Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 39]

Het Herzbergpark
Notities bij een gedicht van Judith Herzberg
door Dana Constandse

Is het mogelijk een vlucht regenwulpen te herkennen vanachter gesloten ramen? Ze onderscheiden zich in hun manier van vliegen nauwelijks van gewone wulpen, alleen hun ijle roepje kan ze verraden. Jaren geleden was dit een punt van discussie naar aanleiding van een roman van Maarten 't Hart. Kennelijk worden vogels in de literatuur tegenwoordig even scherp in het oog gehouden als de vogelen des velds.

Dat werd tijd ook want in het verleden is heel wat ornithologische onzin geschreven en gedicht over vogels. En het heeft geholpen, want er vliegen allang geen ‘zingende’ zwanen of ‘vreedzame’ duiven meer door onze poëzie, en ook andere anomalieën zijn zeldzaam geworden. Moderne dichters kijken zeker wel uit.

Dat geldt ook voor Judith Herzberg, die - zo blijkt uit haar werk - een zeer aandachtig waarneemster van vogelgedrag is. In haar verzen typeerde zij spreeuwen, mussen en gierzwaluwen zo treffend, dat ik onderstaand gedicht bij eerste lezing in de bundel Zoals (Amsterdam 1992) vanzelfsprekend opvatte als een waarheidsgetrouwe impressie.

Vondelpark 1987

Hardere vogels nemen het over.
Eksters kraaien papegaaien
de tijd van lijsters merels nachtegalen
lijkt voorbij; waarom juist nu
waarom won eerder in de wereld
van dit park het kwelen?
Als degens klieven zij
de lieve lucht, stelen
de kleine gespikkelde eitjes en
krijsen. Klieven en krijsen.

Onlangs kreeg ik het vers opnieuw onder ogen, in Ode aan het Vondelpark (Amsterdam 1997), een imposant platenboek met teksten over de geschiedenis van het park dat rond 1860 werd ontworpen en aangelegd. Binnen die context leek het zeker bedoeld als een waarheidsgetrouwe poetische samenvatting van de vogelhistorie, maar omdat ik het park nu vaker heb bezocht en beter ken, ontwaakte mijn wantrouwen.

Waren er vóór 1987 werkelijk opvallend meer zangvogels dan ‘hardere vogels’? Of werd de kijk van de schrijfster hier vertroebeld door de telkens oplaaiende, onuitroeibare hetze tegen de ekster? Ik heb een zwak voor deze bonte hond onder de vogels en kan er slecht tegen als hij in verband wordt gebracht met het verdwijnen van schattig geachte zangertjes.

Bovendien verbaasde mij nu de aanwezigheid van nachtegalen in dit vers, als voorbeeld van de verdreven en blijkbaar ‘zachtere’ vogels. Nachtegalen in het Vondelpark door eksters verdreven? Dichterlijke vrijheid of niet, hier was een toetsing aan de ornithologische realiteit vereist.

Sinds de opening van het Vondelpark hebben diverse natuurliefhebbers de vogelstand bijgehouden. Eerste en beroemdste was Jac. P. Thijsse die de periode van de eerste decennia heeft beschreven in krantenartikelen en in een boekje dat hij samen met E. Heimans publiceerde (In het Vondelpark, Amsterdam 1901). Dankzij voldoende opvolgers kent het overzicht van de vogelgeschiedenis vrijwel geen leemtes. Daardoor weten we dat in het park reeds snel na de opening zangvogels broedden, vooral kleine zangertjes waarvan naam noch zang poëtisch genoeg is om ze tot symbool van welluidendheid te kiezen: spotvogels, grasmussen, braamsluipers, zwartkoppen.

Ook merels waren er vroeg bij, maar nachtegalen kwamen pas na vijfentwintig jaar en bleven niet lang. Ze broedden er hooguit vijf lentes, waren alweer verdwenen toen in 1901 de zanglijsters het koor kwamen versterken en zijn nadien nooit meer waargenomen. De tijd van de nachtegalen was dus in 1987 al zevenentachtig jaar voorbij en er is geen periode geweest waarin ze samen met merels en lijsters de dienst uitmaakten.

[p. 40]

Nachtegalen zijn evenwel de bekendste kwelende vogels, en hun aanwezigheid in de poëzie heeft een lange traditie. Al in de Middeleeuwen nam ‘aloëtte vogel cleen’ te onpas op versregels plaats, verscheen als ‘sneeuwwit vogelijn’ en vloog zelfs met een brief in zijn bekje naar een verre dame. ‘In de poëzie van oudheid en Middeleeuwen is de nachtegaal een literaire figuur die in zoveel gedaantes voorkomt dat we bijna zouden vergeten dat er ook nog een echte vogel van die naam rondvliegt,’ schrijft Francesca Greenoak in haar aardige boekje over vogels en literatuur All the Birds of the Air; The Names, Lore and Literature of British Birds (Penguin Books 1981²).

Ik gun de nachtegalen hun dichterlijke vrijheid in het Herzbergpark maar heb toch gezocht naar een periode dichterbij 1987 waarin merels, lijsters en andere ‘kwelers’ het samen wonnen van de ‘hardere vogels’. Maar eerst dient voor de wellicht ornithologisch niet geschoolde poëzieliefhebber de afwezigheid van nachtegalen in de werkelijke wereld van het Vondelpark nader te worden toegelicht. Die waarom-vraag stelt Herzberg in haar gedicht immers ook.

Thijsse al gaf als prozaïsche reden voor het wegblijven van ‘zijn’ nachtegalen dat de brandnetels en braamstruiken waarin ze bij voorkeur nestelen, door tuinlieden te drastisch werden weggeschoffeld in het park. Het favoriete leefgebied van deze vogel is immers de dichte laag kleine loofbomen, struiken en brandnetels die kenmerkend zijn voor jonge bosaanplant. Een ouder Vondelpark was later, niet aantrekkelijk meer, en dat gold al helemaal een kleine halve eeuw na het boek van Thijsse tijdens de periode van de grootste vogelrijkdom in het park.

Die bloeiperiode was een gevolg van de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de hongerwinter werd het Vondelpark afgesloten om te voorkomen dat het zou worden leeggekapt, en in de eerste naoorlogse jaren was er voor onderhoud geld noch aandacht. Het park verwilderde, de nestgelegenheid nam toe en het aantal broedvogels verdubbelde. Uit de tabellen van de Amsterdamse vogelaars blijkt dat er meer dan vijfhonderd zangvogels zongen, waaronder bijna honderdvijftig merels en lijsters (zie het artikel in De Gierzwaluw; blad van de Vogelwerkgroep Amsterdam, jg. 36 (1998), nr 4, p. 3-26; daarin zijn ook diverse andere hier genoemde vogelgegevens te vinden).

Dertig jaar later, en ruim tien jaar voor Herzberg haar gedicht dateerde, was die voor vogels paradijselijke periode voorbij. In 1976 verscheen in De Gierzwaluw een alarmerend artikel dat landelijke bekendheid kreeg. ‘Nog maar weinig vogels over in “steriel” Vondelpark’, kopte Het Parool, een van de zes nationale kranten die er aandacht aan besteedden.

Nu bleek bovenal dat vogelaars een park met andere ogen bekijken dan dichters, het gaat hun vooral om de diversiteit en de bijzondere soorten. De achteruitgang die zij constateerden, betrof niet alleen kwelende spotvogels, braamsluipers en grauwe vliegenvangers, ook werd getreurd om de verdwijning van grote roeken- en reigerkolonies. Dat het aantal merels en lijsters nog werd geschat op meer dan honderdvijftig was geen reden tot juichen, die broeden immers overal en zijn echte overlevers. Ook in de jaren tachtig bleven ze ruimschoots aanwezig, de tijd van hun gekweel was vanuit ornithologisch perspectief zeker niet ‘voorbij’, zoals in ‘Vondelpark 1987’ valt te lezen.

Herzberg houdt in haar gedicht overigens met ‘lijkt voorbij’ een slag om de arm. Deed ze haar uitspraken misschien op grond van vaag herinnerde krantenkoppen? Heeft ze het park wellicht op een verkeerd tijdstip bezocht?

Wie lijsters en merels voluit wil horen moet vroeg op, hun koor klinkt alleen een uur voor zonsopgang ongestoord fortissimo. Later op de dag zingen ze nooit meer allemaal tegelijk en is het moeilijk hun aantal te schatten. Ook andere vogels laten dan van zich horen: zangers, kwakers, piepers en krijsers. Hoorde Herzberg haar kwelers overdag, temidden van dergelijke ‘hardere vogels’? Dan zal ze allicht niet veel gekweel hebben gehoord. Zeker is immers dat er in 1987 inderdaad meer ‘eksters kraaien papegaaien’ waren in het Vondelpark dan daarvoor.

Waarom ze vroeger zelfs helemaal ontbraken? Voor de kraaiachtigen geeft alweer Thijsse de belangrijkste reden. ‘Ik herinner mij wel dat de oude Van Leeuwen een kwart eeuw geleden met een roestig vuurroer het park doorwandelde [...] Hij schoot er de eksters mee weg en heeft dat met succes volbracht want ik kan mij niet anders dan zeer sporadische eksterbezoeken aan het park herinneren,’ schrijft hij zonder enig blijk van afkeuring.

[p. 41]

In die goede oude tijd waren kraaiachtigen niet gewenst in ‘de wereld van dit park’; gezang werd hoogstens overstemd door kogels die de lieve lucht doorkliefden. Pas tegen de tijd van de Tweede Wereldoorlog konden eksters en kraaien zich er vestigen. Ondanks een gestage toename van deze eierrovers bleef zelfs toen het aantal zangvogels stijgen.

Dit is overigens niet zo vreemd. Bestaat er bij mensen een relatie tussen de hoeveelheid florerende legbatterijen en de verwachte eierconsumptie, in de dierenwereld gaat dit andersom. Eksters regelen de omvang van hun eigen bevolkingsgroei - en dus consumptie - in overeenstemming met de aanwezige voedselbronnen. Roofdieren hebben er geen baat bij hun prooidieren uit te roeien. Zijn er weinig zangvogels, dan produceren ze minder nageslacht. Het kwelen kon het in de naoorlogse bloeiperiode dus ruimschoots opnemen tegen het geschetter van eksters en het geschraap van kraaien.

Toch signaleert Herzberg in 1987 een overmacht aan krijsende vogels in het Vondelpark. Was dat misschien een gevolg van de komst van de halsbandparkieten, die er in de jaren zeventig waren losgelaten? Meer nog dan kraaiachtigen voldoen deze groene papegaaien aan de typering van het ‘klieven en krijsen’. Hun silhouet heeft de vorm van een spitse dolk, de ronde kop het handvat, de dunne staart een priem. Wanneer ze tussen de bomen doorscheren, vestigen ze nadrukkelijker dan andere vogels de aandacht op hun aanwezigheid door voortdurend van zich te laten horen.

‘Krijsen’ noemt Herzberg het overheersende geluid in het park. Kraaien en eksters zijn echter door ornithologen bij de zangvogelfamilie ingedeeld. Ze brengen beslist interessantere geluiden voort dan het eentonig gekwaak van onze parkeendjes of het monotoon geklepper van met liefde opgefokte ooievaars. Misschien valt het gevarieerd geschetter en geschraap van kraaiachtigen niet zo in de smaak bij een minnaar van romantische muziek, maar zou een avondje Tijdgenoten in het Concertgebouw diens idee van zang niet verruimen?

Halsbandparkieten daarentegen worden niet tot de zangvogels gerekend, ze hebben weinig anders dan een schelle, opgewekte roep tot hun beschikking. Sommige mensen houden ze als huisdier en zijn blijkbaar niet allergisch voor dat geluid. Ze schallen dan ook nooit zo hard, langdurig en vroeg in de morgen als zanglijsters, onze slaapverstoorders bij uitstek. De doorsnee Amsterdammer heeft geen afkeer van deze groene papegaaitjes. Ze komen hier de winter door omdat ze royaal worden bij gevoederd met pinda's, appels en mandarijntjes. Verder eten ze graag knoppen van bomen en struiken. Nooit ofte nimmer vergrijpen ze zich echter aan ‘kleine gespikkelde eitjes’. Het zijn vegetariërs.

Bezwaren bij het publiek tegen halsbandparkieten op grond van vermeende eierroof is me dan ook niet bekend. Wel willen sommige vogelbeschermers deze nieuwe soort graag uit het land verwijderd zien om de Nederlandse avifauna zuiver te houden. De oorspronkelijke habitat van de allochtone groentjes bevindt zich in Azië en het tolereren van ontsnapte of vrijgelaten vogels uit verre streken leidt in de ogen van de ornithologische zuiveraars kennelijk tot iets gruwelijks dat faunavervalsing heet.

Het lijkt me weinig aannemelijk dat Judith Herzberg begrip voor de ideeën van deze rechtervleugel der ornithologie kan opbrengen. Toch deelt ze de papegaaien in bij de ‘hardere’ vogels, en al berust de beschuldiging van eierroof op een misverstand, onverlet blijft dat ze klieven en niet melodisch zingen.

In hoeverre heeft de groei van de groene populatie bijgedragen aan hinderlijke geluidsoverlast voor de parkbezoeker? Het totale aantal halsbandparkieten is in de regio toegenomen tot driehonderd, maar daarvan broeden er hooguit tien in het Vondelpark. Samen met kraaien en eksters altijd nog opvallend minder dan de hoeveelheid kwelende vogels. Herzbergs berichtgeving lijkt op zijn minst eenzijdig.

‘Waarom juist nu / waarom won eerder in de wereld / van het park het kwelen?’ Deze centrale vraag in het gedicht van Herzberg gaat uit van een verkeerde premisse, maar voor vogelaars is een algemeen antwoord geen probleem. Decline and fall van vogelsoorten is voornamelijk afhankelijk van nestgelegenheid en voedselsituatie.

Voor alleseters is de moderne stad een luilekkerland. Kraaiachtigen ‘stelen’ er in de broedtijd eieren en jonge vogels voor hun eigen jongen, de rest van het jaar kunnen ze hier ook goed rondkomen. De zwarte kraaien verorberen met graagte doodgereden dieren, het zijn aaseters. Het jaarvoedsel van eksters bestaat voor 75 procent uit

[p. 42]

insecten, maar daarnaast versmaden ze geen van beide de overgeschoten vette patat in de binnenstad of de lunchpakketten die scholieren zo genereus met zak en al op de stoep achterlaten. Zo ondersteunen deze vogels de overbelaste Amsterdamse opruimingsdienst.

Of vogels wel of niet broeden ‘in de wereld van het park’ wordt ook grotendeels bepaald door menselijk handelen. Mensen verwijderen holle bomen of hangen nestkastjes op, schoffelen brandnetels en braamstruiken weg of leggen een ‘ecolint’ aan, geven vogels de vrijheid of roeien ze uit. Dit laatste, het ‘strategisch bejagen’ van vogelsoorten, was eeuwenlang gebruikelijk toen natuurbeheerders hun maatregelen nog niet baseerden op wetenschappelijk onderzoek, maar zich lieten leiden door esthetische wensen en hardnekkige vooroordelen. Nieuwe inzichten bij milieubeheer hebben ertoe geleid dat kraaiachtigen bij ons tegenwoordig niet meer zo vanzelfsprekend worden afgeschoten als mensen elders ter wereld.

Misschien gaat het vers van Herzberg uiteindelijk daarover, over mensen. Wie kijkt voorbij de vogelrealiteit ziet signalen die duiden op een wereld buiten het Vondelpark. Het gedicht verscheen in de bundel Zoals, een titel als wegwijzer naar elders. Het woord ‘wereld’ aan het eind van de vijfde regel krijgt door het enjambement bijzondere nadruk: ‘waarom won eerder in de wereld / van dit park het kwelen?’

En dan is er het jaartal. Waarom 1987? Waarom exact dat jaar?

Het antwoord vinden we wellicht verder weg. Zuidelijk in het nabije oosten ligt een smal, langgerekt land, dat wat betreft vorm veel overeenkomst vertoont met het Amsterdamse park. Daar brak op 8 december 1987 de Palestijnse opstand uit. De eerste intifada verscherpte de tegenstellingen, het Israëlische leger trad met ongewone hardheid op, er vielen doden onder de burgerbevolking en wereldwijd kreeg Israël scherpe kritiek te verduren.

December? Ik had het gedicht aanvankelijk gesitueerd in de lente, de periode wanneer zangvogels met ‘kwelen’ de grenzen van hun territorium kenbaar maken en al of niet gespikkelde eitjes leggen. Wie in een wintermaand het Vondelpark bezoekt, zal nauwelijks zang horen. Buiten de broedtijd maken vogels hoofdzakelijk contactgeluiden. Het luidst kekkeren en krassen daarbij eksters en kraaien als ze waarschuwen voor onraad. En halsbandparkieten, aangetrokken door pinda's en mandarijnen, doorklieven de grijze lucht en roepen elkaar mee te gaan.

Was het dit park dat Judith Herzberg zag? Liep zij hier in de decemberdagen van 1987 en zag ze de natuur toen extra grijs door een grauwsluier van teleurstelling over haar eigen wereld?

Literatuur en natuur hebben een complexe verhouding. In middeleeuwse bestiaria werden grote onjuistheden over flora en fauna gedebiteerd. De bedoeling was niet de lezer te doordringen van natuurwetenschappelijke waarheden. Dieren en planten, geplaatst in een moraliserend verband, dienden als christelijke symbolen. Niet de zichtbare, feitelijke natuur, maar de wereld der tekens, bedoelingen en boodschappen die wij eraan kunnen hechten was belangrijk.

Ook Herzbergs vers lees ik nu op die wijze, met ogen die verder zien dan het blikveld van een vogelkijker.