Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 3]

Over La Rochefoucauld
Inzicht per regel
door J.J. Peereboom

‘Hypocrisy is the tribute vice pays to virtue,’ klinkt zo bekend als Engelse zegswijze dat alleen Fransen en geregelde gebruikers van de Oxford Dictionary of Quotations wel zullen weten dat het van de hertog van La Rochefoucauld komt. Maxime 218, ‘L'hypocrisie est un hommage que le vice rend à la vertu’, is de oorspronkelijke vorm.

Ook niet helemaal oorspronkelijk. In zijn voorwoord bij de Folio editie van de Maximes geeft Jean Lafond er een voorloper van op: ‘Toute l'hypocrisie du monde est un hommage que le vice rend à la vertu’, te vinden in een verhandeling van de pasteur Du Moulin in 1660, enkele jaren voordat de eerste druk van de Maximes verscheen (1665). Daar heeft La Rochefoucauld hem aan ontleend, zegt hij zonder omwegen. De zeventiende-eeuwers aasden minder op plagiaat dan wij, en de maximes waren in de loop van een aantal jaren opgeschreven, vaak eerst besproken in een kring van vrienden en vertrouwden. Het alleenrecht op de ideeën zal minder aan de orde geweest zijn dan het alleenrecht op de formulering; en La Rochefoucauld had niet van al zijn ideeën de illusie dat niemand anders er ooit opgekomen was.

Al had 218 de instemming van verscheidene andere mensenkenners, iedere lezer moet er weer opnieuw kritisch over nadenken. Lafond vermeldt dat Rousseau de gedachte onjuist vond al klinkt hij mooi; hij beoordeelde hem ‘sans tenir aucun compte de l'ironie’. De ironie, de betrekkelijke waarheid: wie na 218 wil weten wat de andere 503 maximes te bieden hebben moet de tijd nemen om ze uit verschillende gezichtshoeken te overwegen en op hun geldigheid te toetsen. Dat is de manier om er dubbelzinniger en wijzer van te worden.

Soms is het jammer, bij uitspraken die op het eerste gezicht zo'n voldoening geven dat doordenken onnodig lijkt. ‘Tout le monde se plaint de sa mémoire, et personne ne se plaint de son jugement’ (89) bijvoorbeeld. Onberispelijk in zoverre dat wij niemand ooit horen zeggen ‘Het vervelende voor mij is dat ik een slecht oordeelsvermogen heb’; twijfelachtig omdat er wel degelijk mensen zijn die toegeven dat zij iets niet kunnen beoordelen als het te vreemd of ingewikkeld is. En 98 dan, in dezelfde vorm: ‘Chacun dit du bien de son coeur, et personne n'en ose dire de son esprit’? Bijna; een tijdje lang, totdat er tegenovergesteld wordt de gangbare manier om ons eigen esprit te prijzen door over het tekort ervan bij anderen te mopperen (‘geen gevoel voor humor’).

Nog dichter bij de onweerlegbaarheid komt 106: ‘Pour bien savoir les choses, it faut en savoir le détail; et comme il est presque infini, nos connaissances sont toujours superficielles et imparfaites.’ Is daar iets tegen in te brengen? Jawel: er zou liever les évenements moeten staan dan les choses, want als de dingen bijvoorbeeld teksten zijn kunnen zij best in alle details gekend worden.

Een laatste poging met 436: ‘Il est plus aisé de connaître l'homme en général que de connaître un homme en particulier.’ Jawel, die is perfect: onweerlegbaar, lijkt mij, en meteen een zijdelingse commentaar op wat er ontbreekt aan de onweerlegbaarheid van de drie voorafgaande.

Genoeg hiervan, want het gaat juist om de dubbelzinnigheid meer dan de onweerlegbaarheid: meer om het verstoren van oude zekerheden van de lezer dan om het verschaffen van nieuwe.

Wie La Rochefoucauld gaat lezen in de verwachting dat de maximes telkens even snel zullen toeslaan als die over de hypocrisie moet eraan wennen dat een heel aantal zich niet zo grif laat opnemen. Hij schrijft als analist van de gemoedsbewegingen van de mensen en van hun betrekkingen met elkaar, en hij is streng in zijn werk. Hij is geen zedenprediker in de zin dat hij voor-

[p. 4]

schrijft hoe zijn lezers hun leven zouden moeten leiden; wel boetprediker in de zin dat hij laat zien dat bij onderzoek weinige van hun pretenties stand houden. Het kan niet altijd in puntige bewoordingen, en de een-en-twintigste-eeuwer zal er des te meer moeite mee hebben wanneer niet meteen herkenbaar is wat hij bedoelt met de termen die hij gebruikt.

Die moeilijkheid doet zich vlak na het begin voor in de maximes 2 en volgende. ‘L'amourpropre est le plus grand de tous les flatteurs’, zegt 2, en hetzelfde thema komt nog onder meer dan twintig andere nummers ter sprake, met de strekking dat de eigenliefde, de amour de soi-même, onze voornaamste fout is. Hoe bedoelt hij dat: wat is het erge van eigenliefde, en wat zouden wij in plaats ervan moeten hebben: mensenliefde?

Bij verder onderzoek komt aan het licht dat het aanbevolen tegenovergestelde van eigenliefde is de amour de Dieu, volgens de onderscheiding die door Augustinus gemaakt werd en die een hoofdpunt was in het denken van de Jansenisten van Port-Royal waar La Rochefoucauld vriendschappelijk mee omging. Deze historische onderscheiding is uit de maximes moeilijk op te maken, want de goddelijke liefde komt er nergens in ter sprake. De moderne lezer ziet met verwondering telkens de eigenliefde aan de kaak gesteld. Al is dat niet een innemend klinkend begrip, het is voor ons een deugd. Hoe beter wij het kunnen vinden met de omstandigheden van ons leven en met de manier waarop wij ze benutten, des te minder wij anderen tot last zijn; een sterker criterium voor innerlijk welslagen hebben wij niet. Kennissen en collega's kunnen zich met hun goed- en afkeuring van ons ook alleen op hun eigen particuliere gezindheid beroepen. Onze vrijheid om te leven zoals het ons bevalt wordt beperkt door omgangsvormen en strafrecht, meer voorschriften zijn er niet.

Na opheldering blijft de veroordeling van de eigenliefde voor de ontkerstende lezer een vreemde gedachte, waar er in de loop van de lectuur nog een heel aantal bijkomen die om andere redenen niet aanspreken. Ik heb voor eigen gebruik een driedeling gemaakt van de maximes: een aantal aanvaarde, een groep afgewezene en als derde soort de onbegrepene.

De derde soort kan gesplitst worden in twee onderafdelingen die soms in elkaar overgaan: de soort waar het oordeel onbegrijpelijk is, en de soort over menselijke eigenaardigheden die ik niet ken. ‘Il faut de plus grandes vertus pour soutenir la bonne fortune que la mauvaise’ (25) heeft iets van beide. Het is begrijpelijk wat ermee bedoeld wordt, en denkbaar dat er voorbeelden van gegeven zouden worden. Daarna weet ik het niet. Er zijn talloze vormen van goed geluk te bedenken: een schitterend talent bezitten - heel mooi zijn - de loterij winnen, en evenzo van pech: zeer ambitieus zijn met weinig talent - op jonge leeftijd een verlammende ziekte krijgen - geruïneerd worden door een beursspeculatie. Dat de morele lasten van geluks- en pechvogels zo summier over twee klassen verdeeld kunnen worden, wil er bij mij niet in.

En 241 dan: ‘La coquetterie est le fond de l'humeur des femmes. Mais... la coquetterie de quelques-unes est retenue par la crainte ou par la raison.’ Daar ligt voor de hand wat er bedoeld wordt; het is mijn mensenkennis die het begrip belemmert. De koketterie als voornaamste maatschappelijk weermiddel van de vrouw zou een uitgangspunt voor discussie kunnen zijn. De koketterie als kern van alle vrouwelijk gedrag lijkt mij ongeloofwaardig, en ik begrijp niet hoe die door vrees of rede geremd zou worden. Om te beoordelen wat erbij omging in het hoofd van La Rochefoucauld zou de gangbare toon van het mannengesprek over vrouwen in zijn tijd duidelijker moeten herleven dan hij voor mij is; bovendien denk ik dat de koketterie een sterkere drijfveer was in het gedrag van vrouwen van de Franse adel in 1650 dan in dat van Nederlandse vrouwen van nu.

Totdat ik daar veel meer van weet, blijft 241 kwijnen in de rubriek afgewezen. Daar ligt een heel aantal andere die erop lijken doordat zij de minst waardige component van het menselijk gedrag de enige of de voornaamste noemen. Ons berouw is minder een teken van spijt over het kwaad dat wij gedaan hebben dan van vrees voor wat onszelf kan overkomen, beweert 180; en 298 zegt dat bij de meeste mensen dankbaarheid alleen een geheime wens vertolkt om nog meer goeds te krijgen. Deze 298 toont zelfs twee veel voorkomende fouten van de auteur tegelijk: het kleineren van het gedrag van ‘de meeste mensen’ alsof er een scheidingslijn aan te brengen is tussen hen en de minderheid, en het aanwijzen van vaste motieven voor handelingen en gedachten alsof er in onze gemoederen duidelijk omlijnde ‘redenen’ te bespeuren zouden zijn. Men houdt er niet van om te prijzen, en men prijst nooit

[p. 5]

zonder eigenbelang, zegt 144: zulke uitspraken zijn niet alleen onwaar, zij zijn kleinburgerlijk in hun tekort aan de dubbelzinnigheid waar de maximelezer op gaat rekenen. Een kleinburgerlijke hertog, dat hoort helemaal niet.

Het is dus niet zo dat de maximes 504 keer een licht doen opgaan. De stemming die zij wekken is verdeeld en wisselvallig, wat jammer is en tegelijk verheugend, want zo houden zij de lezer actief, telkens weer aan het oordelen: ja, nee en betrekkelijk. Het is geen literatuur die meesleept. Na iedere halve minuut lezen moeten wij weer bij onszelf te rade.

Over 30 bijvoorbeeld: ‘Nous avons plus de force que de volonté’, een onscherp onderscheid als inleiding op het idee dat wij ter verontschuldiging van onszelf het graag doen voorkomen dat dingen onuitvoerbaar zijn. Is dat waar, komt dat uit? In 42 staat ongeveer hetzelfde: ‘Nous n'avons pas assez de force pour suivre notre raison.’ Dat is in ieder geval herkenbaar; en verderop wordt dit thema nog nader vertrouwd als het over de luiheid gaat. Het is een vergissing te denken dat alleen hevige hartstochten zoals de liefde en de eerzucht alle andere overwinnen, zegt 266; de luiheid is ze vaak allemaal de baas: ‘elle usurpe sur tous les dessins et sur toutes les actions de la vie; elle y détruit et consume insensiblement les passions et les vertus’.

Het kan ook anders gezegd worden, zoals in 482, waar staat dat niemand zich ooit de moeite geeft om zijn geestkracht zover te laten gaan als hij zou kunnen; en 487 doet dezelfde waarneming nog eens uit een iets andere hoek: wij zijn allemaal luier van geestkracht dan van lichaam. Wie deze uitspraken nauwkeurig gaat overwegen komt weer met tegenwerpingen. Is het waar dat niemand ooit tot het uiterste doordenkt? Bereikt iedereen altijd weer een punt waar het te moeilijk gaat, waar de behoefte dwingend wordt om te ontspannen en misschien morgen of over een week verder te denken? Ik neem gewoonlijk aan dat sommige mensen die beperking niet kennen, dat zij zichzelf tot het uiterste benutten; daardoor kunnen zij boek na boek schrijven en praten zij onvermoeibaar bovendien. Of laten zelfs zij een deel van hun reserves ongebruikt? In ieder geval ken ik de geestelijke luiheid uit eigen ondervinding, en spreek ik geen mensen van wie vaststaat dat zij er vrij van zijn; alleen enkelen bij wie het wel eens zo lijkt. Dit is dus een toonbeeld van een vruchtbare gedachte door mij opgedaan uit de Maximes. Ik had la paresse vaak bij mijzelf geconstateerd zonder er ooit zo'n groot bereik van te zien.

Erop afdingen lukt toch ook hier weer, en niet pas na onderzoek bij ‘iedereen’. De discussie kan terstond beginnen over de vraag of het betreurd moet worden dat er vaak luiheid optreedt in les esprits. Er zijn veel mensen die als zij doordachten op schadelijke ideeën zouden komen en daar misschien naar handelen. Anderen zouden uitvindingen doen, theorieën ontwikkelen, boeken schrijven, muziek componeren. Creatief zouden zij worden: creatief vol verwachting totdat zij merkten dat er in de samenleving geen behoefte bestond aan de vruchten van hun inspanning, hetzij omdat die weinig waard waren of omdat hoewel ze respect verdienden de ruimte ontbrak voor nog meer dan het vele dat er al gemaakt wordt.

Zo gezien is in maatschappelijke termen de luiheid een zegen die overlast en teleurstelling voorkomt. In persoonlijke zin ligt het anders. Het besef dat wij onszelf niet benutten is een grievend besef. La Rochefoucauld moet het gekend hebben. De maximes over de luiheid geven een gewaarwording alsof wij bij hem naar binnen kijken.

De maximes waar La Rochefoucauld zichzelf in lijkt te laten kennen vormen een kleine minderheid; waarschijnlijk een groeiende minderheid. Hoe meer ik hem overlees, des te meer gevallen zich voordoen waar ik een bekentenis meen te horen.

Er moet een eigen beleving verwerkt zijn in 45: ‘Le caprice de notre humeur est encore plus bizarre que celui de la fortune.’ De vergelijking is moeilijk, en houdt de herkenning even op een afstand. Wat betekent la fortune, is dat gewoon dat sommige dagen prettiger verlopen dan andere of gaat het over grote drama's? Allebei, denk ik: de ervaring van zowel de matte als de veelbewogen dagen. Als dat aanvaard is herken ik van dichtbij de stemming van iemands verwondering over eigen voorkeuren. In 135 is een verwante bui geregistreerd, zo compact als het maar kan: ‘On est quelquefois aussi différent de soi-même que des autres.’

Een paar van de persoonlijke gedachten gaan

[p. 6]

over de liefde, waartegenover de meeste andere een afstand van man-van-de-wereld houden. Een van de intieme is 175, ‘La constance en amour est une inconstance perpétuelle’, waarmee bedoeld wordt dat ons hart zich hecht aan verschillende kwaliteiten van de beminde, nu eens deze, dan weer die. Wie het daar niet zomaar mee eens is zal het zich toch kunnen voorstellen als de ervaring van iemand anders. Het heeft de toon van een innerlijke constatering.

Een van de beste over de liefde gaat er maar voor de helft over: ‘Quelque rare que soit le véritable amour, il l'est encore moins que la véritable amitié’ (473). Dat is ook geen objectieve waarneming: het is een innerlijke, voorgelegd waarschijnlijk aan het vertrouwde gezelschap.

Tegenover de meest persoonlijke staan de nijdigste vaak laatdunkende objectieve constateringen. Een verklaring voor de weinig redelijke en aangename toon van de mensen in de conversatie, zegt 139, is dat bijna iedereen meer denkt aan wat hij zelf wil zeggen dan aan precies antwoorden op wat een gespreksgenoot beweerd heeft. Niet gek, net zomin als 234: het is vaak een kwestie van trots dat mensen hardnekkig de algemeen aanvaarde opinie tegenspreken, want zij zien dat daar de eerste rang al bij bezet is en nemen geen genoegen met de tweede. Impulsiever en nijdiger is 372: de meeste jongeren menen ‘natuurlijk’ te zijn wanneer zij zich alleen onhebbelijk en grof gedragen. Dat is de taal van de boze buurman met de gebalde vuist, waarnaast 113 vredig en onpartijdig klinkt: ‘Il y a de bons mariages, mais il n'y en a point de délicieux.’

Op de grens tussen de zelfonderzoekende en de algemeen-analyserende maximes ligt 238 met de bewering dat het niet zo gevaarlijk is om de meerderheid van de mensen kwaad als om hun goed te doen. Jammer van die slordige ‘meerderheid’; afgezien daarvan is dit een van La Rochefoucaulds sterkste, onderbouwd in een eerdere, nummer 14. De mensen hebben een hekel aan degenen die hun diensten bewezen hebben en overwinnen hun haat tegen degenen door wie ze onaangenaam behandeld zijn, staat daar, met een uitleg hoe het komt: het is hun te lastig als zij zich moeten inspannen om het goede terug te doen en zich voor het kwade te wreken. Nummer 29 zei het nog eens: het kwaad dat wij doen trekt niet zoveel haat en nijd aan als onze positieve eigenschappen.

Dit is het toonbeeld van een cynische uitspraak, waar veel mensen, misschien de meerderheid, zich tegen zullen verzetten. ‘Dat kan niet.’ Ik denk dat het heel goed kan en vaak aanwijsbaar is, alleen niet zo allesoverheersend als het bij La Rochefoucauld klinkt: een factor in relaties die bij afwisseling terughoudend en tegemoetkomend zijn. Wie er zich in verdiept ontdekt zoveel toepassingen, verklaringen en beperkingen dat er alweer een verhandeling over geschreven zou moeten worden. Dan wordt een andere wijsheid van de maximes bevestigd: la paresse belet dat het gebeurt.

La Rochefoucauld is nooit een nabije naaste van zijn lezers geweest. Hij werd nogal eens te negatief, onchristelijk, cynisch gevonden in zijn eigen tijd: hij erkende nergens de waarde van, vond men, en als ik het goed zie was dat de meerderheidsopinie. Voor ons die hem als een klassieke Franse auteur aanvaarden kan hij geen kwaad met zijn cynisme. Wij hebben er meer last van dat hij soms een andere wereld en een andere mensheid lijkt waar te nemen, zodat wij hem aanhoren als een vreemdeling uit een verre tijd.

De aanwijzing van de koketterie als grondslag van het vrouwelijk gedrag is een van zijn verre vreemde ideeën. Een nog vreemder en verder idee haal ik uit de Réflexions diverses, negentien teksten van enkele pagina's waarin sommige thema's van de Maximes meer ruimte krijgen. Du vrai, dat over echtheid gaat, niet over waarheid, betoogt dat alle levensvormen echtheid kunnen bezitten en daarmee volwaardig zijn, alleen zijn sommige het nog meer dan andere. Bijvoorbeeld: ‘L'art de la guerre est plus étendu, plus noble et plus brillant que celui de la poésie...’ - en dat geeft in zoverre niet dat ze beide toch heel echt zijn. Ik geloof niet dat La Rochefoucauld met die opvatting alleenstond tussen zijn tijdgenoten; en nu wel, of bijna. Misschien zouden in een opinieonderzoek bij de cadetten van West Point of op de kma enkele ondervraagden de verwachting uitspreken dat wanneer de officier binnentreedt de dichter hem als een grotere meester zal eerbiedigen. Hoe bloeddorstig onze tijdgenoten ook zijn, en hoe zelden zij ook poëzie lezen, ik kan mij niet voorstellen dat deze verwachting ergens anders gedeeld zou worden.

Laatste voorbeeld: maxime 504 gaat over de doodsverachting. De oude filosofen die zich daarop lieten voorstaan verbeeldden zich maar

[p. 7]

Wachten en bidden

wat, zegt La Rochefoucauld: iedereen die de dood voor ogen heeft vindt hem schrikbarend. Wel is het waar dat sommige mensen in die situatie aan iets anders kunnen denken en zich beheersen, met heel verschillende motieven: les grands hommes zijn vervuld van l'amour de la gloire; de gens du commun profiteren van hun peu de lumière.

Zelfs als er enige waarheid te herkennen was in dit onderscheid zouden wij er moeilijk mee aan kunnen komen. Dat beetje ontbreekt, zou ik zeggen. Als La Rochefoucauld de loopgravenoorlog van 1914-18 had kunnen meemaken of bestuderen zou hij ook gezien hebben dat het onzin is.

Hij leefde in een vroegere beschaving dan wij, waar een aantal ficties aanvaard werden die wij door andere vervangen hebben. Dat is niet het enige wat ons op een afstand houdt. Het blijft het lastigst dat hij de amour de Dieu heeft weggelaten als tegenhanger van de amour-propre, en ons lijkt te laten zitten met een halve filosofie. Hij onderscheidt vele fouten, vergissingen, illusies in de mensen. Waarom heeft hij niets te bieden dat er tegenovergesteld kan worden - tegenover het inzicht in al die fouten ook enkele deugden, aardigheden, slimheden?

Dan blijkt bij verder onderzoek dat hij toch iets positiefs aanbeveelt. In de Actes du Tricentenaire (van een conferentie in Angoulême in 1980, voor het driehonderdste sterfjaar) wordt het aangegeven door een essay ‘Pour une lecture

[p. 8]

mondaine de La Rochefoucauld’ van Louis Van Delft. Die betoogt dat als voornaamste tegenwicht tegen de eigenliefde dient de kunst van de beschaafde omgang, aanbevolen in een heel aantal maximes en uitvoeriger in réflexion xvi, De la différence des esprits. Men kan tegelijkertijd een air sérieux dans l'esprit hebben en aangename opgewekte dingen zeggen, volgens xvi: dat siert alle mensen en alle leeftijden.

Dichter bij de oppervlakte kan dezelfde kwaliteit aangeduid worden als politesse de l'esprit, wat betekent dat men zich oprecht en gevoelig uitdrukt. Voor feestelijke gelegenheden is er de galanterie de l'esprit' die zich kenmerkt door flatteuze dingen uitgesproken op een innemende manier. Zo moet je zijn: het tegenovergestelde van de eenzelvige praters in de hierboven geciteerde 139 die nooit goed luisteren. Makkelijk is het niet. Er bestaan regels waaraan men zich moet leren houden, zoals die van 364: het is bekend dat men niet over zijn vrouw hoort te praten, maar onvoldoende bekend ‘qu'on devrait encore moins parler de soi’.

Dat is dus een manier om onze amour-propre te compenseren: met beschaafd gedrag in de omgang zodat wij sieraden van de samenleving worden en de dagen van andere mensen veraangenamen net als zij de onze. Niet iedereen is het met deze interpretatie eens, en Van Delft wacht zich ervoor te beweren dat alle verscheidenheid en tegenstrijdigheid van La Rochefoucauld in twee gedachten samengevat kan worden. Zij geven de binnen- en de buitenkant aan van de mens in zijn termen. Wie wil bewijzen dat het leven door de Maximes voornamelijk uitgebeeld wordt in het gebied tussen die twee uitersten kan materiaal genoeg vinden om de filosofie ervan veel ingewikkelder voor te stellen. De twee simpele uitersten blijven dan toch in het zicht, of in de gedachten.

Zij zijn geschikt om La Rochefoucauld nader te brengen tot de eenentwintigste-eeuwse lezer die met de goddelijke liefde moeilijk overweg zou kunnen. Al verschillen wij onderling in onze kritische mensbeschouwing en hebben sommigen meer last van luiheid dan anderen, de meesten weten geen positieve kwaliteit van grotere waarde dan een tegemoetkomende toon in de omgang. Veranderd is alleen dat bestudeerd cultiveren van die toon niet past bij de moderne mens; wij willen juist ongedwongen prettige mensen zijn, dat is het mooiste wat er bestaat. Met een air sérieux dans l'esprit vanzelf en aangename opgewekte dingen zeggen, dat is wat wij noemen: aardigzijn.

Ook nadat wij langs deze weg onze verwantschap met La Rochefoucauld ontdekt hebben, blijven de maximes langzame leesstof. De lezer van proza is gewend zich door duizend of tienduizend woorden heen te haasten en er de inhoud en strekking van te memoriseren in twee of drie zinnen. Dat gaat met de maximes niet. Behalve in enkele langere, zoals die over de doodsverachting, is iedere zin een complete tekst die op zichzelf beoordeeld wil worden. Wie daardoor per regel van instemming naar tegenspraak, van onbegrip naar twijfel, van vreemdheid naar intimiteit gevoerd wordt kan zich afvragen of niet eigenlijk alle literatuur zo'n bewegelijke aandacht verdient. Er zijn heel wat schrijvers die zich even hard als La Rochefoucauld hebben ingespannen om iedere zin nauwkeurig te laten uitdrukken wat zij bedoelen.

Als alle boeken zo aandachtig overwogen werden als ze geschreven zijn kwamen wij er nooit doorheen, is hier een geldig antwoord op. Wij moeten ons haasten om bij te blijven, en bij een ontmoeting met de schrijver van een boek dat wij pas gelezen hebben beseffen dat wij ons geen honderdste herinneren van wat er in staat; het is maar te hopen dat hij het zelf ook niet meer precies weet.

Als wij La Rochefoucauld tegenkwamen zou de gedachtewisseling vlotter gaan, dankzij het gedwongen langzaam lezen. Een presentabel klein aantal van zijn formuleringen zou in de herinnering gegrift zijn, genoeg om hem te laten glimlachen zonder hem te overstelpen. Daarna zouden wij kunnen zeggen: wat bijzonder treft is dat u, hoewel een verre vreemde in de geschiedenis, toch in uw hoofdtoon een geluid van tijdgenoot hebt.

Hoe zo? Het zit hierin: al hebben wij een hogere dunk van amour-propre dan u, wij delen uw indruk dat de pretenties en illusies van de mens maar slagen in de lucht zijn, en dat het beste wat wij kunnen doen is ons prettig gedragen in gezelschap; en het door u in 1660 te horen zeggen geeft ons een verziende gewaarwording van tijd en traditie en verwantschap met onze voorouders.