Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 18]

Kerstfeest in de woestijn
door Jaap Kranenborg

Het was koud in de aankomsthal. Zo koud dat mensen dekens hadden omgeslagen. Het zag eruit alsof een ziekenhuis haastig was ontruimd. De blote benen onder de dekens deden Karel denken aan de zwervers die hij steeds vaker zag in de straten van de stad waar hij woonde. Een monter meisje in het blauw vroeg zijn naam en verwees hem naar een winderige parkeerplaats waar een touringcar wachtte.

Tijdens de rit tuurde hij verlangend in het duister, maar het enige dat hij zag was zijn eigen spiegelbeeld. Pas toen de bus de stad naderde, kon hij buiten iets onderscheiden: een door schijnwerpers verlichte elektriciteitscentrale, ommuurde huizen aan uitgestorven straten. Niet precies het weerzien dat hij had verwacht. De in de wind gebogen palmen en zelfs de minaretten deden hem meer denken aan een Hollandse kermis dan aan de Arabische werkelijkheid. Misschien had hij toch het verkeerde seizoen gekozen voor een weerzien, want waar was nu de hitte, de helheid, de geur van verrotting, de zoete parfum en de weeïge lucht van schapen? De dingen die hij zich zo goed herinnerde. Via een snerpende luidspreker boven zijn hoofd vroeg het meisje in het blauw om aandacht voor de bijeenkomst de volgende ochtend. Ze zou dan vertellen over de zeden en gewoonten in Tunesië.

Zevenentwintig jaar eerder had Nederland op een andere planeet gelegen, nu was het meegereisd. Vanaf het inchecken op Schiphol voelde hij zich opgenomen in een recreatieve inrichting waar geüniformeerde dames de baas speelden, het chagrijn met moeite verbergend onder een dun laagje opgeruimdheid.

Vier etmalen later rijdt Karel opnieuw door het nachtelijk duister, nu op de achterbank van een taxi. Voor het eerst voelt hij iets dat doet denken aan zijn vorige reis. Iets van de roekeloosheid die hij al zo lang kwijt is. In zijn leven is geen plaats meer voor lichtzinnigheid. Als deurwaarder moet hij letten op de kleine lettertjes, op details die anderen over het hoofd zien. Nu kan hij de details vergeten. Het kan hem niet schelen waar hij heen gaat. Omdat de chauffeur weigerde te rijden zonder een bestemming, had hij hem balorig toegeroepen: ‘Le Sahara!’ De man had een hoog bedrag genoemd, waarmee Karel zonder aarzelen akkoord ging. Met een boosaardige blik in de ogen had de chauffeur de auto gestart.

De Sahara! Van het woord alleen al krijgt hij het warm. Openstaan voor alles dat zijn pad kruist, zal hij! Zevenentwintig jaar geleden had hij opeens een amfitheater gezien, zomaar langs de weg. De man met wie hij meeliftte, keurde het geen blik waardig, die moest een beetje lachen om Karels opwinding over het bouwwerk, dat bijna even indrukwekkend leek als het Colosseum. Hij zag het in een flits, maar die ene indruk had in de loop der jaren zoveel helderheid gekregen, dat het leek of hij elke steen kon tellen.

Gisteren was hij opnieuw bij het amfitheater in El Djem geweest. De recreatieve inrichting had een uitstapje georganiseerd. Hij had een uurtje in en om de tochtige arena gedwaald, wanhopig terugdenkend aan die eerste ontmoeting. Maar meer dan een flets plaatje wist hij niet op te roepen. Slechts één moment werd hij vaag iets gewaar van vroeger. Toen hij toekeek bij het slachten van een kip, in het dorp naast het amfitheater. Met de nek half doorgesneden en de kop bungelend voor de borst sprong het dier rochelend omhoog. Een paar katten slopen nieuwsgierig dichterbij.

[p. 19]

Hij schrikt als de chauffeur hard op de rem trapt. De stad ligt ver achter hen. De man schreeuwt dat hij geld wil. Karel voelt zijn hart bonzen en in zijn broekzak omvat zijn hand het Zwitsers zakmes. Pas als de chauffeur het bedrag noemt dat ze tevoren waren overeengekomen, begrijpt hij dat hij niet wordt overvallen.

‘Zijn we al in de Sahara?’ vraagt hij.

De chauffeur schudt zijn hoofd. ‘Eerst betalen!’

Karel geeft hem het geld en ze rijden verder, sneller nog dan daarvoor. Helemaal gerustgesteld is hij niet, maar de gedachte dat hij is ontsnapt uit de inrichting vervult hem langzaam met een gevoel van tevredenheid. Hij had niets geweten van een ‘kerst-arrangement’ en wilde gewoon zijn avondmaaltijd gebruiken, maar voor hij het in de gaten had, zat hij gevangen in een feestprogramma vol eten, muziek en buikdans, met als tafelgenoten een opgedirkt echtpaar uit Amsterdam en een vijftal jolige Belgen. Karel nam mondjesmaat deel aan de conversatie, maar zijn antwoord op de vraag van de Amsterdammer wat hij voor de kost deed, maakte hem op onaangename wijze tot middelpunt.

‘Deurwaarder?’ riep een van de Belgen. ‘Dat is toch net zoiets als beul?’

Karel had gemompeld dat de enige overeenkomst tussen een beul en een deurwaarder hooguit was dat mensen ermee te maken kregen door hun eigen stommiteiten.

‘Dus toch een beul!’ plaagde een andere Belg.

‘Als u dat wilt. Als u een dwangbevel hetzelfde vindt als een guillotine...’

Luid tromgeroffel rukte de aandacht van zijn tafelgenoten weg. Een buikdanseres wervelde van tafel naar tafel. Bij de hunne liet ze haar navel roteren voor het gezicht van één van de Belgen. Als gehypnotiseerd staarde die er naar, rees uit zijn stoel en begon hoekig de vloeiende bewegingen van de vrouw te imiteren. Vol afkeer keek Karel toe en vroeg zich af hoe hij kon ontsnappen aan deze vertoning. Tunesische cultuur, had de dame in het blauw door de microfoon geroepen. Tunesische cultuur! De heimwee naar zijn eerste reis stak als een zwellende brok in zijn keel. Het orkest voerde het tempo op, de vrouw schudde haar borsten en liet haar heupen trillen. De bewegingen van de Belg werden steeds epileptischer, op zijn voorhoofd vormden de zweetdruppels straaltjes, die glinsterden in de kerstverlichting. Zijn vrienden joelden en een van hen flitste voortdurend met een wegwerpcamera. Karel wendde zijn blik af.

Uitgeput keerde de Belg terug aan tafel, waar hij als een held werd ontvangen. Nog steeds vechtend met zijn ergernis richtte Karel zich tot de Belg, op de sarcastische toon die hem zo goed van pas kwam bij zijn werk: ‘Dat deed u goed! Waar heeft u dat geleerd?’

‘Zoiets leert ge niet, zoiets kúnt ge!’ hijgde de man. Het gezelschap gierde.

‘Toch maakte u precies de juiste bewegingen. Dat vereist toch enige oefening, dunkt me.’

‘Ach welnee, het is de ban van de vrouw. Iedere gezonde man weet dan wat hij moet doen!’

‘Zou ú dat soms niet weten?’ vroeg de Amsterdammer met een schalkse knipoog.

Karel was nu uit zijn rol gevallen, iets wat hem tijdens zijn werk nog nooit was overkomen.

‘Jezus, wat een dom zootje zijn jullie!’ had hij gesnauwd. Nagestaard door verbaasde ogen verliet hij de zaal. Bij de uitgang van het hotel had een dikke vrouw met een feesthoedje op geroepen: ‘Bleiben Sie doch bei uns!’

Hij was meteen in de taxi gestapt.

Buiten is al lange tijd niets anders te zien dan de weg en de berm vol gruis waar de

[p. 20]

koplampen overheen strijken. Als kind was hij 's nachts in een pikdonkere kamer eens volkomen in paniek geraakt, omdat hij dacht dat hij blind was. Zelfs nadat zijn ouders geschrokken het licht aandeden, duurde het een tijdje voor hij ervan overtuigd was dat er niets aan zijn ogen mankeerde. Kort geleden had hij iets dergelijks ervaren. In een oud flatgebouw, waar hij beroepshalve moest zijn. De lift bleef hangen en het licht viel uit. Het was zo donker dat het geen verschil maakte of hij zijn ogen open of dicht hield en voor het eerst sinds zijn kinderjaren werd hij weer overvallen door dat idee van blind zijn. Gelukkig duurde de storing maar kort, maar hij zwoer voortaan altijd een aansteker op zak te hebben. Een mooie dure aansteker.

Nog geen week later wilde hij 's nachts een stukje afsnijden via het park. Hoe verder hij het park binnendrong, hoe minder verlichting er was. De angst kwam onverhoeds, besprong hem als een struikrover. Hij meende voetstappen achter zich te horen, voetstappen als windvlagen in de bladeren, dan hoorde hij ze wel, dan weer niet. Hij had zijn pas versneld tot een vijver glinsterend zijn weg versperde. In paniek was hij een zijpaadje ingeslagen, maar de voetstappen leken steeds dichterbij te komen. Het pad eindigde bij een picknicktafel. Dat merkte hij pas na een pijnlijke botsing en misselijk van angst overwoog hij juist in het water te springen, toen een nerveuze stem lacherig vroeg: ‘Bent u ook bang?’ Maar toen liep de warme pis al langs zijn benen.

Woedend was hij op zichzelf. Een incontinente lafaard was hij! En een laffe deurwaarder was een slechte deurwaarder! Steeds vaker verlangde hij naar de roekeloosheid en onverschrokkenheid die hij had gekend tijdens zijn tocht door Noord-Afrika. En in een opwelling had hij de reis naar Tunesië geboekt.

De helderheid van zijn herinneringen staat in scherp contrast met het zwart buiten. De bruiloft in Gabès, de kroeg in Gafsa waar hij zo dronken was geworden, zijn verblijf bij een Berberfamilie, de nacht op straat in Tunis, het liften door de woestijn, de keer dat hij in een donkere kelder had geslapen zonder bang te zijn.

De chauffeur draait zich om en vraagt op geagiteerde toon iets.

‘Let jij nou maar op de weg!’ snauwt Karel in het Nederlands. De chauffeur remt, schakelt de binnenverlichting aan en schreeuwt: ‘Waar wilt u heen!?’

‘De Sahara, dat hadden we toch besproken?’

‘We zijn in de Sahara! De Sahara is groot, monsieur!’

‘Zolang het maar geen toeristenoase is, vind ik alles goed.’ Karel schrikt van zijn eigen zorgeloosheid, die nu ze hardop wordt uitgesproken iets dreigends krijgt.

‘Ik ga terug,’ beslist de chauffeur en maakt aanstalten de auto te keren.

‘Hohoho! Ik heb betaald voor de Sahara!’

De chauffeur wijst naar buiten. ‘De Sahara, alstublieft! Ik ga nu terug.’

‘Geen sprake van!’ roept Karel uit. Waarom zou hij zich de wet laten voorschrijven door een Tunesische taxichauffeur? ‘Breng me naar het volgende dorp, dan zie ik daar wel verder.’

Maar de man schudt vastberaden zijn hoofd.

‘Dan stap ik hier uit!’

Als hij buiten staat, realiseert hij zich dat het onverstandig is wat hij doet, maar er is geen weg terug in de prestigeslag met de chauffeur. De taxi keert en de achterlichten verdwijnen verrassend snel uit zicht. Een koud windje strijkt door zijn haren. De duisternis omringt hem, totaler dan hij ooit in de open lucht heeft meegemaakt. Geen ster aan de hemel, geen schijnsel aan de horizon. Voetje voor voetje loopt hij naar de kant van de weg. Waarom heeft hij die aansteker nog niet gekocht? Het begint te regenen.

‘Regen? Kou? Is dit de Sahara?’ zegt hij hardop en lacht bitter. ‘Waar kan men schuilen in de woestijn?’ Als die Belgen hem eens konden zien! Heel vaag onder-

[p. 21]

[p. 22]

glijdt zijn schaduw over het wegdek, de auto komt terug. Jezus! Misschien zijn het kidnappers. Hij rent de berm weer in, en dan verder, hollend, struikelend over srenen en graspollen. Met gierende banden komt de auto tot stilstand. Hij laat zich vallen en voelt dat iets zijn broek openscheurt. Autoportieren. Mannenstemmen. Dan: opnieuw autoportieren, de motor loeit. Karel haalt opgelucht adem. Maar de auto rijdt niet weg, ze draaien de koplampen zijn kant uit. In het schijnsel ziet hij vlakbij een laagte en hijgend rolt hij er naar toe. Juist als de lichtbundel over zijn kruin scheert, laat hij zich erin vallen. Buiten bereik van de zoeklichten zet hij het op een lopen. Hij schampt langs een rotswand en kruipt in een spleet die hij op de tast vindt, perst zich tegen de rotsen en pas als hij de auto hoort wegrijden, durft hij zich te bewegen. Met de auto verdwijnt tevens het rantsoen licht dat hem was toebedeeld.

De regen is opgehouden, maar hij voelt zich koud, smerig en geradbraakt. Idioot die hij is! Hij, die mensen altijd zo goed duidelijk kan maken dat hun levensstijl onverantwoord is. Hij had nu aan de kerstmaaltijd in het hotel kunnen zitten! Zijn ogen branden.

‘Karel, dit is zelfmedelijden!’ spreekt hij streng, terwijl hij met de natte mouw van zijn colbertje de tranen uit zijn ogen probeert te vegen. Zijn duim kan hij nauwelijks bewegen. Maar een sprankje vreugde voelt hij ook, want ondanks alle ellende is hij nog niet in paniek geraakt.

Behoedzaam tastend met vingers en schoenpunten, kruipt hij langs de rotswand. Dan zakt zijn voet opeens in een leegte waar hij rotsbodem verwachtte en onmachtig zijn evenwicht te herstellen, tuimelt hij omlaag. Zijn colbertje blijft haken en scheurt van zijn lichaam. Hij komt tot stilstand tegen een rotsblok. Een scherpe pijn, zo hevig als hij nooit eerder heeft gevoeld, snijdt door zijn onderlijf en doet hem bijna het bewustzijn verliezen. Trillend laat hij zijn vingers langs zijn kapotte broek omlaag gaan, over de schaafwonden op zijn dij, tot het punt waar het been een onnatuurlijke hoek maakt. Onder de knie steekt iets hards en scherps door zijn huid naar buiten, kleverig van het bloed. Elke poging het been te bewegen, doet pijngolven door zijn lichaam trekken. Hij kan niets anders dan roerloos blijven liggen in de houding waarin hij tegen het rotsblok is gevallen.

Met de ochtendschemering ontwaakt Karel uit iets wat het midden hield tussen bewusteloosheid en slaap. Even voelt hij hoop omdat hij geen pijn meer voelt, maar die hoop vervluchtigt onmiddellijk als hij in het grijze licht ziet waar hij zich bevindt: in een smalle kloof waarvan de wanden aan alle kanten hoog oprijzen. Meters boven hem hangt zijn gescheurde colbertje. Zijn lichaam ziet er nog erger uit dan hij vreesde. ‘Ik lijk wel een zwerver,’ mompelt hij een paar keer achter elkaar. Alleen de punt van het bot steekt smetteloos wit uit zijn been.

Gelatenheid maakt zich van hem meester. Alles komt hem abstract voor: zijn verwondingen, de hopeloosheid van zijn positie, zelfs de kans dat hij hier zal sterven. Maar als hij in de verte een auto hoort, begint hij toch te schreeuwen, hees en gebroken. Hij schreeuwt nog als het geluid van de auto allang is weggestorven, maar houdt abrupt zijn mond als hij zich bedenkt dat het net zo goed de mannen van die nacht kunnen zijn.

Na een poosje verschijnt de zon boven de rotsen. Het is meteen heet. Zijn tong vult als een droog beest zijn mond. Nu en dan passeert een auto in de verte. Eén keer ziet hij een schim boven de rand van de kloof, een geitje of een lam. Hij schreeuwt, maar zijn rauwe kreten jagen het beest op de vlucht en hij voelt zich wegzinken in een diepte waar geen licht doordringt.

Zevenentwintig jaar eerder kon hij in Tunis slechts een bed vinden in een dortoir, een slaapzaal bij een haman in de medina. Alleen al de naam dortoir vervulde hem met

[p. 23]

weerzin. Het riep associaties op met slachten in plaats van met slapen. De mannen in het badhuis wierpen hem donkere blikken toe en in de bedompte slaapzaal was het bijna even warm als in het stoombad. Toen het licht uitging en er niets overbleef dan hitte, stank en onbestemde geluiden, had hij zijn spullen gepakt en was struikelend de pikdonkere slaapzaal uit gevlucht. Uren had hij door nachtelijk Tunis gezworven, voor hij uiteindelijk in een muziekkoepel een plek voor zijn slaapzak koos. Het was koud, de planken waren hard, maar tenslotte viel hij uitgeput in slaap. Hij schrok wakker omdat iets bewoog vlak bij zijn hoofd. Hij voelde een hand, die door de balustrade van de muziekkoepel zijn slaapzak binnen schoof. Met een schreeuw sprong hij overeind. De rest van de nacht bleef hij tegen de balustrade zitten. Er gebeurde niets, behalve een beroving, waarbij een oude man met knuppels werd bewerkt.

De zon is onvindbaar, maar donker is het niet. Zwarte vlekken dwarrelen voor de ogen, sommige lossen op, andere nemen de vorm aan van vogels, grote zwarte vogels die niet verdwijnen. Het motregent. De tong is een harde stok en slikken is onmogelijk. De mond spert zich open. Het been is een gevoelloos, loodzwaar aanhangsel van het lichaam en hoewel de huid zich samentrekt tot kippenvel en de koude regendruppeltjes de gescheurde kleren hebben doorweekt, stroomt het zweet van het voorhoofd.

Dag is het. Of nacht. Of dag en nacht. Een grote donkere vogel zit op een rotsblok en laat zijn lange hals ongeduldig kronkelen. Zijn soortgenoten zijn onzichtbaar, maar Karel weet dat ze er zijn. ‘Deurwaarders,’ denkt hij. Dit exemplaar is de brutaalste en zal niet lang meer aarzelen om zijn buit op te eisen. Te beginnen met de ogen. De vogel hipt dichterbij. Alles zwart. Pikzwart.

Handen. En stemmen. Duits. Iets werkt zijn oog open. Een vlezig oud gezicht hangt vlak boven hem. Het plooit zich en vraagt iets. Hoe hij zich voelt. De geur van oudevrouwenparfum prikkelt zijn neus. Een hand ondersteunt zijn hoofd, een andere houdt hem een fles voor en laat water tussen zijn stenen lippen naar binnen stromen. Een oma-hoofd. ‘Frohe Weihnachten,’ krast het en vraagt hoe hij hier um Gotteswillen terecht is gekomen, zo midden in de Wüste, dat hij geboft heeft dat ze juist langskwamen na hun uitstapje naar een kerststal in de woestijn, ‘so soll es damals wirklich gewesen sein!’, en dat de mannen even een plaspauze wilden en zich terugtrokken in de kloof. Achter het hoofd wordt beverig een kerstlied aangeheven. Of verbeeldt hij het zich? Neen, dat klinkt als ‘Stille Nacht, Heilige Nacht’. Het hoofd kwebbelt verder. Over Rentner uit Mainz, op kerstvakantie in Tunesië, over Helmut die een jasje had zien hangen aan een rotspunt, over Achmed, de chauffeur van hun touringcar, over de ambulance die er zo aankomt. Een hoge stem zegt dat Irmgard moet blijven praten, dat Irmgard hem niet weg mag laten glippen. ‘Bleiben Sie bei uns!’ Graag, denkt Karel, ik blijf graag bij jullie.

Vanuit een eindeloze verte breekt een sirene door het kerstlied heen.