Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 22]

Pessoa als personage
door August Hans den Boef

Fernando Antonio Nogueira Pessoa werd pas lang na zijn dood herkend als de grootste Portugese schrijver van zijn tijd, maar sindsdien lijkt met het verstrijken der jaren zijn reputatie steeds onaantastbaarder te worden. Dat geldt ook in Nederland. Onlangs verscheen bij De Arbeiderspers onder de titel Boodschap de vertaling van Mensagem, het enige boek dat tijdens Pessoa's leven in Portugal verscheen. Een nieuw deel (met poëzie) in het grote vertaalproject van Pessoa-vertaler August Willemsen, die vorig jaar nog de kleine monografie Het ik als vreemde: Fernando Pessoa publiceerde, en kort geleden kwam Bzzzlletin met een themanummer over Pessoa.

Toen ik dit nummer vergenoegd ter hand nam - ik had er zelf ook een bijdrage in geschreven - werd ik plots getroffen door de gedachte dat bij alle aandacht voor Pessoa en zijn werk één aspect tot op heden nogal onderbelicht is gebleven. Ik ken geen andere auteur uit de literatuurgeschiedenis die zo dikwijls zelf als literair personage is opgevoerd. Speciaal in de mediterrane landen zijn er diverse bekende schrijvers die Pessoa of zijn heteroniemen zonder enige omhaal laten rondlopen in hun romans. Hoewel dit geenszins onbekend is, bestaat er bij mijn weten geen systematische inventarisatie van Pessoa als personage, laat staan van het literaire afterlife van zijn vele heteroniemen.

Toen Pessoa op 30 november 1935 overleed - slechts zevenenveertig jaar oud, een mensenschuwe dronkaard met levercirrose die eenzaam zijn dagen sleet op een huurkamer - liet hij een hutkoffer na met daarin 25.426 beschreven vellen. Later werd zelfs gezegd dat het om meer dan 27.000 velletjes ging, maar duidelijk is dat men te maken had met een enorme verzameling poëzie, prozafragmenten, brieven en dagboeken. Deze scheppingen waren ondertekend door een keur aan schrijvers, onder wie Alberto Caeiro, Ricardo Reis en Álvaro de Campos. Hoewel zij op elkaars werk reageerden en elkaar blijkbaar kenden, was er wat betreft stijl, wereldbeeld, afkomst en woordkeus weinig gemeen tussen deze auteurs. Wat ze bond, was dat ze allen literaire alter-ego's waren van Pessoa en dat hij ze beschouwde als de drie belangrijkste van de uiteindelijk meer dan zeventig heteroniemen, wier pen hij gebruikte tijdens zijn literaire bestaan.

Over de heteroniemen van Pessoa en zijn literaire spel met identiteiten is bijzonder veel geschreven en gefilosofeerd. Duidelijk is dat hij zijn heteroniemen geenszins beschouwde als pseudoniemen maar als logische producten van zijn door futurisme en surrealisme gevoede kunstopvattingen. Als schrijver zocht hij naar de vrijheid zich van het juk van één enkele identiteit te ontdoen en zich te uiten via personages met elk een autonome identiteit: ‘Ik heb meer dan één ziel / Meer ikken dan ikzelf’, dichtte hij. In 1928 lichtte hij een en ander in een brief toe: ‘Een werk onder pseudoniem is, afgezien van de naam eronder, het werk van een auteur die uit en als zichzelf schrijft; een werk van een heteroniem is het werk van een auteur die schrijft buiten zijn eigen persoonlijkheid: het is het werk van een zelfstandig individu dat door hem is gecreëerd, precies als de conversatie van een personage in een toneelstuk.’

Zelfs hield Pessoa vol dat de schrijver die zichzelf ‘Pessoa’ noemde (het woord betekent in het Portugees ‘persoon’ of ‘masker’) niets gemeen had met zijn schepper dan zijn gezicht en zijn naam - wellicht was dat de grondslag van een identiteit, maar niet iets dat hij van belang achtte. Overigens schiep hij zijn eerste heteroniem ver vóór de theorie. Toen in 1894 Pessoa's kleine broertje overleed, creëerde hij op zesjarige leeftijd zijn eerste alter ego, een zekere Chevalier de Pas, met wie hij een reeks brieven wisselde.

Pessoa's literaire spel met zijn heteroniemen heeft vele schrijvers na hem gefascineerd en geïnspireerd. Bekende voorbeelden zijn de Pessoa-bewonderaars José Saramago, de Portugese winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur in 1998 (die overigens een groot deel van zijn leven doorbracht in Spanje nadat hij uit zijn geboorteland was weggepest, onder meer doordat de overheid weigerde hem de Staatsliteratuurprijs uit te rei-

[p. 23]

Kom over de brug

ken die hem was toegekend), en Antonio Tabucchi, de Italiaanse schrijver met een grote liefde voor de Portugese cultuur. De meest recente in de rij is de in 1966 geboren Franse (maar in Brussel woonachtige) illustrator en striptekenaar Eric Lambé.

Van Lambé verscheen vorig jaar Ophélie et les directeurs des ressources humaines, een vertelling in meer dan tweehonderd houtsneden waarvoor hij als uitgangspunt de liefdesbrieven gebruikte die Pessoa in 1920 en 1929-1930 schreef aan Ofélia Queiroz. Deze epistels kwamen pas aan het eind van de jaren zeventig boven water, en de ontdekking van de (nogal eenzijdige) romance tussen de schrijver en de secretaresse sloeg in als een bom. Bovenal bracht de affaire de talrijke speculaties over Pessoa's homoseksualiteit aan het wankelen.

Die speculaties berusten overigens voor een groot deel op het feit dat hij ongetrouwd bleef en nogal wat homoseksuele vrienden had. Bovendien was er het homo-erotische gedicht Ode Maritima uit 1915 dat werd gepubliceerd onder de naam van zijn heteroniem Álvaro de Campos, terwijl in dezelfde periode onder dezelfde naam Saudação a Walt Whitman, (Groeten aan Walt Whitman) het licht zag. In dit gedicht wordt Whitman beschreven als een ‘grote pederast’, waarna de woorden volgen ‘ik ben een van jullie’. Als verdere aanwijzing wordt vaak ook gewezen op het in 1918 gepubliceerde Antinous, Pessoa's eerste echte boek, dat de vorm heeft van een lang gedicht in het Engels over de treurnis van keizer Hadrianus na de dood van zijn Griekse knaapje. Ten slotte verdedigde hij in 1922 met veel vuur de openlijk homoseksuele dichter António Botto, wiens Canzones, een collectie liefdespoëzie, zojuist in herziene editie was verschenen.

Hoe het ook zij, de liefdesbrieven van Pessoa laten hem zien in een nieuwe gedaante: die van ‘huis-tuin-en-keuken-figuur’. Van een gewone verliefde man die kindertaal gebruikt om zijn geliefde te idealiseren en koosnaampjes (meestal ‘baby'tje’ of ‘mijn lieve baby’) hanteert om haar aan te spreken. Van deze brieven is een Nederlandse vertaling opgenomen in Mijn droom is van mij, een keuze uit het nagelaten werk in vertaling van Harrie Lemmens, dat in 1995 bij de Arbeiderspers verscheen.

Jaren na de dood van Pessoa wist Ofélia Queiroz zich in een interview te herinneren dat hij

[p. 24]

conservatief en jaloers was en hevig bang om gek te worden. Zij vond Pessoa maar een zonderlinge snuiter. Bij hun eerste ontmoeting in 1920 kreeg ze bijna de slappe lach. Toch wees ze hem niet af. In haar ogen was Pessoa zowel vrolijk als verlegen, zowel excentriek als bescheiden. In het bijzonder werd zij getroffen door zijn gevoeligheid en zijn bescheidenheid. Hij bezwoer haar: ‘Zeg nooit tegen iemand dat ik dichter ben. Ik maak hooguit verzen.’

Het schijnt dat Ofélia ondanks haar aarzelingen en het leeftijdsverschil (zij was 19, hij was 32) uiteindelijk niet ongenegen was met hem te trouwen, maar Pessoa trok zich terug met de woorden: ‘Mijn toekomst gehoorzaamt een andere wet.’ Negen jaar later flakkerde hun relatie weer even op, maar niet voor lang. In het jaar van zijn dood bracht hij haar nog een gesigneerd exemplaar van zijn dichtbundel Mensagem, zijn eerste boek dat hij in het Portugees schreef en twee jaar eerder was verschenen zonder dat het werd opgemerkt.

Wat Lambé aan de hand van de liefdesbrieven heeft gedaan, is bewonderenswaardig. In meer dan tweehonderd houtsneden zoomt hij - alsof hij een story-board voor een film heeft gemaakt - letterlijk in en uit op de omgeving van Pessoa en Ofélia. Zo begint Ophélie et les directeurs des ressources humaines met de afbeelding van een gietijzeren balustrade. Vervolgens zien we een uitsnede van een vrouw in een keuken. Op het derde plaatje krijgt de kijker de suggestie dat de balustrade bij die keuken hoort. Afbeelding vier laat door de spijlen buiten op straat twee mannenbenen zien. Die blijken later naast een lantaarnpaal en tramrails te staan. Die rails lopen de stad in op plaat zeven. Een boomtak hierop vergroot Lambé uit tot de volgende afbeelding. Op plaat negen ten slotte zien we een trampassagier, de man die in het begin stond te wachten: de bril en de hoed maken hem nu tot Pessoa.

Zo gaat Lambé in pure filmtaal verder met het verkleinen en vergroten van mensen en objecten. Er zijn de flessen in de werkkamer van de eenzame alcoholicus en in zijn stamcafés. Er zijn boeken en beschreven bladen papier in een serie houtsneden die steeds donkerder worden tot de tekst onleesbaar is.

Ik vermoed dat Lambé zich mede heeft laten inspireren door de gedachtewereld van Bernardo Soares, de door Pessoa bedachte schrijver van Het boek der rusteloosheid (postuum verschenen in 1982; Harrie Lemmens vertaalde het in 1990). Pessoa presenteerde Soares als een eenvoudige hulpboekhouder die hij had ontmoet op een tussenverdieping van een goedkoop restaurant in de binnenstad. Dit is precies de sfeer van Ophélie et les directeurs des ressources humaines. Voor de lezer - of beter: kijker - is het geen enkel probleem dat Lambé zijn verhaal heeft verplaatst naar Brussel. Zijn aanpak zorgt voor een bijna tijdloos decor: het Brusselse trammetje zou evengoed lijn 28 kunnen zijn, die zich nog net als in Pessoa's tijd door het oude Lissabon slingert.

Bijzonder aan de brieven aan Ofélia is dat er één tussen zit van Álvaro de Campos (Pessoa's gewelddadige, futuristische en misschien homoseksuele heteroniem). Die waarschuwt Ofélia voor Pessoa. De harde ‘ingenieur’ De Campos zou later schrijven dat liefdesbrieven ‘belachelijk’ zijn.

Pessoaliefhebbers zoals Antonio Tabucchi en Octavio Paz nemen tegenwoordig aan dat de intelligente en voor die tijd zelfstandige Ofélia van het heteroniemenspel op de hoogte was en het meespeelde. In zijn roman Requiem; uma alucinação uit 1991 (door Piet Jansen in 1994 vertaald als Requiem: een hallucinatie), die hij overigens in het Portugees schreef, laat Tabucchi een personage, in wie men gemakkelijk Pessoa herkent, dan ook heel dierbaar en ontroerend over zijn ‘meisje’ spreken.

Tabucchi vervult voor Italië eenzelfde rol als vertaler-essayist August Willemsen voor Nederland. Sterker nog: hij heeft alle Italiaanse vertalingen van Pessoa's werk voor zijn rekening genomen, heeft diverse boeken aan hem gewijd en brengt op diverse plaatsen in zijn fictiewerk hommages aan Pessoa. Je krijgt de indruk dat hij niet alleen van Pessoa houdt, maar hem beschouwt als een iets wereldser uitvoering van Bernardo Soares, met wie hij dolgraag bevriend zou zijn geweest.

Tabucchi's befaamde Una conversazione nell'autunno del 1935 (‘Een gesprek in de herfst van 1935’) is een fictieve registratie van een telefonisch interview van Pessoa met Pirandello. De heren hebben elkaar niet lang tevoren in Lissabon ontmoet en Pessoa vertelt dat zijn dichtbundel Mensagem net is verschenen. Ze hebben het over het moment van sterven - Pirandello heeft van een waarzegster vernomen dat dit voor

[p. 25]

Pappa, waarom deed je niks?

hem in 1936 zal aanbreken en ze spreken af elkaar aan gene zijde weer te ontmoeten.

Een soortgelijk magisch-realisme gebruikt Tabucchi ook in I tre ultimi giorni di Fernando Pessoa. Un delirio (‘De laatste drie dagen van Fernando Pessoa. Een delirium’) uit 1993. Titel en opzet van het boek verwijzen naar de drie laatste dagen van Edgar Allan Poe, waarvan onbekend is wat er met hem is gebeurd. In I tre ultimi giorni gaat het echter over 28, 29 en 30 november 1935. Op de eerste dag brengen vrienden Pessoa met een taxi naar het ziekenhuis omdat hij zich niet goed voelt. Hij ziet tot zijn verrassing een van zijn minder bekende heteroniemen, Coelho Pacheco, vermomd als agent het verkeer regelen. In het ziekenhuis krijgt hij 's nachts achtereenvolgens bezoek van zijn bekendere heteroniemen (van wie Tabucchi het in een nawoord doet voorkomen alsof het reële personen waren!). De eerste bezoeker is Álvaro de Campos. Als Pessoa het over zijn liefde voor Ofélia heeft, bekent de rationele technicus hem dat hij ooit van iemand heeft gehouden - van een man.

Vervolgens komt de oude Alberto Caeiro, een soort pastorale visionair, van het platteland naar het ziekenhuis. Hij begrijpt niet waarom Pessoa hem heeft uitverkoren om zijn gedichten te publiceren en bovendien zelf gedichten in zijn trant schrijft. Dan arriveert de odenschrijver Ricardo Reis, de elegante classicist, die helemaal niet naar Brazilië blijkt te zijn vertrokken zoals Pessoa ooit had beweerd, maar zich in een dorpje in de buurt als arts heeft gevestigd. Bernardo Soares - die Pessoa immers in een restaurant ontmoette - vertelt vervolgens smakelijk over voedsel en over de vorderingen van zijn Boek der rusteloosheid.

Het laatste heteroniem dat opduikt is de oude filosoof António Mora, die Pessoa ooit in een gesticht zou zijn tegengekomen waar de man was opgesloten. Pessoa had destijds diens neo-paga-

[p. 26]

nistische manuscript De terugkeer van de goden meegenomen en onthult hem nu dat hij op een dag zal worden ontdekt, net als Pessoa zelf zal worden ontdekt. Door de gehele wereld.

Met Requiem bewees Tabucchi zijn omvangrijkste hommage aan Pessoa. Aan het begin leest de verteller op een snikhete zondag op een Portugees landgoed in Het boek der rusteloosheid en opeens is hij aan een kade in Lissabon en wacht hij op ‘misschien wel de grootste dichter van de twintigste eeuw’ die hij (in de vertaling van Piet Jansen) oneerbiedig ‘die gozer’ noemt. In plaats van hem ontmoet hij andere personages, onder wie de Manke Lotenverkoper uit Het boek der rusteloosheid. In de volgende hoofdstukken beweegt de verteller zich als in een hallucinerende droom door Lissabon waar hij allerlei figuren ontmoet, zoals de suppoost van het museum waar hij Jeroen Bosch' Verleidingen van de Heilige Antonius bekijkt.

Het laatste hoofdstuk van Requiem is gewijd aan een avondmaaltijd met iemand die de verteller omschrijft als ‘de Invité’. Ze eten in een restaurant dat een literair menu heeft, waarvan de ‘ingrediënten’ zijn ontleend aan het Portugese avant-gardisme. Behalve over verschillende soorten voedsel en wijn, gaat het gesprek over het leven van Pessoa en over diens literaire opvattingen. De Invité is niemand anders dan Pessoa zelf.

Dezelfde ontroering is ook enigszins aanwezig in O ano da morte de Ricardo Reis (1984) van José Saramago. De roman, die in 1991 door Harrie Lemmens werd vertaald als Het jaar van de dood van Ricardo Reis, vertelt hoe Reis - een van Pessoa's heteroniemen in 1935, na de dood van Pessoa, terugkeert naar Lissabon en probeert als arts aan de kost te komen. Reis begint een seksuele verhouding met het kamermeisje Lydia en wordt tegelijkertijd hevig geïntrigeerd door een jonge vrouw met een verlamde arm uit de bourgeoisie van Coimbra. Deze affaires zijn duidelijk een commentaar - Lydia was de muze van Reis' oden - op Pessoa's (platonische) relatie met vrouwen, in het bijzonder die met Ofélia Queiroz. Belangrijker is dat Reis langzamerhand ook kennismaakt met de politieke situatie in Portugal.

Via het kamermeisje verneemt hij allerlei geruchten over de manier waarop het leger opstandige soldaten en matrozen liquideert. Zelf wordt hij verschillende malen op het bureau van de geheime politie pide ondervraagd. Net als Josef K. uit Kafka's Prozess weet Reis niet waarom. Een paar keer heeft hij zelfs een gesprek met Pessoa, die na zijn dood kritischer blijkt over het bewind van dictator Salazar dan tijdens zijn leven. De dode dichter betreurt het eveneens hevig dat de vermaledijde kerk zijn vroegere formuleringen over het ‘heilige Portugal’ overneemt. Het lijkt erop alsof Saramago zijn personage Pessoa postuum afstand laat nemen van zijn nationalisme en van de rechtse politieke overtuigingen waarvan hij blijk gaf.

Het personage Reis moet Saramago na aan het hart liggen, want in zijn tweede roman, Levantado do chão, (‘Van de vloer getild’; 1979) trad hij ook al eventjes op. Een van de hoofdpersonen krijgt gastvrij onderdak van ene Ricardo Reis en diens vrouw Esmerelda. En in de roman A jangada de pedra (‘Het stenen vlot’; 1986), komt hij even voor als een naam in een hotelregister.

‘Het stenen vlot’ wordt op dit moment door onze landgenoot George Sluizer verfilmd. Het is een merkwaardig boek, waarin het Iberische schiereiland losbreekt van de Pyreneeën en westwaarts gaat drijven. Vijf mensen trekken zich niets van de algemene paniek aan en trekken in een queeste door het voormalige schiereiland. Saramago verzet zich met deze roman impliciet tegen een aantal centrale opvattingen van Pessoa. Spanje en Portugal horen volgens hem meer bij elkaar dan bij de rest van Europa en het zijn doodgewone mensen (en een hond) die een lotsbestemming krijgen. Geen grote ontdekkingsreizigers en zeevaarders. Hij maakt ook een grapje over Pessoa's Mensagem: als er een golf van nationalisme over Portugal slaat, waar een nationale regering van eenheid aan het roer staat, is die bundel opeens erg in trek bij het publiek.

Hetzelfde motief van eenvoudige mensen, die de rol van de Grote Ontdekkingsreizigers overnemen, hanteerde Saramago in de novelle, O conto da ilha desconhecida (‘Het verhaal van het onbekende eiland’). Een man vraagt de koning om een boot: hij wil ‘het onbekende eiland’ vinden. Maar er zijn geen onbekende eilanden meer, antwoordt de koning. De man krijgt toch zijn boot en samen met een schoonmaakster die zich bij hem heeft gevoegd, kiest hij zee. Arm in arm staan ze aan het roer van het schip Onbekend Eiland, op zoek naar zichzelf.

Het nationalisme van Pessoa komt uitgebrei-

[p. 27]

der, zij het eveneens op een indirecte wijze aan de orde in Saramago's História do cerco de Lisboa uit 1989. Voor Nederlandse lezers is deze roman, die in 1993 door Harrie Lemmens werd vertaald als Het beleg van Lissabon, misschien niet meer dan een uiterst grappig en ingenieus geschreven boek over de corrector die in een historische verhandeling het woordje ‘niet’ invoegt en daarmee de loop der geschiedenis poogt te veranderen. Maar het gaat niet zomaar om een tegengeschiedenis, waarin de kruisvaarders in het jaar 1147 koning Dom Alfonso Henriques niet te hulp kwamen bij het beleg van Lissabon.

De Portugese hoofdstad was in 1147 een soort Sarajevo van voor de Joegoslavische troebelen: een multiculturele stad waarin beschaafde Moren, christenen en joden vreedzaam samenleefden. De stad werd in dat jaar veroverd en geplunderd door Alfonso, een vorst uit het ministaatje Portucale. Tezamen met ‘de barbaren’ uit Engeland, Duitsland en Vlaanderen moordde hij de bewoners van Lissabon uit, waarbij overigens ook de christenen niet werden gespaard. Een paar jaar later deden de Engelse kruisvaarders het nog eens flink over.

De implicatie van Saramago's tegengeschiedenis die de corrector Raimundo Silva - een Bernardo Soares-achtige letterknecht - poogt te schrijven, was niets meer en minder dan dat Portugal nooit zou hebben bestaan. Die vreedzame samenleving van Lissabon zou in Silva's visie pas door de Spanjaarden aan het eind van de zestiende eeuw zijn vernietigd. De consequentie is dat in de geschiedenisopvatting van Saramago's corrector geen plaats meer is voor de ontdekkingsreizen van Prins Hendrik de Zeevaarder, voor Vasco da Gama, voor Magelhaes en voor een Portugees wereldrijk.

Voor Nederlandse lezers komt zo'n visie waarschijnlijk minder hard aan dan voor Portugezen. In ons geschiedbeeld is Hendrik de Zeevaarder bovendien helemaal geen grote held. Bij ons heet het dat het arme dwergstaatje Portugal destijds ook wilde meedoen aan de kruistochten, maar militair niet tegen de Moren in Noord-Afrika was opgewassen. Daarom verzon Prins Hendrik een list: onder dat Morenland doorvaren en contact leggen met het legendarische christelijke rijk aan de andere kant ervan (men had in Portugal van de Kopten gehoord). De kruistochtambitie, die tevens inhield dat elke moslim moest worden bekeerd, zorgde voor de eerste Portugese ontdekkingsreizen en legde de basis van het Portugese wereldrijk.

Pessoa zal daarmee in zijn maag hebben gezeten, want hij was wel een bewonderaar van een Groot-Portugal maar niet van de moederkerk. Dat laatste is trouwens een van de weinige opvattingen die zijn bewonderaar Saramago met hem deelt. Ten aanzien van het Portugese ‘sebastianisme’ staan ze zelfs lijnrecht tegenover elkaar. De naam verwijst naar de eigenwijze, jonge koning Dom Sebastiao, die in 1578 vergeefs probeerde om Marokko te veroveren. August Willemsen vertelt in zijn Het ik als vreemde: Fernando Pessoa heel smeuïg hoe het deze Dom Sebastiao, die ooit het Vijfde Wereldrijk zal stichten (het Romeinse was het Vierde) verging. De jonge koning kwam bij dit koloniale avontuur om, waarna Portugal tot 1640 deel uitmaakte van Spanje - dus, analoog met de hypothese in Saramago's Het beleg van Lissabon, niet meer bestond. Al snel begon de legende zich te verspreiden dat het lijk van de jonge koning nooit was gevonden daar hij zich op een verborgen plaats gereedhield om een definitief Groot & Aanzienlijk Lusitanië te stichten. Deze Messiaanse verwachting wortelde zich nogal hardnekkig in het Portugese geestesleven en heeft ook intelligente mensen als Pessoa sterk beïnvloed.

In Het beleg van Lissabon is er door de ingreep van Saramago's corrector evenwel geen heroïsche nationale geschiedenis van Portugal, waarvoor Pessoa zich zo warm maakte. En evenmin een Portugese taal, laat staan een Portugees sprekend Brazilië. Zonder Pessoa te noemen, dient Saramago diens nationalisme, ‘sebastianisme’ en geschiedopvatting in romanvorm van repliek.

Fernando Pessoa en zijn heteroniemen bieden als personages overigens nog oneindige mogelijkheden. Aan het eind van zijn leven wilde hij naar Londen, waar zijn broer woonde. Misschien heeft hij daarom wel op het punt gestaan zich aan de artsenvoorschriften inzake alcohol, nicotine en slaap te houden. Voor een ambitieuze auteur ligt hier een open kans om in de voetsporen van Tabucchi en Saramago te treden. De roman Pessoa in Londen zal ik zeker lezen.