Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 3]

De vlucht in futilisme
door Bastiaan Bommeljé

Het schijnt dat Voltaire zijn geloof in de menselijke vooruitgang op slag verloor door de grote aardbeving die op 1 november 1755 Lissabon met de grond gelijk maakte. Ik geloof dat de geschiedenis hem ongelijk heeft gegeven. Desondanks knaagt het gevoel dat onze tijd misschien wel een tijd is om de balans op te maken. Niet omdat er na de aanslagen van 11 september en de navolgende strijd in Afghanistan een andere wereld is ontstaan, of omdat een nieuw tijdperk is ingegaan, en ook niet omdat wij aan de rand van de afgrond een sombere toekomst inkijken waarin menselijke vooruitgang onmogelijk is. Maar onze tijd voelt nu eenmaal als een tijd waarin bezien dient te worden welke zaken in hoeverre opwegen tegen Voltaire's somberheid.

Wat ik bedoel is dit: indien wij de vooruitgang willen verdedigen, wat willen wij dan verdedigen? Indien wij rekenschap willen geven over ons eigen tijdsgewricht, hoe benoemen wij dit dan? Indien wij de intellectuele geschiedenis van het huidige Nederland willen schrijven, welke woorden kunnen wij dan kiezen?

Waarschijnlijk is de beste oplossing dit alles niet te willen. Het leidt slechts tot meer gemeenplaatsen, iets waaraan in onze wereld toch al geen gebrek bestaat. Wellicht had Goethe meer gelijk dan hij besefte toen hij in het eerste deel van Faust betoogde dat de tijdgeest niets anders is dan de eigen geest in dem die Zeiten sich bespiegelen. Iedereen die iets wil zeggen over de tijdgeest, praat kortom slechts over zichzelf.

Anderzijds menen sommigen - en niet de minsten - dat het wel degelijk mogelijk en verhelderend is een tijdperk de temperatuur te nemen. Cyril Connolly betoogde bijvoorbeeld dat het centrale thema van de jaren 1920 met één woord te omschrijven viel: futiliteit. Tijdens de voorafgaande grote oorlog had, zo schreef hij, menigeen niet alleen een gevoel van doelgerichtheid gehad maar tevens de gespannen hoop op een betere tijd na het aanbreken van de vrede. Er werd hevig verlangd naar zoiets als een cultuur van vrijheid. Toen het zover was, stond men met de mond vol tanden. In de jaren twintig heerste een lege vrolijkheid die de diepe culturele afstomping en intellectuele vermoeidheid, noch het besef van nietsigheid kon verhullen.

Hoewel ik op elk moment van de dag - en op elke dag van de week - Connolly prefereer boven Goethe, lijkt het onzinnig om deze schijnbaar hectische periode met de term futiel te willen vangen. Per slot hebben de jaren twintig een aantal van de belangrijkste fundamenten van de vorige eeuw opgeleverd: Wittgensteins Tractatus Logicus Philosophicus; Joyce's Ulysses; veel van Pessoa's werk; het beste van Virginia Woolff; Thomas Manns Die Zauberberg, de vorming van de Wiener Kreis; Julien Benda's La trahisons des clercs; Karl Mannheims Ideologie und Utopie - en dat is alleen nog maar wat mij als slachtoffer van een moderne schoolopleiding te binnen schiet.

Futiel betekent echter niet alleen ‘beuzelachtig’ en ‘nietsig’. Het verwijst ook naar doelloosheid en naar een preoccupatie met wat bij eerste aanblik niet belangrijk lijkt. In die zin zijn veel van deze meesterwerken wel degelijk onder deze noemer te scharen. Zij ondergroeven of ondervroegen het concept van doelgerichtheid, van een grootse al dan niet goddelijke bedoeling en van de gedachte dat het menselijk bestaan een doel kon hebben, kon kennen of zelfs maar kon dienen. In de verslaglegging van de ontnuchtering schuilt hun duurzaamheid.

Ik betwijfel of onze tijd en ons land in deze zin ‘futiel’ genoemd kan worden. Wel misschien in de andere zin. Wie thans in Nederland het oor te luisteren legt, hoort veel geweeklaag. Er is een crisis in de gezondheidszorg, met wachtlijsten die langer zijn dan in het buitenland. Er is een crisis in het onderwijs, met een pijnlijk lerarentekort en een nog pijnlijker niveauverlies. Er is een crisis in het justitieel apparaat, met een onderbemande politiemacht die een miljoen aangiften laat liggen en met een openbaar ministerie dat in z'n voegen kraakt. Er is een crisis in het asielbeleid en in de integratie van autochtonen. En er is een crisis in de politiek, waarvan de ziekelijke verstrengeling tussen media en politici alsmede de opkomst van Leefbaar Nederland met als be-

[p. 4]

oogd leider een pathologische narcist slechts twee symptomen zijn.

Wat u zegt, dit zijn allemaal zorgelijke zaken die alle te maken hebben met de aantasting van het weefsel der samenleving, en ze kunnen moeilijk futiel worden genoemd. Veel verontrustender lijkt mij evenwel dat er een geesteshouding verstrengeld is met deze problemen die wel degelijk veel te maken heeft met het soort nietsigheid waarop ik eerder doelde. Ik wil niet zeggen dat het hier gaat om problemen die alleen in de geest bestaan, in tegendeel, maar wel dat de kwesties deels wortelen in een collectieve geestelijke futiliteit van ons land. Die nietsigheid zorgde ervoor dat de problemen konden rijzen zonder gezien te worden, konden verergeren zonder besproken te worden, en kunnen voortduren zonder opgelost te worden. Het is die collectieve intellectuele nietsigheid die als geesteshouding het etiket futilistisch verdient.

Een wereldbeeld ontstaat uit het streven om de kloof te overbruggen tussen realiteit en bevatting van die realiteit. Dat geldt voor een christelijk wereldbeeld even zo goed als voor een fundamentalistisch islamitisch wereldbeeld, en voor een humanistisch wereldbeeld evengoed als voor het Nederlandse wereldbeeld. De Amerikaanse historicus H. Stuart Hughes heeft in zijn meesterwerk Consciousness and Society; The re-orientation of European social thought 1890-1930 overtuigend betoogd hoe dit streven tot overbrugging onder spanning komt als de complexiteit van de realiteit niet langer kan worden bevat volgens de bestaande denkstructuren.

Dit gebeurde in de jaren twintig en het is ook in onze tijd gebeurd. Volgens Connolly was het resultaat in de jaren twintig een gerichtheid op en doorgronding van futiliteit. In Nederland is de uitkomst nu een vlucht in futiliteit. De symptomen hiervan zijn de zweem van ironie en de wasem van relativisme waarmee alles wordt bedekt. Bijna onmerkbaar, maar onloochenbaar is Nederland gezwicht voor de postmoderne geesteshouding. Ironie is nu de standaardwijze om de wereld te bekijken, relativisme en een soort onschuldige schamperheid zijn gemeengoed, en daarmee is een vaag soort anti-rationalisme de grondslag geworden voor grote delen van het onderwijs, van de media, van bepaalde academische studies, ja, van de tijdgeest.

Tegen die houding verzetten wij ons niet, of althans veel te weinig. Nog kennen we de oude vormen: en wie met een half oog en oor de Nederlandse televisiekanalen bekijkt, de Nederlandse radiostations beluistert, de Nederlandse kranten leest en de Nederlandse universiteiten bezoekt, kan leven in de illusie van zinvolle gesprekken, van opiniepagina's vol chique opvattingen van academisch onderwijs. Het is niet zo dat Nederland onder onze ogen verkruimelt. Het is wel zo dat die oude vormen stilaan vervagen in een mist van narcistisch amusement. Wij worden steeds meer als de media die ons wereldbeeld bepalen: zonder geheugen, behaagziek en ongeduldig op zoek naar steeds een nieuw leuk verhaaltje en een zelfgenoegzame kwinkslag. Wij zijn gevlucht in het futilisme.

Goed, u denkt: dit klinkt zelf ook verdacht veel als een gemeenplaats, en dat is ook zo. De futilistische geesteshouding is immers totalitair: er is geen ontsnappen aan de ironie, het intellectuele drijfzand waarin elke opvatting wegzinkt en waarmee elke redenering wordt gesmoord. Dit is precies waarom ironie zichzelf opeet, waarom ironie een soort machteloos sarcasme is, en waarom de overdaad aan ironische stukjes in kranten en aan ironische programma's op de tv het geestesleven verlamt. In een overdaad toegediend is ironie anti-rationalistisch. Nu weet ik wel dat veel mensen menen dat de moderne wereld ‘te rationalistisch’ was. Daarmee probeert men misschien te zeggen dat zij intuïtie, fantasie en emoties onderwaardeert.

De Spaanse filosoof Fernando Savater heeft al eerder met deze opvatting korte metten gemaakt. Is het nu, sneerde hij, een teveel of veeleer een tekort aan rationalisme om de complexiteit van de mens zo slecht te begrijpen? Is het niet juist de rede die het belang van het intuïtieve doorgrondt, die de vruchtbaarheid van de verbeelding benut, en die de vitaliteit van het gevoelsleven cultiveert door deze nu eens op het persoonlijke vlak te versterken, dan weer op het artistieke vlak te beïnvloeden?

De rede kent en onderzoekt haar eigen grenzen, beklemtoonde Savater terecht, niet haar vermeende almacht; zij onderscheidt wat wij met recht kunnen weten van wat wij kunnen fantaseren of dromen; zij is wat wij allen met elkaar gemeen hebben en wat wij derhalve aan el-

[p. 5]

kaar kunnen overdragen; zij vergt geen etnische zuiverheid, overeenkomst van geslacht, erfelijke adeldom, maar alleen maar de geduldige aandacht van ieder individu. Voor de rede zijn wij allen gelijk want zij vormt zelf de grote gelijkheid tussen alle mensen. Als wij dus twijfelen aan de rede, wilde hij zeggen, haar veronachtzamen of als ouderwets ter zijde schuiven, verliezen wij het vermogen om te beschouwen, te abstraheren, af te leiden, te beargumenteren en te concluderen volgens de logica - ja, verliezen wij het vermogen om een samenleving van gelijken te onderhouden. Een overdaad aan ironie leidt zo tot een ondemocratische gemakzucht.

Een verwante gesel van onze tijd is de heiligverklaring van meningen. Uiteraard heeft iedereen het recht op een eigen opvatting, maar dat is geen recht om je te verschuilen in de eigen dwaalleer zonder dat iemand je hinderlijk lastig mag vallen. Het recht op een eigen mening is de plicht al wat jezelf denkt bloot te geven voor ondervraging, en al wat anderen denken zelf te ondervragen. Het is daarom een misverstand dat men meningen dient te ‘respecteren’. Respect is een recept voor intellectuele verlamming. En het is een nog grotere vergissing te menen dat opinies gelijkwaardig zijn, en dat het een teken is van persoonlijke onafhankelijkheid om te volharden in je misvattingen als argumenten en informatie allang knagen aan je heilige gelijk.

Onze tijd heeft de mening tot een anti-rationalistisch, symbolisch onderdeel van de persoonlijkheid gemaakt, en daarom wordt alles wat een mening tegenspreekt als een fysieke aanslag opgevat. Vandaar dat Nederland meer dan elk ander land zoveel ‘gevoelige onderwerpen’ kent en we niemand wensen te ‘kwetsen’. Dat wij in een pluralistische en multiculturele maatschappij willen leven, geeft ons echter de plicht om te begrijpen dat wat we dienen te respecteren de mensen zijn, niet hun meningen of geloofsovertuigingen. Het recht op een eigen opvatting bestaat uit niets anders dan dat deze gehoord en bekritiseerd moet worden, niet dat wij deze beschouwen als onaanraakbaar.

In het licht van het voorgaande is het geen wonder dat in het huidige Nederland steeds meer een gemis voelbaar is aan de gewoonte en het vermogen om te abstraheren. Er begint een enigszins verontrustend onvermogen te ontstaan om rationeel te argumenteren, om zich los te maken van het onmiddellijke en het anekdotische, om niet te kiezen voor de gemakkelijke emotie in plaats van de moeilijke redenering, om niet een mening te hebben in plaats van de feiten te kennen, om niet achter ieder argument de kwade wil of het kleingeestige eigenbelang te zoeken van degene die argumenteert in plaats van de structuur van de argumentatie.

Wie vasthoudt aan het ‘respect’ voor andermans meningen en aan een anti-rationalistische afweer tegen probleemdiagnose, schept evenwel een gemeenschap van niet-geïntegreerde autisten, allen angstvallig opgesloten in hun ‘respectabele’ eigen meningen. Hij schept kortom een samenleving waarin stagnatie verhuld wordt als consensus, waarin de schokkende debilisering op de televisie wordt omzwachteld als moderniteit en waarin laf futilisme wordt verward met kosmopolitisme. Hij schept een land als Nederland dus, waarin problemen ontstaan, groeien en voortwoekeren uit angst voor een oplossing.

Als er een crisis in de tijdgeest is, als er een multicultureel drama in Nederland is, dan is het dit. De postmoderne relativering van de concepten waarheid en juistheid zijn er de duidelijkste tekenen van. Er kan echter geen vrije en geëmancipeerde samenleving zijn zonder een besef van hiërarchie van juistheid en van waarheidsbenadering. Als alles min of meer en best wel waar is, als eenieder zijn eigen even respectabele waarheid heeft en er niet op rationele gronden uit alle diversiteit gekozen kan worden, dan rest stilstand. Dit is de paradox waarin we leven: tolerantie kan de vrijheid aantasten, als de tolerantie voortkomt uit de onmacht om te kiezen voor de moeizame speurtocht naar de waarheid en tegen de gemakzuchtige zekerheid van het geloof.

Sinds Nietzsche, en meer nog sinds Popper weten we dat waarheden niet absoluut zijn, maar veeleer breekbaar, voorlopig, vatbaar voor herziening, aanvechtbaar en uiteindelijk vergankelijk. Maar daarom houden zij nog niet op waarheden te zijn, dat wil zeggen, steviger, gefundeerder, uitdagender en nuttiger dan welke geloofsovertuiging dan ook. Want de waarheid fladdert rond op de vleugels van de twijfel, zoals Savater dat zo aardig wist te verwoorden. En wat fladdert kan niet futiel zijn.