Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 14]

Getrapt ontroerend
door Maarten 't Hart

Twaalf recensies van Zes sterren heb ik geoogst. Ook las ik nog een dertiende recensie, van Janet Luis in NRC Handelsblad, maar die had ik, voordat ik wist dat ik geroepen zou worden om dit artikel te schrijven, helaas al gebruikt om m'n houtkachel aan te maken. Wat ik mij ervan herinner, is dat zij Zes sterren van Joost Zwagerman vooral een bedaarde roman vond. Haar recensie was ook tamelijk bedaard, maar daarin staat zij alleen. De twaalf andere beoordelingen zijn verrassend uiteenlopend. Ze bestrijken het hele kwalificatie-spectrum. Zo gewaagt Bart Vanegeren in Humo van een ‘regelrechte misser’, kwalificeert



Robert Slagt in Metro het boek als een ‘kabbelende keutelroman’, waarin de auteur aantoont dat hij ‘op dood spoor terecht is gekomen’ (hoe treffend, zo'n uitspraak in een treinblad!) en betitelt Theo Hakkert in de Provinciale Zeeuwse Courant het nieuwe werk van Zwagerman als ‘een verrassend zwak boek, zijn oeuvre onwaardig’. Deze Hakkert - passende naam voor een recensent - deelt ook nog mee: ‘De zinnen lopen wel, maar er zit geen enkele memorabele tussen.’ Juist als de zinnen niet lopen, blijken ze soms memorabel te zijn, zoals deze malle uitspraak van Hakkert aantoont! Want van een zin die loopt, kun je moeilijk eisen dat hij blijft zitten.

Wat minder slecht te spreken blijkt Maarten Moll in Het Parool: ‘Zeker geen slechte roman, maar een roman die je tamelijk onverschillig laat.’ Op dezelfde golflengte zitten Tomas Vanheste in Vrij Nederland (‘Een niet erg diepgravend verhaal’) en Ron Elshout in de Haagse Courant (‘De roman is niet volledig overtuigend’).

Nog weer iets gunstiger is het oordeel van Jaap Goedegebuure in De stem en andere gpd-bladen. ‘Een vlotjes gestileerd boek,’ meent hij, hoewel hij ook meedeelt dat Zes sterren ‘raakt aan het werk van Flaubert, maar dan zoals een waterdruppel een rots raakt’. Rob Schouten meldt zijn Trouw-lezers ondertussen dat de ‘morele afbladdering raak is neergezet’, en dat Zwagerman ‘steeds opnieuw op de pijnpunten van onze tijd drukt’. Maar hij meent ook dat alle boeken van Zwagerman ‘de blues hebben’. Of hij dat bezwaarlijk vindt, daar kom je niet achter, hoewel uit de laatste zin van zijn recensie blijkt dat hij 't niet op blues heeft: ‘De echte blues is het treurige opportunisme van de mens.’ Over het hoofd van Zwagerman heen krijgen we zo van Schouten een ouderwetse, gereformeerde donderpreek, waarin de blues als zonde wordt ontmaskerd.

Nog gunstiger pakken de vier overige recensies uit. Volgens Marja Pruis in De Groene Amsterdammer is Zes sterren ‘op een getrapte manier ontroerend’. Getrapt ontroerend, ik weet absoluut niet wat ik mij daarbij moet voorstellen, maar zoveel is zeker: wat getrapt ontroerend is, kan geen regelrechte misser zijn. Dan had Pruis wel geschreven dat Zes sterren ‘afgetrapt ontroerend’ is. Menno Schenke typeert Zwagermans boek als ‘een knappe roman over innerlijke ravage’. Fleur Speet zegt in Het Financieele Dagblad dat de ‘impact van zelfmoord indringend duidelijk gemaakt wordt’ en dat het taalgebruik ‘Zwageriaans scherp’ is. Monica Soeting tenslotte deelt in De Volkskrant mee dat Zes sterren ‘duidelijk maakt dat een zelfmoord de overlevenden terugwerpt op essentiële levensvragen: op de vraag hoe we met de tijd omgaan’. - Zou dat overigens nou een essentiële levensvraag zijn: de vraag hoe we met de tijd omgaan? Me dunkt: dat is toch primair een kwestie van af en toe je horloge gelijk zetten.

Wat merkwaardig, zulke verrassend uiteenlopende beoordelingen van één roman. Van een regelrechte misser met zinnen die wel lopen maar niet willen zitten tot een knappe roman over innerlijke ravage. Fleur Speet betoogt in Het Financieele Dagblad zelfs dat mensen die zelfmoord overwegen ‘eerst dit boek eens zouden moeten lezen’. Je ziet het al voor je: iemand staat op de rand van de dakgoot, dreigt te springen, en krijgt van een brandweerman op een uitschuifladder Zes sterren van Joost Zwagerman aangereikt. ‘Eerst

[p. 15]

dit maar eens lezen.’ - Ach, ach, die Fleur Speet, het heeft wel iets roerends, zo'n wonderlijk naïeve opmerking. Zoveel is zeker: als de brandweerman de aspirant-zelfmoordenaar op de dakgootrand deze twaalf recensies van Zes sterren zou aanreiken, sprong hij onherroepelijk.

Misschien dat deze zo totaal uiteenlopende beoordelingen van Zes sterren te maken hebben met het onderwerp van de roman. Alle recensenten stellen zich de vraag of het Zwagerman gelukt is het waarom van de in zijn boek beschreven zelfmoord te ontrafelen. Als ze daarop met ‘ja’ antwoorden vinden ze de roman geslaagd, is hun antwoord ‘nee’, dan blijkt de roman mislukt te zijn.

Zelfmoord is een reuze eigenaardig verschijnsel. Ik denk niet dat iemand die nooit zelfmoord gepleegd heeft daarover veel zinnigs zeggen kan. Bijgevolg kan dus geen enkel mens hierover iets verstandigs zeggen, want degenen die dat wel zouden kunnen zijn allemaal morsdood. Zelfs in Jeroen Brouwers' mammoetboek De laatste deur ontbreekt het verlossende antwoord op de vraag waarom iemand er toe komt zelfmoord te plegen.

Ik kende NRC-redacteur Felix Eijgenraam goed. Bijzonder aardige jongen, beminnelijk, populair, altijd goed gehumeurd, een kundig interviewer, en iemand die hevig geïnteresseerd was in de meest uiteenlopende zaken. Schreef een reuze leuk boekje, De Plezierfactor, en pleegde een aantal jaren geleden, na een onschuldig gesprek met Max Pam, zomaar, totaal onverwacht, nadat hij was thuisgekomen, zelfmoord. Waarom? Ik heb daar nooit één zinnig woord over gehoord van degenen die hem kenden. Een raadselachtiger zelfmoord is tot op heden nog niet op mijn weg gekomen.

Ook vrijwel alle andere zelfmoorden waar ik weet van heb, zijn echter volstrekt onbegrijpelijk voor me. Mij is daarom ook nooit duidelijk geworden waarom zoveel schrijvers zo vaak het onderwerp zelfmoord behandelen. Ontrafeling van de motieven heeft mijns inziens weinig zin, tenzij iemand in staat zou zijn, na een gelukte zelfmoord, ons over het graf heen te berichten over het waarom van zijn daad. Natuurlijk kun je als je in je naaste omgeving een zelfmoord hebt meegemaakt en je degene die 't deed jarenlang nauwkeurig hebt kunnen observeren, daarover een zo gedetailleerd mogelijk verslag schrijven, maar dan schrijf je uiteraard geen roman. Zelfmoord als onderwerp voor een roman, je moet al haast van het formaat van een Flaubert zijn om je daaraan te wagen. En heb je eenmaal Madame Bovary gelezen, dan kun je als schrijver alleen maar zeggen: deze zelfmoord is zo razend knap invoelbaar gemaakt dat 't voorgoed onmogelijk is Flaubert naar de kroon te steken.

Wat mij daarom verbaast is dat, op Maarten Moll in Het Parool na, geen enkele recensent de vraag opwerpt of zelfmoord wel zo'n geschikt roman-onderwerp is. Niet alleen omdat daarover weinig verstandigs te zeggen valt, maar ook omdat dit - wellicht juist vanwege de raadselachtigheid ervan - één van de meest afgekloven roman-onderwerpen is, en je je als schrijver dus moet meten met de allergrootsten. Ik geloof dat Simenon op z'n eentje al zowat twintig zelfmoord-romans heeft geschreven.

Moll schrijft verder in Het Parool: ‘En dan, na pagina 28, als Siem Merkelbach is geïntroduceerd, en er al uitvoerig is gerouwd, lijkt het wel of Zwagerman een sjabloon uit de kast heeft getrokken. Het zelfmoordsjabloon.’ Waarop Moll elf citaten geeft uit de roman die demonstreren hoe Zwagerman stapsgewijs en expliciet de lezer voorkauwt hoe deze zelfmoord door de neef van Merkelbach verwerkt wordt. Van alle recensenten is hij de enige die met goed gekozen citaten laat zien hoe Zwagerman te werk is gegaan. Spijtig dat hij zijn recensie eindigt met de opmerking: ‘Zes sterren is geen slechte roman, maar een roman die je tamelijk onverschillig laat, je leest het, je vergeet het. En dat mag Zwagerman zich wel aantrekken.’

Wat een dwaasheid! Zwagerman zou zich moeten aantrekken dat je de roman leest en weer vergeet? Het is een groot goed dat je de meeste romans die je leest weer vergeet. Stel dat 't allemaal op je harde schijf bleef zitten! Je zou helemaal zot worden. Nog prettiger is trouwens dat je recensies die je leest weer straal vergeet! Om met het Woord des Heren te spreken: ‘Men kent en vindt hun standplaats zelfs niet meer.’

Vaak al na een halve week, voeg ik daar innig tevreden aan toe.