Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 32]

Gevangen
door Toon van der Stappen

Mijn vader belde op met een noodkreet uit de jeneverfles. We moesten samen een busreis maken naar Sauerland. Zijn dreinende stem prevelde de aanprijzingen uit de folder: ‘Luxueuze zitplaatsen, uitgerust op uw bestemming, schitterend natuurschoon, demonstratie, drie-gangenmenu... En we krijgen ook nog een wekkerradio cadeau. Voor niks...’

‘Sinds wanneer wil jij naar het buitenland?’ vroeg ik.

‘Ik heb er alweer spijt van dat ik gebeld heb, jij trekt ook al partij tegen me. Wil ik 's een keer wat, is het weer niet goed,’ hoorde ik hem lispelen.

‘Pa, ik voel er niets voor om tussen gepermanente trutten een demonstratie over dekbedden of pannensets mee te maken.’

Dit moest afdoende zijn om een einde aan het gesprek te maken. Het slotakkoord van ‘ik ben druk bezig’ had ik al in de aanslag.

Mijn vader was me voor. ‘Dan ga ik wel de pijp uit, zonder dat ik nog iets met mijn zoon heb gedaan,’ snauwde hij en gooide de hoorn neer.

Het zat me niet lekker, vooral die bedreiging aan het eind niet. Vroeger maakten we, tenminste één keer per jaar, een fietstocht door de omgeving van zijn jeugd. Dan reden we langs de route, waar hij als tamboer-maître de bedevaartstoet begeleidde, naar plaatsen als Handel en Boekel. We deden de dorpskroegen aan waar hij als kelner had gewerkt en waar hij genoot als de moeder van de huidige eigenaar in allerijl van boven werd gehaald en hem nog herkende. Ik luisterde dan naar de herinneringen die ze samen ophaalden, naar de namen en de dronkemansstreken van de innemers van weleer. Ik hoorde over het dubbeltje dat hij op de binnenkant van zijn ring had gesoldeerd, zodat het teruggeven van het wisselgeld ook nog een extraatje opleverde. Zijn trots dat hij nooit was betrapt. De verhalen over zijn eerste liefdes en hoe hij tijdens het dorpsfeest mijn moeder versierde.

Zijn leven was daar stil blijven staan en de rest leek blessuretijd.

Vroeg in de avond belde ik terug. Mijn moeder nam de telefoon aan. ‘Hij ligt in bed. Ik ben een dagje weggeweest en dan weet je het wel.’

Ik wist het inderdaad. Eerst had hij gewoontegetrouw geweigerd om met mijn moeder mee te gaan. Nadat ze was vertrokken, was hij in gaan nemen en later bleven zijn benevelde ogen kleven aan de folder die op de mat was gevallen.

Ik zag hem met de telefoon in de weer. Eerst snel de toetsen indrukken, dan weer de hoorn neerleggen vanwege de twijfel. Nog een keer voor alle zekerheid het nummer opzoeken, en dan, de ene hand in de telefoonklapper en de andere hand op de toetsen; de hoorn op het dressoir. Vervolgens de hoorn oppakken met getuite lippen en de hand verplaatsen van de telefoonklapper naar zijn kruis. In zichzelf mompelen terwijl hij op verbinding wacht. Zijn rug pas rechten in zijn eeuwige blauwe vest als hij mijn stem hoort. Nog een keer zijn keel schrapen en dan zo nuchter mogelijk proberen te praten.

Ik vertelde mijn moeder wat hij wilde.

‘Ach jongen, morgen weet-ie d'r niks meer van.’

Normaal kon ze feilloos zijn gedrag peilen, vooral tijdens en na drankgebruik, maar nu zat ze er naast.

De volgende dag belde hij weer. ‘Ik zie je nooit meer. Wil je je vader niet meer kennen?’

[p. 33]

Hij reeg de verwijten aan elkaar. ‘Straks ben ik er niet meer, en dan heb je er spijt van dat je nooit tijd voor me had.’

‘Jij komt toch ook nooit?’ probeerde ik nog.

‘Moet ik met mijn versleten lijf nog de hort op soms?’

‘Gisteren wou je nog naar Sauerland.’

‘Ik wou gewoon weer eens een dagje op stap. Is dat zo gek, dat een vader er met zijn zoon op uit wil trekken? Enne... Sauerland hoeft niet per se, maar gewoon weer een dagje fietsen of zo.’

‘Kun jij nog fietsen dan?’

‘Dan ga ik wel bij jou achterop.’

‘Heb je weer gedronken?’

‘Begin je weer. Je lijkt je moeder wel. En jij moet helemaal niet zeiken, jij lust hem ook wel, of niet soms?’

‘Och,’ weerde ik af. Drinken was alleen belastend voor mijn gemoed als ik aan hem dacht.

‘Nou, gaan we nog wat doen of bezoek je me pas op mijn begrafenis?’ klonk het aan de andere kant van de lijn.

‘Laten we een dagje naar Maastricht gaan,’ zei ik in een opwelling.

‘Goed. Wanneer?’

Zo'n alerte reactie had ik niet verwacht. ‘Eh...Dinsdag?’

‘Goed, ik wacht op je bij het station. Om negen uur?’

‘Red je dat wel?’

‘Zorg maar dat jij het redt.’

De afspraak was hem duidelijk heel wat waard, want dinsdagochtend stond hij op de afgesproken tijd op me te wachten voor het station van Eindhoven. Te oordelen aan zijn koude hand die de mijne drukte stond hij er al een tijdje. We kusten elkaar voorzichtig op de wang, een gewoonte die we pas onlangs weer hadden ingevoerd. Misschien omdat we beseften dat begroeten en afscheid nemen pas betekenis krijgt als je van elkaar verwijderd raakt.

Altijd ving ik tijdens zo'n moment van onhandige tederheid een zweem op van een haastige borrel. Nu niet... zelfs geen spoortje van bedorven lucht van de vorige dag.

Hij zag er patent uit en keek helder uit zijn ogen. Triomfantelijk haalde hij de treinkaartjes uit zijn zak. Hij beschouwde het als een overwinning dat hij die zelf aan het loket had weten aan te schaffen. Ik slikte mijn opmerking in dat ik in Harderwijk al een kaartje rechtstreeks naar Maastricht had gekocht.

In de rokerscoupé was het rustig. De druilerige regen nodigde zelfs geen 60-plussers uit om op stap te gaan.

Even voorbij Weert duwde de mobiele ober zijn minibar door het gangpad. Met een knipoog van een zwartwerker die voor de eerste keer aangifte doet bij de belasting bestelde mijn vader twee koffie.

Terwijl hij, zonder dat zijn handen trilden, in zijn bekertje roerde, zei hij met een blik op de regendruppels die tegen de ramen platsloegen: ‘De dag dat ik met je moeder trouwde was een mooie dag. Toen je zus geboren werd was ook mooi. Toen jij geboren werd...,’ hij lachte schuin naar me, ‘...was ook fantastisch.’ Toen keek hij me nadrukkelijk aan. ‘En dit... dit is ook een hele mooie dag.’

Ik knikte, met een glimlach die even schielijk wegtrok als het regenwater op de ruiten.

Godverdomme, dacht ik. Hij geeft deze dag een symbolische lading van heb ik jou daar, maar hij ziet eruit als een kind op een schoolreisje naar de Efteling. Mij laat

[p. 34]

hij intussen de last van onze misschien wel laatste gemeenschappelijke onderneming torsen.

Ik moest denken aan het verhaal dat een ex-collega me ooit vertelde. Voordat zijn vader naar het bejaardenhuis ging, wilde hij ‘nog één keer’ met de oude man een wandeling over de Strabrechtse hei maken. Net zoals ze dat vroeger altijd op zondagmiddag deden, toen hun moeder nog leefde. Hoe die wandeling verlopen is, heb ik nooit gehoord, maar jaren later zag ik die vader bij de halte van het bejaardentehuis in de bus stappen. Kwiek, monter en met een tas onder zijn arm. Een levenslustige oude man die zich verheugde om lekker te gaan winkelen. Ik was die ex-collega toen al jaren uit het oog verloren, maar ik hoopte op dat moment dat die vroegtijdig onder een vrachtauto aan zijn einde was gekomen. Het godvergeten lef om een streep onder het bestaan van je oude heer te zetten voordat die daadwerkelijk de pijp uit was!

In Maastricht regende het nog steeds. Het deerde mijn vader niets, en zoals ik als kind had gewild, nam ik hem nu als voorbeeld om de omstandigheden te trotseren.

‘Weet je?’ vroeg hij, terwijl we in de rij van het vvv stonden om de stadswandeling af te rekenen. ‘Vroeger was het 's zomers heet, dan moesten we gaan zwemmen. In de winters vroor het dat het kraakte, dan moesten we gaan schaatsen. Ik was niet goed in zwemmen of schaatsen, maar als het regende... in de herfst, dan moest je schuilen. Daar was ik goed in.’

Nu schuilden we pas nadat we zolang door hofjes, langs historische gevels en monumentale gebouwen waren geslenterd dat de routebeschrijving een nat vod was geworden, waarop we de teksten niet meer konden ontcijferen. In een smal straatje gingen we een café binnen.

‘We kunnen wel een hartversterker gebruiken,’ zei mijn vader, meteen op zijn gemak. Hij schudde de regendruppels uit zijn jas, haalde zijn kam uit zijn kontzak en streek met één haal zijn zwarte lok precies op de plaats waarvan hij meende dat daar zijn kaalheid nog gemaskeerd moest worden.

Als eenzame drinker was hij in geen jaren meer in een café geweest, maar hij wist nog precies hoe te acteren. Moeiteloos zwierde hij zichzelf op een barkruk.

‘Goeiemorgen, wat een weertje hè? Zijn we de eersten vandaag?’

De kastelein, bezig met een zojuist binnengebrachte levering, kwam langzaam overeind om ook meteen in zijn rol te schieten.

‘Geen jenever,’ siste ik mijn vader toe.

‘Nog met je moeder gesproken, de laatste tijd?’ beet hij me sarcastisch toe.

‘Twee biertjes graag,’ bestelde hij.

‘Ik liever een koffie,’ zei ik snel.

‘Hufter,’ zei mijn vader, toen de kastelein zich had omgedraaid naar het koffieapparaat. Ik probeerde uit de hoogte naar hem te kijken.

‘Als jij naar zo'n popfestival gaat, dan slurp je al een halve fles whisky leeg voordat je de poort binnen bent. Met mij erbij hoef je je niet groot te houden. Is dit dagje uit met mij soms geen feestdag voor jou? Of heeft je moeder je instructies gegeven om op mij te passen... Ik ben mans genoeg. Pas maar op jezelf.’

De koffie smaakte net zo min als het biertje.

‘Ik maak me bezorgd over jouw gezondheid,’ zei ik zwak.

‘Dat zei je ook niet op die ochtend van de gladste nacht. Weet je dat nog? reageerde hij grimmig.

Ik wist het nog.

‘Tjonge, jonge, wat was jij bezopen toen je het huis binnen kwam vallen. Hoe laat was het? Halfzeven 's morgens?’

‘Jij zat kippengaas onder je schoenen te vouwen,’ lachte ik.

[p. 35]

‘Wat een mentaliteit had ik toen, hè? Heel Nederland lag plat, maar ik ging toch naar mijn werk. Weer of geen weer.’

‘Maar je zat jezelf wel moed in te drinken, 's morgens voor dag en dauw.’

‘Ha, nou heb ik je! Zie je wel... de pot verwijt de ketel. Jij komt als een dweil binnenvallen en je verwijt je ouwe heer dat hij een nipje drinkt. D'r is eigenlijk nog niks veranderd.’

Deze slag was voor hem. Ik protesteerde dan ook niet toen hij om de overwinning te vieren twee pils bestelde.

‘Zo glad was het anders niet,’ zei ik grijnzend. ‘Ik was gewoon naar huis komen fietsen.’

‘Zo zat was je!’

Die nacht had ik bij een vriendin op zolder, die vertelde lesbisch te zijn of anderszins geen zin in me had, onder het mom van een goed gesprek haar hele drankvoorraad leeggemaakt. In het ochtendgloren was ik naar huis gefietst. Pas door het kippengaas van mijn vader en door de radioberichten toen ik 's middags met een kater van jewelste wakker werd, realiseerde ik me dat ik dwars door de gladste nacht van de eeuw was heen gefietst. Nuchter zou ik om de honderd meter zijn neergevallen, dronken op een normaal wegdek eveneens. Die nacht is de zaak kennelijk in perfect evenwicht geweest. Nog steeds overheerste het gevoel dat ik, hoe onmachtig ook, op eigen kracht de elementen had getrotseerd die half Nederland hadden lamgelegd.

En mijn vader met zijn kippengaas, had dezelfde gedachten over die ochtend.

Omdat het nog harder was gaan regenen, besloten we de stadswandeling te laten voor wat hij was en alleen iets te doen waarbij we droog bleven. Ik nam hem mee naar het Bonnefantenmuseum.

Ik waarschuwde hem dat er ook moderne kunst te zien was, en dat het heel gemakkelijk was om daar je neus voor op te halen of te roepen dat een kind het ook kon. ‘Je moet maar je best doen om zonder commentaar indrukken op te doen, misschien slaat er dan een vonk over.’

‘Dus ik mag niet zeggen wat ik ervan vind?’

‘Niet meteen, nee. Niet meteen je oordeel door de zaal roepen zonder dat je goed gekeken hebt.’

Hij nam het voor kennisgeving aan.

De bovenste verdieping was gevuld met opgravingen uit de Romeinse tijd. En met, zoals in elk streekmuseum, overblijfselen uit de perioden daarvoor en daarna.

Omdat mijn vader zelfs het streekmuseum in Eindhoven nooit bezocht had, vond hij het machtig indrukwekkend en las hij de bijschriften van elk attribuut. Hoewel het mij eigenlijk allemaal te lang duurde, koesterde ik ook de prettige gedachte dat ik het was die hem iets cultureels bijbracht, al was het dan maar over de prehistorie van Limburg. Dus drentelde ik, net of ik ook enorm geïnteresseerd was, achter hem aan.

Ook de maquette van Maastricht bestudeerde hij nauwkeurig. Hij probeerde zelfs na te gaan hoe we tot dusver hadden gelopen. Inmiddels stond ik te hopen dat zijn aandacht straks bij de moderne kunst niet zou verslappen of om zou slaan in oubollig gezeur.

Meer dan ooit wenste ik dat hij zich open zou stellen voor een ontsnapping uit de litanie die zijn bestaan was geworden. Dat hij zich weer verwonderde, zoals in de verhalen van zijn jeugd.

Maar wat een teleurstelling. De verdieping met moderne kunst was leeg. Afgezien van een paar witte sokkels en de kromme gipsen afscheidingswanden waar wellicht bij de tentoonstelling in aanbouw de kunstwerken tussen zouden worden geplaatst.

‘Jammer voor je,’ was mijn vaders reactie. Hij sloeg me een paar keer bemoedi-

[p. 36]

gend op mijn schouder toen we terug naar de garderobe gingen. ‘Die dingen van vroeger vond ik heel mooi.’

Ik had er behoorlijk de smoor in. Bovendien voelde ik me belazerd. We hadden de volle mep aan entree betaald, terwijl het museum een hele afdeling leeg had staan.

Bij de balie had ik de woorden al klaar waarmee ik mijn beklag wilde doen. Net op tijd viel mijn oog op de brochure van de kunstenaar wiens naam me nu ontschoten is, en dat wil ik graag zo houden. In elk geval moesten zijn sokkels en afscheidingswanden iets uitdrukken. Wat, wilde ik niet weten.

Mijn vader stond achter me te grinniken, wat ontaardde in een rochelende lach toen we buiten stonden. ‘Je moet proberen om de vonk over te laten slaan,’ proestte hij. Vergoelijkend voegde hij eraan toe: ‘Jij kan er ook niets aan doen. Laten we de pijn verzachten met een drankje. Nou trakteer ik.’

Terwijl ik mijn ergernis verbeet, kwamen we terecht in een café met een lage zoldering en een barjuffrouw met een dito decolleté. Boven de bar hing een verzameling lege vogelkooitjes. Mijn vader had het idee dat hij een pleit had gewonnen en bestelde een jenever. Ik had geen zin in een vervelende discussie en liet het maar varen. Ik nam een wodka.

De barjuffrouw had zich kennelijk verheugd op een rustige middag en wilde zich daar niet vanaf laten houden door de plotselinge klandizie. Ze voerde het ene telefoongesprek na het andere. Dat gaf mij de gelegenheid haar figuur uitvoerig te bestuderen. Mijn vader leek geobsedeerd door de kooitjes.

‘Alle parkieten en kanaries zijn ontsnapt,’ zei ik in een poging lollig te doen. Hij keek in zijn borrelglas en antwoordde peinzend: ‘Het zijn niet de vogels die gevangen zijn, het zijn de kooitjes die vast zitten.’

‘Begin je dronken te worden, of word je ineens filosofisch?’

‘Laat maar,’ antwoordde hij afwezig.

We namen er nog een paar totdat hij op de familie van mijn moeder begon af te geven. Dat leek mij het moment om weer op te stappen.

De laatste attractie was de Sint Servaaskerk.

In ons gezin was er altijd iets raars aan de hand geweest met het geloof. Toen we nog in Geldrop woonden, moesten mijn zus en ik iedere zondag naar de kerk. Op mijn twaalfde verhuisden we naar Eindhoven en daarmee was het kerkbezoek meteen over. Ik vond dat de ware verlossing. Alleen de geur van wierook tijdens hoogtijdagen had nog wel iets gehad, maar dan werden de diensten tot bijna in het hiernamaals uitgerekt.

Mijn vader ging nooit mee naar de hoogmis. Daar had hij in het gezin een prachtig alibi voor. Omdat het voor de kerkgang verboden was te eten, had hij het op zich genomen om ervoor te zorgen dat wij bij thuiskomst een pan uitgebakken spek voorgeschoteld kregen. Daar sopten wij ons roggebrood in, en mijn vader at vrolijk mee aan de tafel gedekt met het serviesgoed dat alleen maar op de dag des heren op tafel kwam.

Daarna vertrok hij voor de dienst van kwart over elf. Dat hij niet op nuchtere maag hoefde te gaan, werd goedgepraat met het argument dat hij zes dagen hard had gewerkt.

Ook hij had een vast ritueel. Na de kerkdienst, werd ons verteld, ging hij biljarten. Het was altijd nog een hele heisa om hem weer op tijd thuis te krijgen voor de warme maaltijd, die toen nog 's middags op tafel kwam. Achteraf denk ik dat mijn moeder met opzet zo vroeg met de aardappelen, het vlees en, overdreven vaak, de bloemkool in de weer ging. Dat was om te voorkomen dat hij de hele dag in de kroeg bleef hangen. Toch moest ik of mijn zus hem vaak genoeg op gaan halen. Later kwam ik erachter dat hij rechtstreeks van de ontbijttafel naar zijn stamcafé ging.

[p. 37]

In de Sint Servaas zat een oude vrouw in overpeinzing in de kerkbanken. Wij liepen langs haar in een stilte die je alleen in dit soort lokaties gebruikt.

De vloer was betegeld met grafstenen. Hier hadden ze de stoffelijke resten van gelovigen met bijzondere verdiensten bedolven onder onvermurwbaar graniet. Kwam het door mijn plotselinge besef dat we zomaar over hen heen liepen, of was mijn gemoedstoestand zwaar aangetast door de beladenheid van de dag en de wodka?

In ieder geval leek bij iedere stap die ik op een grafsteen zette, of een minuscuul

[p. 38]

waterstraaltje langs mijn been omhoog spoot. Een zachte aanraking weliswaar, maar duidelijk genoeg voor een lichte paniek. Voor de god der katholieken was ik niet zo bang, het waren de ingemetselde doden waar ik niet zo zeker van was.

Bij de entree van de schatkamer begon mijn vader te foeteren tegen een verbouwereerde vrijwilliger. ‘Eeuwenlang hebben jullie ons uitgebuit en beroofd! Door de pastoor zijn schuld heb ik mijn moeder alleen als broedkip in een zwarte jurk gekend... Mijn vader werkte dag en nacht tot hij er dood bij neerviel. In het zweet zijns aanschijns moest hij zijn geld verdienen, hadden jullie hem wijsgemaakt... En nu moet ik godverdomme ook nog betalen om te zien waar jullie dat bloedgeld aan hebben verpatst?’

Veel meer dan met het schaamrood op mijn kaken schuin achter hem staan, kon ik niet. Ook de vrijwilliger leek onder de tirade versteend als een heiligenbeeld. Mijn vader gooide twee knaken op het tafeltje en beende, met zijn kippenborst vooruit, de tentoonstellingsruimte binnen.

Het contrast tussen zijn uitbarsting en de serene rust tussen de vitrines kon niet groter. Tegelijk haalden de relikwieën, kazuifels en monstransen een melancholische sluier over zijn drift. ‘Ik was een mooi misdienaartje, vroeger,’ zei hij. ‘Mijn ouders waren trots op me als ik in mijn witte kleedje, precies op tijd na de gong, met de beker hosties naar het altaar ging.’

Bij de gouden schrijn van Sint Servaas riep hij uit: ‘Godverdomme, wat mooi!’

Het galmde door de schatkamer. Met dezelfde daverende kracht had ik hem graag een dreun verkocht. In plaats daarvan keek ik schichtig om me heen en wilde ik hem toe sissen dat hij zich in moest houden. Maar zelfs dat deed ik niet.

Ik voelde een waterstraaltje langs mijn been, keek omlaag en zag dat ik weer op zo'n grafsteen stond.

Het zou fantastisch geweest zijn als we het resterende gedeelte van de middag gebruikt hadden om in een café eindelijk eens verder te praten, ongeacht wat het personeel zou vinden van wat in hun oren ongetwijfeld als dronkemansgeraaskal zou klinken. Maar in een kroeg op weg naar het station raakten we in gesprek met twee vaste klanten over de teloorgang van Maastricht, en in de stationsrestauratie hadden we allebei moeite genoeg om onszelf wakker te houden boven een bord patat met een hamburger.

Op de terugweg trof me, in de weerspiegeling van de ruiten, ontdaan van elke kleur, onze gelijkenis. Ik onderging het zonder weerstand.

‘Pa, ik geloof dat ik het nog steeds niet begrijp van die vogelkooitjes,’ zei ik.

Hij sliep.