U maakt er wel werk van,’ zei P. vriendelijk terwijl hij op een hoek van de tafel ging zitten. ‘Gaat u er soms een boek over schrijven?’

H. glimlachte en keek hem toen ernstig aan.

‘Ik beleef alles opnieuw,’ zei hij.

[p. 40]

‘Bent u niet erg geschrokken van wat u daar allemaal gelezen heeft?’ vroeg P.

‘U begrijpt niet half hoe gelukkig ik ben,’ zei H.

‘Er is sprake van dat ons land bij het buurland wordt gevoegd. Dat wij straks als zelfstandig land ophouden te bestaan,’ zei de directeur.

‘Dit archief is goud waard,’ zei H. en wees met zijn ene hand op de stellingen om hen heen.

‘Ze waren gek bij de acd,’ antwoordde P. die dacht dat H. alles wat hij zei ironisch bedoelde.

‘Natuurlijk waren ze dat,’ zei H. ‘Gelukkig wel. Dit mag nooit verloren gaan.’

‘Uit historisch oogpunt bedoelt u?’ informeerde P.

H. knikte. ‘Het leven in een land is nog nooit zo uitputtend gedocumenteerd.’ Hij sloeg een bladzij om en las voor:

M.: De tegels rond het fornuis beginnen los te zitten.

H.: Ik zal kijken of ik ergens lijm vandaan kan halen. Misschien dat R. lijm verkoopt.

Ik moet toch naar de winkel straks.

M.: Vergeet het dan niet.

H.: Ik vergeet nooit iets.

De directeur schudde zijn hoofd.

‘Al die onbenulligheid,’ zei hij, ‘al die feiten die van geen enkel belang waren. Voor wie dan ook.’

‘Dat is de kern van de zaak,’ antwoordde H. en sloeg de map voor zich dicht. ‘En de banden?’

P. herhaalde H.'s vraag.

‘De banden waarop al deze gesprekken zijn opgenomen.’

P. haalde zijn schouders op.

‘Ze gebruikten toen nog van die grote spoelen. Banden waren duur. Ze werden steeds opnieuw gebruikt.’

Even leek het alsof H. flauw zou vallen. Hij trok krijtwit weg.

‘Als alles was genoteerd konden de banden worden gewist,’ ging P. verder. ‘Nogmaals, ze waren gek bij de acd.’

De directeur bracht hem tot aan de buitendeur. Hij keek de bejaarde dichter na. Ja, hij leek sprekend op een hond. De mensen die H. op het brede trottoir tegemoet kwamen keken verbaasd naar dat gerimpelde gezicht dat hen stralend toelachte. Niemand is hem vergeten, dacht de directeur tevreden terwijl hij naar binnen ging. Na al die tijd wordt hij nog steeds door iedereen op straat herkend.

De volgende ochtend hoorde H. op de radio dat G. zelfmoord had gepleegd. Opeens speelde er een melodie door zijn hoofd. Hij begon zachtjes te neuriën. De pianist op de kar. Natuurlijk, de mazurka in cis-mol. Ze kon hem niet meer ontsnappen. Hij sloeg het gemarmerde cahier voor zich op tafel open en begon te schrijven, eerst nog traag en onwennig maar allengs steeds sneller.