Hollands Maandblad. Jaargang 2002 (650-661)

[p. 3]

Palamedes en Agrippa
Een pleidooi voor klassieke traditie in het voortgezet onderwijs
door Piet Gerbrandy

Aangezien u als lezer van dit blad hoog bent opgeleid, behoef ik u niet te verklappen waar deze regels vandaan komen:

Die zorgt, en waakt, en slaaft, en draaft, en ploegt, en

zweet,

En tot 's lands oorbaar vast een lastig ampt betreedt,
En waant de mensen aan zijn vroomheid te verbinden:
Die zal zich jammerlijk in 't end bedrogen vinden
Van 't wispelturig volk; dat veel te los van hoofd,
Genoten dienst vergeet, en leider! 't kwaad gelooft.
Wat dorperheid is dit, onedele gemeente?
Wat bitse nijd verteert het merg in uw' gebeente?
Wat dolheid u vervoert, dat gij uw heren hoont,
En met zo vals een' munt uw trouwste vaders loont?

U herkent immers ogenblikkelijk de proloog van Vondels Palamedes, de tragedie die onze dichtervorst enkele jaren na de executie van Johan van Oldenbarnevelt publiceerde - en had u het niet herkend, dan zou u nog liever uw tong afbijten dan dat te toe te geven, en net zolang gezocht hebben totdat u het teruggevonden had. Vertrouwd met de klassieken als u bent, kent u de roemruchte historie van Palamedes, die bij Troje op weerzinwekkende wijze door Odysseus in het verderf werd gestort. U hebt ooit leren ontleden en deinst niet terug voor lange of ongewoon geconstrueerde zinnen; u beschikt over een enorme woordenschat; in de eerste geciteerde regel weet u feilloos assonance en polysyndeton aan te wijzen; en van uw leraar Nederlands hebt u geleerd dat Palamedes het tweede treurspel van Vondel is, die, om redenen waarmee ik u natuurlijk niet behoef lastig te vallen, door Bilderdijk wel ‘de Agrippijnsche zwaan’ genoemd wordt.

U behoort helaas tot een uitstervende soort. Het duurt niet lang meer of geen mens, behalve de enkele specialist die nog niet is wegbezuinigd, weet nog wie Vondel, Palamedes of Bilderdijk is, laat staan dat hij ooit geprobeerd heeft een bladzijde poëzie van vóór 1950 te lezen. Als ik het goed zie, happen de humaniora zieltogend naar adem en op mijn somberste momenten vraag ik me af of het nog wel humaan is ze te reanimeren. Misschien bestaan er nog intensive-care afdelingen waar het klassiek en humanistisch erfgoed kunstmatig in leven wordt gehouden, maar over de gehele linie ziet de situatie er niet al te best uit. Ik leg u in het kort mijn diagnose voor. Maar ik waarschuw alvast dat mijn visie onbeschaamd elitair is, zo elitair dat geen bewindsvrouw of -man het zich kan veroorloven naar mij te luisteren.

Laten we met de basisschool beginnen. Men is het er wel over eens dat het primair onderwijs met tal van problemen kampt, maar in de krant lees je zelden iets over het allergrootste probleem: de bedroevende kennis van zaken van het personeel. Toen mijn eigen kinderen nog op de basisschool zaten heb ik met stijgende verbazing moeten vaststellen dat ze er vrijwel niets leerden. Op een enkele gedesillusioneerde goede schoolmeester na bestond het docentencorps uit frisse jongens en meisjes die erg goed een playbackshow konden organiseren maar hoegenaamd geen intellectuele bagage te torsen hadden. Nu behoef je als onderwijzer geen publicaties op je naam te hebben staan, maar je zou wel op de kaart het Land van Maas en Waal moeten kunnen aanwijzen, een enkelvoudige zin moeten kunnen ontleden en de edele kunst van het rekenen met breuken onder de knie moeten hebben. Dat was vaak al te veel gevraagd.

Na basisschool komt Basisvorming, een hopeloos compromis dat volgens iedereen mislukt is. Er zijn plannen in de maak om dit hybride wezen op te lappen, maar bij voorbaat is duidelijk dat dit niks wordt, omdat het ministerie niet begrijpt dat het nog steeds twee onverenigbare doelstellingen wil combineren. Je kunt niet het intellectueel peil van het onderwijs verhogen als je tegelijkertijd ook leerlingen van verschillend niveau zo lang mogelijk bij elkaar wilt houden.

[p. 4]

Daar komt bij dat veel scholengemeenschappen - bij zelfstandige gymnasia ligt dat anders - zijn voortgekomen uit monsterfusies, die tot gevolg hebben gehad dat het onderwijs in de laagste klassen wordt verzorgd door de laagst opgeleide docenten. Docenten die geen idee hebben van de exameneisen bij havo en vwo, laat staan dat ze weleens een universiteit van binnen hebben gezien, hebben het recht in klas 3 van een gymnasiumafdeling Frans, Nederlands of natuurkunde te doceren. Geen wonder dat zij die het studiehuis beheren met de handen in het haar zitten over de leerlingen die er twee of drie jaar komen wonen: lieve kinderen natuurlijk, die aardig met internet overweg kunnen en het leuk vinden om in groepjes een folder te maken of over het milieu te discussiëren, maar ze weten niks. Ik zie grote voordelen in het Studiehuis, maar dan moet er op de basisschool en in de Basisvorming wel eerst een degelijk fundament van parate kennis worden gelegd. Onderwijs is in de eerste plaats: drillen en conditioneren. Pas wanneer je iets weet, kun je daar leuke dingen mee gaan doen.

De oorzaak van het ontbreken van dat fundament schuilt voor een deel in een misverstand dat al jaren opgeld doet, als zou het geen zin hebben kinderen kennis bij te brengen, omdat kennis veroudert; vaardigheden, daar gaat het om. En aldus geschiedt. Leerlingen zijn redelijk in staat informatie op te zoeken, maar ontberen ten enenmale de expertise om die te beoordelen - ik zou daarvan voorbeelden kunnen geven die werkelijk om te huilen zijn. Omdat er geen academicus is die in zo'n omgeving wil lesgeven, vallen de scholen ten prooi aan vriendelijke meesters en juffen die zonder twijfel uitstekend met de jongelui kunnen opschieten, maar menen dat de school een aardig opstapje voor een carrière is. Terwijl een leraar een ambachtsman is, iemand die gedurende enkele decennia geduldig en liefdevol probeert steeds een nog mooiere viool, ring of kast te maken. Een echte leraar is hartstochtelijk bezig met zijn vak, niet met procedures en administratieve handelingen.

Verbazingwekkend is ook de naïveteit waarmee door beleidsmakers in de zegeningen van de informatisering wordt geloofd. Er is niets tegen het gebruik van computers, net zomin als ik me vroeger tegen de typemachine of de stencilmachine zou hebben verzet. Computers zijn handige dingen, maar dan als middel om bepaalde doelen te realiseren, niet als doel op zichzelf. De tijd die nu gestoken wordt in het leren van totaal overbodige aardigheidjes, die de wereld doorgaans ingewikkelder maken in plaats van eenvoudiger, zou veel beter besteed kunnen worden aan het leren van Engelse woordjes. Hoeveel uren worden er niet verprutst met het leren hanteren van programma's die binnen een jaar zijn verouderd, terwijl je in dezelfde tijd drie Franse romans had kunnen lezen, die je nooit meer zou vergeten! Hoeveel uren gaan niet heen met het perfectioneren van de vormgeving van werkstukken die inhoudelijk zo plat als een eurocent zijn! En hoeveel polsgewrichten sneuvelen niet bij handelingen die nog niet half zo spannend zijn als het klimmen in bomen of het gooien met sneeuwballen! Niettemin veronderstelt het ministerie dat de meeste onderwijsproblemen vanzelf opgelost worden zodra we iedere leerling een laptop geven. Alsof we onze kinderen niet eerst zouden moeten laten kennismaken met de echte wereld alvorens hen uit gemakzucht af te schepen met een tweederangs virtuele wereld.

Het gevolg van deze ontwikkelingen is een allesomvattende oppervlakkigheid. Leerlingen worden op speelse wijze door een enorme veelheid aan vakken en onderwerpen heen gejaagd, zonder dat er ooit rust is voor verdieping. De school is een supermarkt geworden, en tot op zekere hoogte geldt dat zelfs voor het goede oude gymnasium. Maar als er ergens gelegenheid zou moeten zijn om ruimte te scheppen voor kennis en reflectie, is het daar. Helaas is de gymnasiale lobby buiten de kringen van de Vrienden van het Gymnasium en het Nederlands Klassiek Verbond niet bijzonder succesvol. Dat komt misschien doordat clubs als deze een ietwat stoffig en elitair imago hebben, maar vooral doordat ze meestal de verkeerde argumenten gebruiken.

Wat de klassieken te bieden hebben, is het beste middel tegen oppervlakkigheid dat er bestaat: een degelijke filologische scholing. Bestudering van ingewikkelde teksten in een zeer vreemde taal is daarom nog waardevoller dan overigens eerbiedwaardige disciplines zoals wis- en natuurkunde, omdat de aspirant-letterkundige niet alleen logisch leert denken, maar deze vaardigheid bovendien moet toepassen op materiaal dat hem ook als mens iets te vertellen heeft. Wie zich moeizaam een weg baant door dialogen van Plato of brieven van Seneca, scherpt niet alleen zijn

[p. 5]

verstand, maar wordt daarnaast geconfronteerd met uiterst complexe ethische kwesties.

Filologie doet een beroep op taalgevoel, logisch inzicht, cultuurhistorische kennis en psychologische intuïtie tegelijk. Daarom is Latijn zo ongelooflijk moeilijk. Met eindeloos geduld moet de leerling zich de methode eigen maken om complexe zinnen grammaticaal te analyseren en te interpreteren. Dat proces duurt jaren, kost uren per week, is soms gruwelijk saai en staat daarom haaks op bijna alles waar Basisvorming en Studiehuis voor zijn ingesteld. De klassieken vertegenwoordigen niet zozeer een lang vervlogen cultuur, als wel een levenshouding.

U, als intellectuelen, wordt geacht dit met mij eens te zijn. Sceptici zullen zich echter niet zo gauw gewonnen geven. Zelfs indien men de doelstelling van grondigheid onderschrijft, zou men immers kunnen tegenwerpen dat deze evengoed bereikt wordt door vakken als Russisch, Arabisch of Hebreeuws op het rooster te zetten. Daar ben ik het uiteraard volkomen mee eens: konden we het maar allemaal doen! Maar we moeten woekeren met de tijd en dus kiezen. Waarom dan

[p. 6]

Grieks en Latijn? Zoals gezegd hoort men met name in gymnasiale kringen argumenten die terecht weinig indruk maken op - laten we zeggen - anders geschoolde politici en verdedigers van de benauwde veste te Zoetermeer. Ik zal er een paar noemen en meteen weerleggen.

Zo zouden de Grieken en Romeinen een beschaving hebben voortgebracht die in de wereldgeschiedenis haar weerga niet kent. Ik wil die bewering onderschrijven noch loochenen, om de eenvoudige reden dat ik gewoon niet weet of ze waar is. De klassieken ken ik al nauwelijks, laat staan dat ik me een oordeel zou willen aanmatigen over beschavingen in India, China en Mexico waarvan ik hoegenaamd niets weet. Maar voorzover ik een beeld heb van de klassieke oudheid, moet ik vaststellen dat waardering voor cultuuruitingen uit die periode in hoge mate een kwestie van smaak is. Ik moet bekennen dat ik me in oudheidkundige musea altijd gruwelijk verveel en dat me in Italië temidden van omgevallen zuiltjes slechts een onweerstaanbare behoefte aan koele witte wijn overvalt. Gaat het om kunst, dan geef ik de voorkeur aan Jackson Pollock, Federico Fellini en John Coltrane. Wie niet al bij voorbaat overtuigd is van de waarde van de antieke cultuur, zal voor dit argument dus zeker niet gevoelig zijn.

Wat je ook vaak hoort, is dat het zo handig zou zijn Latijn te kennen. Nog afgezien van het feit dat ik de vormende waarde van het Grieks sowieso hoger aansla dan die van het Latijn, vrees ik dat dit argument voor vrijwel ieder vak opgaat. ‘Doordat ik Latijn ken, kan ik vlot Spaans en Italiaans leren.’ Jazeker, maar als u Russisch zou kennen, zou u gemakkelijk Pools en Servo-Kroatisch kunnen leren, en u zou in staat zijn Poesjkin en Tolstoj te lezen. Als u op school sterrenkunde had gehad, zou u de wetenschapsbijlage van nrc-Handelsblad kunnen begrijpen. En had men u op school de kunst van het banketbakken bijgebracht, dan kon u uw eigen taartjes bakken.

In het verlengde hiervan ligt een ander argument, namelijk dat kennis van Grieks en Latijn je in staat stelt allerlei vaste uitdrukkingen en zegswijzen te begrijpen. Dat is waar. Je weet wat ‘mutatis mutandis’ betekent en dat het een ablativus absolutus met een zelfstandig gebruikt gerundivum is, je kent de oorsprong van ‘de teerling is geworpen’ en ‘ook gij, Brutus’. So what? Wie niet weet wat ‘mutatis mutandis’ betekent, zal ook geen enkele behoefte gevoelen deze woordgroep te gebruiken - en als het daarom ging, kon de cursus Latijn ook wel wat korter dan vijf of zes jaar. Bovendien zullen de christenen onder ons dan meteen ook pleiten voor een cursus bijbelkennis, en niet ten onrechte.

Degenen die deze argumenten hanteren zijn ook de doelgroep waarvoor Harm-Jan van Dam twee jaar geleden Jip en Janneke in het Latijn heeft vertaald. Wat een verspilling van geleerdheid! Natuurlijk is het een grappig boekje dat enkele weken op al uw salontafels heeft gelegen, met enkele leuke citaten voor de fijnproevers erin - zoals Jips ciceroniaanse uitroep ‘Quo usque tandem!’ - maar welk doel is ermee gediend? Voor de gemiddelde gymnasiast is het Latijn te moeilijk en behalve Harry Mulisch zal geen opa het aan zijn vierjarige kleinzoon willen voorlezen. Erger is dat zo'n uitgave ongewild een diepgewortelde misvatting over klassieke scholing bevestigt, als zou deze niets meer behelzen dan een betekenisloos spelletje voor niet onbemiddelde ingewijden. De Vrienden van het Gymnasium waren er zeer mee ingenomen, maar bij de nuchtere ouders van mijn Achterhoekse leerlingen behoef ik niet met zoiets aan te komen - ik zou terecht weggehoond worden.

Ten slotte is er die veel geroemde Griekse en Latijnse literatuur. U zult mij niet horen beweren dat de Grieken en Romeinen nooit een leesbaar boek hebben geschreven, maar dat de lectuur van auteurs als Sophokles, Plato, Livius en Vergilius het hoogste genot oplevert, is zeker niet zonder meer een feit. Er is de afgelopen jaren veel vertaald en daar is kennelijk een markt voor, maar vreemd genoeg ken ik geen mensen die zulke boeken ook echt lezen. Het overgrote deel van de kopers worstelt zich optimistisch door de eerste vijf bladzijden heen en neemt zich plechtig voor het boek in de vakantie uit te lezen, wat meestal niet gebeurt.

Dat beoogde lezers vaak al afhaken voor ze goed en wel begonnen zijn, ligt niet aan de kwaliteit van de vertalingen. Natuurlijk verschijnt er ook rommel en valt er ook bij goede vertalingen te twisten over de weergave van vrijwel ieder woord - wat trouwens een uitermate prettige bezigheid is - maar over het algemeen mogen we niet klagen. Het probleem is veeleer dat de meeste klassieke auteurs zo vreselijk ver van ons afstaan. Persoonlijk kan ik van bijvoorbeeld Aristophanes geen bladzijde lezen zonder het spoor volledig bijster te raken, tenzij ik een uitvoerige

[p. 7]

filologische commentaar onder handbereik heb, en de lectuur van Livius vind ik een verschrikking - en ik heb ervoor doorgeleerd. Hoe moet dat dan als we onze leerlingen aan zulke teksten blootstellen?

Dat is vooral een kwestie van selectie. Met enige moeite zijn er genoeg passages te vinden die ook zestienjarigen zullen aanspreken, in het Grieks met name bij Homeros, Euripides, Herodotos en Plato, in het Latijn bij Catullus, Seneca en Tacitus. En zelfs bij Vergilius, wiens taal prachtig is - wat overigens geen puber op waarde zal kunnen schatten - en wiens ideologie ik verwerpelijk vind. Maar juist om die reden is hij een geschikte schoolauteur: als lezer moet je wel stelling nemen.

Toch is dat alles nog steeds geen bewijs voor de noodzaak om Latijn en Grieks te leren. De echte

[p. 8]

verklaring voor het relatieve succes van de klassieke vorming door de eeuwen heen is gelegen in een betrekkelijk toevallige combinatie van twee totaal verschillende elementen: in de eerste plaats de al genoemde filologische discipline, in de tweede plaats het doorgeven van een traditie. Dat die twee niet vanzelfsprekend bij elkaar horen, blijkt bij een bezoek aan het Rijksmuseum, waar tal van prachtige doeken hangen waarop klassieke verhalen zijn afgebeeld. De gymnasiast die gewapend met zijn kennis van Odysseia en Aeneis probeert de zeventiende-eeuwse meesters te interpreteren, komt van een koude kermis thuis. Het zijn namelijk zelden de bekende verhalen die geschilderd werden, maar meestal tamelijk obscure episodes uit Ovidius of Ploutarchos die je op school niet leest en die ook ik niet paraat heb. Het blijkt ook wanneer je moderne dichters leest (Hans Faverey, Hugo Claus, Cees Nooteboom), die met graagte citeren uit klassieke bronnen. Maar dan betreft het vaak Sappho, Pindaros of pre-socratische filosofen, die al evenmin geschikt zijn voor de schoolbanken.

Dat klassieke vorming iets anders is dan woordjes leren en schoolauteurs lezen, blijkt ook wanneer we naar de figuur van Palamedes kijken. In de voorrede bij zijn drama zet Vondel de antieke bronnen op een rijtje. Niks Homeros, Vergilius of Ovidius (behoudens een paar verspreide verwijzingen), maar onsterfelijke auteurs als Hyginos, Apollodoros - van wie u terecht nooit gehoord hebt - enkele plaatsen in de Apologie van Xenophon, in de reisgids van Pausanias, in het werk van Aristophanes. Geen gymnasiast zal die plaatsen ooit onder ogen krijgen. Dat u weet wie Palamedes is, komt doordat u over een brede algemene ontwikkeling beschikt, doordat u literatuuronderwijs hebt genoten, doordat u nog weet hoe een boek eruitziet.

Ik geef direct toe dat ook dit argument ten overstaan van ongelovigen niet werkt. Wie niet weet wie Palamedes is, zal dat ook niet missen. Misschien bestaat er over een halve eeuw wel een situatie waarin niemand meer in de gaten heeft dat er een traditie overboord is gegooid. Is dat erg? Ja, dat is erg. Niet om Palamedes, want die is op zichzelf van geen enkel belang. Niet omdat het essentieel is te weten dat Vondel de Agrippijnse zwaan wordt genoemd naar zijn geboorteplaats Keulen, die door Augustus' generaal Agrippa werd gesticht en daarom Colonia Agrippinensis heette. Wel omdat het een samenleving vroeg of laat opbreekt als ze haar wortels niet meer kent. Zelfs al waren alle Griekse en Romeinse auteurs prutsers of schurken, zelfs al was Vondel een derderangs dichter, dan nog zou je hun werken moeten bestuderen, om de eenvoudige reden dat ze altijd bestudeerd zijn. Ze vertegenwoordigen ons voorgeslacht. Wie zijn ouders niet kent, gaat vroeg of laat naar hen op zoek, iedereen wil weten wat zijn grootouders voor mensen waren.

Juist na 11 september 2001 beseffen we weer hoe noodzakelijk het is ons te bezinnen op de wortels van onze beschaving, hoe noodzakelijk het blijft achterlijkheid te bestrijden, de stompzinnige oorlogsretoriek van mensen als George Bush en Osama Bin Laden te fileren met behulp van, bijvoorbeeld, het begrippenapparaat van de klassieke retorica. Tony Blair, misschien de Cicero van onze dagen, bedelft ons onder soms weergaloos retorisch geweld dat we pas na zorgvuldige lectuur, bijvoorbeeld met de handboeken van Aristoteles, Cicero en Quintilianus onder handbereik, kunnen ontzenuwen. Indien we de humanistische traditie verwaarlozen, zullen we als verdwaasde kinderen die hun ouders kwijt zijn buiten adem door het digitale labyrint rennen, waaruit geen draad van Ariadne ons nog een uitweg wijst. Wie slechts ‘chattend’ achter z'n PC door het leven zapt, zal nooit weten hoe belangrijk het is deze woorden van Vondel te kunnen begrijpen:

Gods woord gegoten wordt in alderhande vormen
Van 't wispelturig brein, een Christen door veel stormen
Beproefd en afgemat. Na 't een volgt 't ander wee.
De waarheid als een rots in 's werelds wilde zee
De woeste baren stuit der zinnen, die oneven
Steeds worden van den wind der leringen gedreven.
't Vernuft rust nimmermeer, maar in verandring leeft,
En nog op dezen tijd Geestdrijvers voedsel geeft.

Vondels woorden over de godsdiensttwisten die Van Oldenbarnevelt de kop kostten, verdienen ook vandaag de dag aandachtige lectuur.

Dit stuk is de bewerking van een rede die op 13 januari 2002 werd uitgesproken ter gelegenheid van het 625-jarig bestaan van het Johan van Oldenbarnevelt-gymnasium te Amersfoort.