Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 7]

Een bluesje in C
door Jan Pen

Het wijsje dat bij mij in het hoofd zit, is er een uit een grote familie: de blues. Het zijn dus twaalf maten. Die zijn altijd aanwezig, ook al zijn ze niet hoorbaar. Ze kunnen worden opgeroepen en dat is een geruststellende mogelijkheid. Ik kan de blues zingen of fluiten maar de inwendige vertolking is te verkiezen, want ik zing en fluit nogal vals en kan ook geen wijs houden. Toch wordt op de fiets wel eens gezongen over de mislukte katoenoogst of de overstroming van de Mississippi, vooral als ik voor de wind rijd en de heuvel af, want wij wonen aan de oostkant van de Hondsrug in Haren. De fietsers die mij inhalen, denken dan: die man is niet helemaal lekker. Dat valt best mee.

En het is trouwens ook niet waar dat de blues alleen over treurige dingen gaat. Het leven van de zwarte mensen omstreeks 1900 - de tijd dat de blues is ontstaan - was geen lolletje: de hitte op de katoenvelden, het zware werk, de lange nachten, de ontrouw van de geliefde, dat gaf allemaal aanleiding tot klachten en protesten, maar er liepen altijd vrolijke varianten tussendoor. Uitdagende teksten, spotliederen, mededelingen van het type jou-krijg-ik-nog-wel, liefdesbetuigingen en uitnodigingen tot overspel. Zo zingt Bessie Smith: Make me a pallet your floor (en dan bij de achterdeur, zodat ik hem kan smeren als je vrouw de voordeur binnenkomt).

Bij mij heeft de blues weinig te maken met de hitte en het zware werk. Mijn favoriete wijsje ligt klaar als ik zin heb in rust en contemplatie. Melodie en basisakkoorden zijn opgeschreven door Junior Mance (zie bijgaand partituurtje). Als ik stil wil zitten, komt hij opzetten - het wijsje bedoel ik, niet Mance. Dan is alles in orde. Er hoeft even niets. De boel ligt op schema.

Sommige van mijn vrienden en relaties zeggen op zo'n moment: even tijd voor een sigaretje. Zodra ik in actie kom, is de blues verdwenen. Dan wordt er een worksong ten beste gegeven: een twee drie vier - hoedje van papier. Er wordt een brief naar de post gebracht en meteen komt dat hoedje er aan; dit gebeurt vrij dwangmatig. Er zit in die vier tellen een aansporing. Zo gaat het ook bij muzikanten; je hoort Eddy Condon one-two-one-two roepen voor ze met zijn allen losbarsten in Beale Street Blues (ongedateerde opname uit de jaren zeventig onder de titel Jamsession Coast to Coast).

Het verstilde zitten met de interne blues is bij mij een zeer tijdelijke toestand. Het moet stil zijn in huis. Klinkt de blues uit de luidsprekers, en dat kan zo maar want de cd's liggen, net als het interne repertoire, onder handbereik, dan krijg ik de neiging mee te doen. Met iedereen en zelfs met Jimmy Yancey, mijn grote favoriet. Dat mag eigenlijk niet, want hij speelt zo particulier en zo vederlicht dat iedere toevoeging de boel bederft. Maar soms speelt hij geen solo; dan heeft hij een bassist bij zich, de sterk swingende Israel Crosby of Ma Yancey met haar schorre stem. Dan kan ik er ook nog wel bij. Zij horen me trouwens niet en anderen ook niet, want ik heb er liever geen publiek bij als we deze combinatie doen.

Die schroom geldt niet voor andere spelers en zangers. Want ik wil graag laten horen dat dit type muziek een mooie eigenschap heeft: iedereen met een zekere vaardigheid kan aanschuiven. Dit kan met levende mensen, en talrijk zijn de keren dat ik met hele en halve bekenden of wildvreemden heb meegedaan. Op woensdagoch-

[p. 8]

tend repeteert hiernaast in de muziekschool een bandje dat optreedt op feesten en partijen; daar loop ik wel eens binnen en vraag of ik even achter de Yamaha mag zitten. Dat vinden ze goed en vooral de bassist is een lust voor het oor. Wij spelen dan mijn standaardblues in C.

Dit kunnen buitenstaanders nog wel begrijpen, want ze hebben gehoord dat in de jazz wordt geïmproviseerd; men speelt op elkaar in, zoals voetballers elkaar de bal toespelen. Maar dat ik thuis meedoe met Howling Wolf, die geweldig tekeer gaat op zijn gitaar en er ook nog bij schreeuwt - dat stuit op onbegrip. Want die opname is lang geleden gemaakt, aan de andere kant van de oceaan door iemand die in 1910 is geboren op een katoenplantage en nu zit er een bejaarde in een burgermanswoning en die speelt tussen Howling Wolf's lange uithalen door, zijn bloedeigen loopjes. Het klinkt of het klopt.

En Howling Wolf is voor mij nog niet eens de makkelijkste, want hij swingt niet en daarom is Big Joe Duskin, die dat wel doet, voor mij stimulerender. Op de plaat staat een concert van 1985. Hij maakt grappen met zijn publiek, vertelt dat hij de boogie gaat imiteren van de drie grote boogiespelers, en de mensen in de zaal moeten raden wie er wie is. Vervolgens haalt hij deze drie - het zijn Albert Ammons, Pete Johnson en Meade Lux Lewis - flink door elkaar. Een enorme hoeveelheid noten, ze zitten allemaal op hun plaats en daar doe ik dan moeiteloos nog wat noten bij. In de linkerhand en in de rechterhand en als ik op dreef ben worden het lange boogielijnen.

Het helpt dat deze moderne cd's, qua absolute hoogte, goed zijn gestemd en dat veel blues in C, G of F staan. In E, waarin veel gitaristen spelen, heb ik veel minder changementen tot mijn beschikking. Bezoekers of passanten op straat (soms staat de deur naar buiten open) vragen zich af: hoe doe je dat? Heb je een partituur gezien? Nee, dat niet. Heb je veel geoefend? Ja, dat laatste wel, tientallen jaren, maar niet op dat speciale nummer dat we nu horen. Soms luister ik naar een gloednieuwe plaat en dan lukt het meteen.

Zo doen zich aangename verrassingen voor, omdat we stapels cd's in huis hebben. Daar zit dan een opname tussen van Barrelhouse uit 1997. Met zijn vijven spelen ze elf nummers, met Jan Willem Slichting op de bas, en opeens is daar de stem van Tineke Schoemaker die ‘Worried Blues’ zingt, dat maar liefst vier minuten en twintig seconden duurt. Beschaafd en toch jazz, het tegendeel van Howling Wolf. De gitaren van Barrelhouse laten ruimte voor die ene speciale variant die in mijn hoofd zit, ik hoef haast niets aan te passen en toch past mijn basso continuo bij wat zij destijds hebben opgenomen.

Wat ik dan doe, is telkens anders en dus een beetje geïmproviseerd, maar niet veel. In de tijd van Bach werd ook geïmproviseerd met steun van een becijferde bas, en dat kan ik zelf ook: het Preludium no. 24 uit het Wohltemperierte Klavier kan ik laten swingen door de linkerhand iets rubato te spelen en de rechterhand vrij te variëren. Zo ontstaat dat merkwaardige verschijnsel dat volgens W. Gilbert en C. Poustochkine (zie hun Jazzmuziek uit 1939) kenmerkend is voor de ‘volksmuziek der negers’: een spanning tussen metrum en ritme.

Theoretici kunnen daar ingewikkeld over doen maar ik heb een makkelijk criterium: wie naar swingende muziek luistert, gaat meetrappen met de voet op de oneven tellen. Sommige luisteraars gaan helemaal bewegen. Als het mij lukt, met Bach of door mee te spelen met Big Joe Duskin of met Ella Fitzgerald (Cow Cow Boogie) heb ik het gevoel: mij kan niets gebeuren. Ik kan alles.

Dat laatste is niet waar. Sommige dingen kan ik helemaal niet en een ervan is jazz spelen die niet volgens het bluesschema is gestructureerd. Dat is niet alleen stom maar ook lastig. Meer dan negentig procent van de jazz valt af. Zit ik met een bandje dat lekker loopt, en dan zeggen ze: Zullen we even ‘Some of these days’? Dat wordt dan niks. Of ‘Jada’, een oud nummer uit de jaren twintig, nog gespeeld door King Oliver, lukt ook niet. Ik kan het fluiten maar de akkoorden lopen binnen een paar minuten al uit de pas. Ze kijken dan naar mij of ik achterlijk ben.

Ik heb me vaak afgevraagd hoelang het duurt voor het bluesschema in iemands hoofd is opgeslagen. Gebeurt het plotseling? Zit het er altijd in en moet het alleen worden geactiveerd? Maar dan toch niet bij alle mensen, Chinezen en Arabieren hebben het niet. Bij mij heeft het lang geduurd, tientallen jaren waarschijnlijk. Daar staat tegenover dat ik de ontdekking van de jazz goed in de tijd kan lokaliseren. Het was op mijn zestiende en het zal dus wel hormonaal zijn bepaald. Thuis werd veel muziek gemaakt, meest barok, piano

[p. 9]

en viool en soms een cello erbij. Ik had een jaar of tien pianoles gehad en heb nog altijd een zwak voor Purcell en Corelli. Maar er ontbrak iets.

Wat dat was, hoorde ik op de radio. Zaterdagavond tegen twaalven en dus na kinderbedtijd had de bbc een programma waar ‘hotjazz’ werd gebracht. Daar kwam in die huiskamer in Lemmer iets binnen dat diepe indruk maakte. Het was syncopisch en een beetje polyfoon. Het orkestje heette Original Dixieland Jazz Band van Nick LaRocca. Hallo, dacht ik. Maar het was nog geen blues en het swingde ook niet erg - later hoorde ik: dat waren blanken. Maar al gauw viel in dat programma King Oliver te beluisteren met Louis Armstrong als tweede kornettist en nog later Armstrong zelf. Dat was het dus helemaal. Mijn ouders vonden het helemaal niks, maar ze hadden er ook geen last van. De radio stond zachtjes en het huis was niet gehorig.

In mijn laatste jaar op de hbs in Sneek hield ik een voordracht voor de schoolvereniging over het diepere wezen van de jazz. Zo was het de vraag hoe je deze muziekvorm moest onderscheiden van dansmuziek, zoals gespeeld door de Ramblers van Theo Uden Masman. Ik leunde daarbij sterk op C. Poustochkine (niet bevroedend dat ik later met hem in Den Haag zou overleggen hoe we van twee concurrerende jazzclubs er een zouden maken).

In 1938 hadden wij thuis geen grammofoon; dus kocht ik er een toen ik naar Amsterdam was verhuisd. Het was een geavanceerd exemplaar, want elektrisch en zonder slinger. Mijn eerste plaat, die negentig cent kostte, was van Count Basie, met de bluessinger James Rushing: Sent for you yesterday and here you come today. Een verontwaardigde tekst, die nog altijd in mijn hoofd zit, en alle twaalf maten op zijn plaats heeft. Het orkest van Basie was, volgens de mode van die tijd, een grote swingband, met voorgeschreven collectieven en niet helemaal voorgeschreven soli; die stijl is voorbijgegaan en recent weer teruggekomen. De gekwelde stem van Rushing valt nog altijd op de cd te beluisteren.

Mijn tweede plaat was van Armstrong zelf, Wild Man Blues, een opname uit 1927, met een tuba die zorgde voor een verende lopende bas en Lil' Armstrong ging daar op de piano ritmisch tegen in. Er stond inderdaad zo'n instrument op mijn kamer aan de Nieuwe Zijds Voorburgwal 282 en ik probeerde mee te doen maar het wou niet. Ik kocht een partituur van Fats Waller maar de linkerhand ging bonk bonk bonk.

Op het Thorbeckeplein speelde in die tijd Freddy Johnson in het Negro Palace en daar mochten Frits Goudeket en ik vlakbij zitten zolang we dure consumpties bleven bestellen; ik dacht zo wil ik het ook maar wist niet hoe. Dat veranderde tien jaar later in Den Haag waar we toen woonden, want daar had je de Haagse Jazz Club. In kleine zaaltjes aan het Achterom en de Papestraat ontmoetten de liefhebbers elkaar. Sommigen speelden, sommigen niet, maar iedereen deed mee, al was het maar door platen mee te brengen die dan werden geruild. Er waren professionele musici bij, die hun best deden grammofoonplaten uit de jaren twintig, zoals van King Oliver,noot voor noot na te spelen - precies de muziek die ik in 1938 in Lemmer had gehoord. Ze konden partituren lezen maar de kunst was naar een plaat te luisteren en dan met elkaar een versie van ‘Muskrat Ramble’ te geven die zo weinig mogelijk afweek van het origineel. Er werden ook nieuwe soli uitgevoerd en soms werd er geïmproviseerd, maar de puristen vonden die toevoegingen niet zuiver op de graat. Bij Bach ging je toch ook geen variaties van jezelf invoegen?

Daar in Den Haag zat ik opeens over dit soort dingen te praten met Peter Schilperoort, de klarinettist van het Dutch Swing College en met Kees van Dorsser, de trompettist. Hij had zelf een orkest geleid dat voor de radio optrad maar was weer in Delft gaan studeren. Hij werd onze buurman aan de Sportlaan in Den Haag waar hij een semi-professionele pianist bleek te zijn - hij gaf mij aanwijzingen over de blues en vooral over hoe die niet gespeeld moest worden.

In het Achterom ontmoette ik ook Roefie Hueting, die toen nog op school zat maar daarna economie is gaan studeren. Met hem heb ik veel beleefd, en hij heeft mij echt geleerd hoe het bluesschema in elkaar zit. Dat was dus veel later, in de jaren zestig; wij woonden toen al in Groningen. Over de Haagse Jazzclub zou ik een boek kunnen schrijven, maar dat is al gebeurd: Honderd jaar Jazz in Den Haag door Arie van Breda (Uitgeverij Nieuwe Haghe, 2000). Het staat vol foto's en anekdotes en verslagen van honderden optredens. Hier en daar wordt ook gewag gemaakt van twisten tussen de richtingen: de puristen vonden niet alleen dat alle afwijkingen van

[p. 11]

de opnamen uit de jaren twintig en dertig uit den boze waren, maar ze waren ook tegen de blanke invloed en tegen de grote orkesten zoals dat van Benny Goodman.

Een praktisch debat stamde uit 1951: mag er op de club worden gebebopt? Nee, zeiden sommigen, het is een misselijk muziekje met glibberige loopjes (J. Pen in het clubblad). Dus werden begaafde jongelui, die op het Conservatorium zaten, uit de rokerige zaaltjes geweerd. Dat was in een tijd dat Charlie Parker en Dizzy Gillespie al hun opmars door de jazz waren begonnen, waarvan de uitlopers in 2001 op het North Sea Jazz Festival zijn te horen. De jazz is geweldig pluriform geworden maar de blues bestaat nog altijd.

Ik heb er kortom een jaar of twintig over gedaan om mij de blues op de piano eigen te maken. Zingen en fluiten ging veel eerder en helemaal vanzelf, maar het akkoordenschema is pas in hoofd en handen gaan zitten door te oefenen. Ik heb veel gehad aan Junior Mance, How to Play Blues Piano en aan de basfiguurtjes van Jimmy Yancey - dat laatste is het ware werk. Er bestaan opnames uit de jaren zestig van een huisorkestje: jongste zoon op fluit, oudste zoon op slagwerk en vader (Heit) op piano. Het is de laatste die trekt en jaagt. Sindsdien heb ik dagelijks achter het klavier gezeten - sinds een jaar of tien is daar een keyboard bijgekomen.

Het standaarddeuntje in mijn hoofd komt van Mance en Yancey, maar ik heb het aldoor veranderd. Ik speel nu beter dan tien jaar geleden: losser en met langere loopjes in de boven- en onderhand die in elkaar overgaan. Ik maak trillers en voorslagen en glijd van E naar Es - de blue note - en roep hallo hallo! Dat zie je niet vaak, bij iemand van tachtig, dat zijn capaciteiten een beetje toenemen!

Als ik met iemand speel die ik vertrouw, ben ik niet bang. Laatst was er een gezellige partij in de aula van de plaatselijke universiteit waar Henk van Os, die faam heeft verworven in het hogere werk van de kunsten, een voordracht ging houden. Daar stond een vleugel en dus hebben we samen een bluesje in C gespeeld, hetzelfde dat wij ook wel eens deden toen hij nog aan de Troelstralaan in Groningen woonde. Dat was meer dan een kwart eeuw geleden en het ging best.

En toen Margriet Brandsma mij in 1997 interviewde voor de radio heb ik, bij open microfoon, met mijn jongste zoon een quatremains gespeeld. Hij heeft geen pretenties als uitvoerend musicus maar wou zijn vader wel een plezier doen. Daar is een bandje van gemaakt waar ik naar kan luisteren zonder de tenen te krommen.

Uit het bovenstaande blijkt dat het toeval regeert, ook als er wijsjes in iemands hoofd worden opgeslagen, maar dat er toch ook wel degelijk opzet in het spel is. Als jongen van zestien had ik op de zigeunermuziek kunnen stuiten (waar ik nu een hekel aan heb - het sluipt en het kruipt langs de grond ). Ook dan had ik later met Henk van Os mee kunnen spelen, want hij houdt wel van dat genre. Maar zulke als-of verhalen geven geen opheldering over de feitelijke loop van de geschiedenis. Die pakte zo uit dat ik stelselmatig de kant van New Orleans heb opgezocht.

Ik ben in 1950 niet toevallig in de Haagse Jazz Club terechtgekomen, ik heb mijn eigen standaardblues gespeeld en gespeeld omdat ik het leuk vond en omdat ik op die manier met anderen mee kon doen. En dat heeft er wel toe geleid dat ik nu deel uit maak van een gemeenschap van miljoenen mensen, die allemaal het twaalfmatige schema in hun hoofd hebben. Het gaat om beroepsmusici, amateurs en dilettanten. Ze begrijpen elkaar dankzij een structuurtje dat honderd jaar geleden is ontstaan onder zwarte mensen. Relatief is het natuurlijk een kleine groep, maar ze herkennen elkaar en ze komen elkaar tegen. Ze verschillen in leeftijd en herkomst, sommigen zijn zwart en anderen blank - een oud twistpunt is of je zwart moet zijn of althans een zwarte ziel moet hebben om mee te kunnen doen.

In één opzicht verschillen ze onderling op een manier die ik steeds belangrijker ben gaan vinden: er zijn er die het goed vinden als ik er bij kom zitten, terwijl anderen dat niet willen. Destijds hoorde ik in het Achterom Frits Hotz op zijn trombone spelen, met van die lange halen. Ik vroeg of ik hem op de piano mocht begeleiden. We stonden samen in een leeg zaaltje. Hij schudde, al blazende, met zijn hoofd.

Dat was een halve eeuw geleden. Gelukkig kwamen er later anderen die wat meer fiducie in mij hadden. Die kring is de laatste tijd weer gekrompen, maar gelukkig zit er af en toe iemand naast mij op een pianokruk of op een stoel, nu eens deze, dan weer gene, en dan gaan we. Ik hoop het nog even vol te houden.