Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 2]

[647]

Deze maand

Het was een stralend zonnige zomerdag. De hemel was zachtblauw, de lucht tintelfris en zwanger van levenslust. Het was 28 juni 1914 en in het Kurpark te Baden nabij Wenen zat Stephan Zweig op een bank. Hij las een boek. Het was aangenaam zo in de schaduw, met op de achtergrond de opgewekte klanken van de Kurkapel.

Plotseling, midden in de melodie, stopte de muziek. ‘Instinctief keek ik van mijn boek op,’ schreef Zweig in zijn autobiografie Die Welt von Gestern. ‘Ook de mensen, die als één vloeiende helle massa tussen de bomen bewogen, schenen te veranderen; zij stokten plotsklaps in hun wandelgang. Er moest iets gebeurd zijn.’

Dit was het moment dat in Baden bekend werd dat de Habsburgse troonopvolger Franz Ferdinand en zijn vrouw te Serajewo waren vermoord. Net als in de rest van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk leek het leven te verstarren, was het alsof de afgrond van een donkere toekomst zich opende, en scheen het besef op het breukvlak van twee eeuwen te staan de mensen te verlammen. Zweig begreep dat het leven was als de afgebroken melodie: niets zou meer zijn zoals voorheen.

Althans, zo leek het jaren later toen Zweig in Exil zijn memoires noteerde. In retrospectief had hij de tijd - de beleefde tijd, le temps vécu zoals de Franse Annales-historici deze menselijkste van alle tijd ooit noemden - in een literair model geperst en aldus begrijpelijk gemaakt. Het ‘historische moment’ waarop in één keer wordt geopenbaard dat de wereld nooit meer hetzelfde zal zijn, de existentiële cesuur die het bestaan doorsnijdt met diepe kerven, het is na Zweig van een literaire vorm geworden tot een journalistieke gemeenplaats.

Wat wij hebben geërfd, is die gemeenplaats. Niet uit onwil, onvermogen of gemakzucht, maar simpelweg omdat ons wereldbeeld wordt gevoed en opgevoed door de taal, door de regels en door de zingeving van de media. Gelukkig maar, want wij weten nu meer en wij weten het sneller dan de wandelaars in het Kurpark te Baden in 1914. Het nadeel is dat wij de afgelopen jaren al heel wat ‘historische momenten’ hebben meegemaakt, gebeurtenissen waarna de wereld nooit meer hetzelfde zou zijn, waarvan we de meeste alweer zijn vergeten. De aanslag in New York zullen we niet zo snel vergeten, denk ik, al was het alleen maar omdat die illustreerde hoe beperkt ons vermogen is de wereld te begrijpen zonder de troost van gemeenplaatsen en de balsem van clichés. De dood is geen platitude en maakt daarom mismoedig.

Terugkijken is altijd gemakkelijker. In een literaire vorm of in een geschiedkundig perspectief. In tegenstelling tot wat Zweig geloofwaardig beschreef als een bevattelijk keerpunt in de wereldgeschiedenis, weten historici nu dat er in 1914 helemaal niet één collectief gedeeld moment was waarop de mensheid de adem inhield. Er was helemaal geen plotseling besef dat de belle époque teneinde was en de Grote Oorlog voor de deur stond om tientallen miljoenen mensenlevens te vermalen. In werkelijkheid was het al jarenlang oorlog in allerlei delen van Europa en de wereld, in werkelijkheid waren modernisten, futuristen en nietzscheanen in literatuur en kunst reeds volop doordesemd met apocalyptische beelden en gedachten. En in werkelijkheid dachten de grote mogendheden toen men in augustus van dat jaar ten strijde trok, dat het een korte en beperkte strijd zou worden om een betere wereld in een stabieler Europa te scheppen (‘Weihnachten wieder daheim’, klonk het in diverse talen).

Thans is het hier geen oorlog, ook al kletteren elders de wapens en vallen er slachtoffers (het was ronduit een faux pas van premier Kok te spreken van oorlog).

[p. 3]

Het is geen clash of civilisations - ook al zo'n platitude die gemakkelijk ricocheert in de media. Het gaat ook niet om een krachtmeting tussen de grote moslimwereld en ‘westerse waarden’ (hoewel het nuttig is wederom een aansporing te krijgen zich te verdiepen in het probleem waarom er niet één moslimland bestaat met een stabiele democratische regeringsvorm; armoede is hier geen verklaring, want menig moslimland doet het economisch beter dan belendende niet-moslimlanden, die overigens ook zelden democratisch zijn).

Het handelt evenmin om de bezettingspolitiek van Israël en de knechting van, of de aanslagen door de Palestijnen (hoewel het wederom nuttig is te beseffen dat het onontkoombaar is Israël te verdedigen, niet omdat het een Joodse staat is, maar omdat het ondanks alles een democratische staat is - en de enige staat in het Midden-Oosten waar een historicus als Meron Benevisti in zijn voortreffelijke studie Sacred landscape (2000) kan betogen dat zijn eigen land werd gesticht met etnische zuiveringen en worstelt met een diep racisme jegens Arabieren). Het gaat ook niet om de verhouding tussen moslims en Nederlanders (dat minister Van Boxtel de pers kapittelde over de berichtgeving inzake moslims was niet alleen een staaltje van politiek correcte staatsinmenging, maar bovenal een belachelijke uitglijder). En een en ander heeft al helemaal niets van doen met het bouwen van een nieuwe wereldorde, want messianisme is nu juist het probleem en niet de oplossing.

Aan de orde is een strijd tegen een misdaad. Deze misdaad vereist vergelding en bestraffing. Die bestraffing gaat met militaire middelen, maar dat is een gevolg van de ernst van de misdaad en de hoge kans op recidive, die niet uit te bannen is met ontwikkelingsprogramma's en betere verstandhouding tussen de volkeren op aarde (hoe nodig en nuttig die ook zijn). Vergelding en bestraffing is niet hetzelfde als wraak, ook al is de scheidslijn moeilijk in het oog te houden. Daarom is kritische oppositie tegen de strijd toe te juichen. Hoewel strijd walgelijk is - en de gratuite krijgshaftige uitlatingen van langs de zijlijn nog walgelijker zijn - hoeft men deze strijd echter niet af te wijzen op pacifistische gronden.

De kern van de zaak is dat benevens bestraffing ook iets anders op het spel staat. Dat is in engere zin de scheiding tussen religie en staat. Het heeft het westen tweeduizend jaar bloedige geschiedenis gekost om die scheiding door te voeren, en daarom kunnen wij hier iedereen het recht op een eigen dwaalleer gunnen. In wijdere zin is het een aanslag tegen het recht om vraagtekens te plaatsen. Als één ding ons lief dient te zijn - na de afstandsbediening en de ritssluiting - is het dit kleine kromme en nederig gebogen lijntje: het vraagteken. Ook in Nederland, waar de pijnlijke spraakverwarringen op de televisie na de aanslag duidelijk maakte hoeveel achterstallig onderhoud de intellectuele vorming van de Sprachherrschaftsklasse thans heeft, is dit ons kostbaarste bezit: het recht ons af te vragen of wijzelf gelijk hebben.

Slechts ongeveer vijf procent van de wereldbevolking heeft dat recht. Van die vijf procent woont een minuscuul deel in Nederland. En van dat minuscule deel leest slechts een klein aantal mensen Hollands Maandblad. Voor wij daarover wanhopen of lacherig worden, dienen we kalm vast te stellen dat elk vraagteken helpt. Bijvoorbeeld tegen het besef dat de mens voor de mens een wolf is.

Schrijvers in en lezers van dit blad, schreef K.L. Poll bij de oprichting ervan, zullen zich verweren tegen de verslaving aan het eigen land, aan de eigen tijd en aan de eigen overtuigingen. Maar ook de bewondering voor andermans land, andermans tijd en andermans overtuigingen wijzen zij van de hand. Hij bedoelde wellicht dat alleen impertinente vragen leiden tot min of meer pertinente antwoorden. Daarom staan in dit Hollands Maandblad bijdragen die niet gaan over de actualiteit, maar daarop toch enig licht werpen. Al was het maar omdat zij twijfel zaaien.

Wanneer de aanslag immers iets heeft opgeleverd, dan is dat het bescheiden inzicht dat het vraagteken ten slotte sterker zal blijken dan elk uitroepteken. Toch? - bb