Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 19]

Een dolgedraaide auteur
door Beatrijs Ritsema

Roald Dahl schreef eens een kort verhaal over een vrouw die een zware bevalling ondergaat in een ziekenhuis. De dienstdoende arts moet alles in de strijd gooien om de zaak in goede banen te leiden en is ook na de geboorte nog uren bezig om de kleine voor de poorten van de dood weg te slepen. Hij slaagt in zijn missie en verschijnt aan het bed van de kraamvrouw, die angstig de uitslag afwacht. ‘Gefeliciteerd, mevrouw Hitler,’ luidt de slotzin, ‘uw zoon zal leven.’

Dit is een perfect verhaal, omdat het in de vorm van pure fictie uiterst relevante vragen opwerpt omtrent de noodwendigheid



van de geschiedenis, hoe goede bedoelingen afgrijselijke gevolgen kunnen hebben, of het mogelijk is episodes in de geschiedenis aan een enkele persoon op te hangen en over de betrekkelijkheid van ‘hind sight’. In literair opzicht scoort dit verhaal waarschijnlijk niet al te hoog. Daar is het te gesloten voor, te anekdotisch - het drijft uitsluitend op een zwarte pointe en dat was het dan. Dahl beoefent geen literaire hoogstandjes in zijn proza en verdiept zich verder ook niet in het wezen van het kwaad of iets dergelijks. Hij laat alleen zien dat het er is.

Harry Mulisch verdiepte zich in zijn laatste roman Siegfried wel in het kwaad, meer specifiek in de persoon van Hitler. Wat me het meest verbaasde bij het doorlezen van de recensies was dat niemand van de critici de vraag stelde of het nu wel zo'n goed idee is om historische personen te fictionaliseren. Siegfried is geen historische roman, zoals er zoveel geschreven zijn over Napoleon, Dzjengis Khan, of keizer Claudius. In dit genre plaatst de schrijver de figuur in zijn tijd, doet research en verzint er wat meer of minder plausibele verwikkelingen omheen. Siegfried is anders, want het historische-roman-gedeelte zit ingebed in een raamwerk, waarin de hoofdpersoon Herter (een gevierde, Mulisch-achtige schrijver) het raadsel Hitler probeert op te lossen.

Of dit boek nu goed of slecht is gelukt, - ik kom zo bij de oordelen der recensenten - mijn probleem ligt fundamenteler: als ik om wat voor reden dan ook over Hitler wil lezen, dan zou ik eerder de meest marginale studie ter hand nemen, die gebaseerd is op feitelijkheden, dan de fantasie van Harry Mulisch, hoe literair verantwoord ook. Het hele historische Hitler-tijdperk is al moeilijk genoeg om te doorgronden, wie kan geïnteresseerd zijn in een gefictionaliseerde Hitler? Ik in ieder geval niet, behalve in een Monty Python aanpak.

Robert Anker in Het Parool bevestigt mijn sombere vermoedens. Het is de bedoeling van Herter (Mulisch' alter ego) om de essentie van Hitler te onthullen door hem in een extreme situatie te brengen. De schrijver wil hem vangen in een ‘net van fictie’, een voornemen dat bijna alle recensenten braaf aanhalen in hun stukje. Leuke metafoor hoor, maar over een dooie kun je wel duizend sprookjesnetten uitwerpen. Anker schrijft: ‘We komen geen centimeter dichter in de buurt van de Führer, zodat je je moet afvragen wat dan de verdere functie van deze “totaal gefingeerde” geschiedenis is, die zeker zo'n veertig procent van het boek uitmaakt.’ Dit gaat over het historische-roman-gedeelte. Daaromheen zit de laag van de schrijver zelf, Herter, die op een ‘toevallige’ manier tegen de werkelijkheid van Hitler aanloopt. De werkelijkheid van Herter is de fictie van Mulisch. Wanneer dan, tegen het einde van de roman, de confrontatie met Hitler plaatsvindt, is dit natuurlijk de kans voor Mulisch om zijn lezers deelgenoot te maken van zijn verworven inzichten. Hitler als de belichaming van het Niets, een eindje verderop het ‘nietigende Niets’.

Anker schrijft: ‘Mijn klomp brak toen ik het las, want dit alles omverwerpende inzicht is al tientallen jaren gemeengoed onder Hitler-kenners.’ Het zou me niet verbazen als de gedachte om Hitler met het niets gelijk te schakelen (vacuüm, horror vacui, zwarte gaten enzovoort) zelfs al de status van idée recue bereikt heeft.

Arnold Heumakers houdt het er in NRC

[p. 20]

Handelsblad op dat Herter Hitler heeft vastgepind op diens wezenlijke onbegrijpelijkheid. Ja, daar schieten we ook niet veel mee op. ‘In werkelijkheid,’ vervolgt Heumakers, ‘heeft Mulisch iets anders gedaan: hij heeft het raadsel Hitler niet opgelost, hij heeft het, volgens zijn eigen gouden formule, alleen maar vergroot. Hoe? Door het circulair te maken.’

Het is duidelijk dat we hier mistig terrein betreden. Wie een raadsel opgelost wil zien, zou zich bekocht kunnen voelen als het raadsel circulair gemaakt en dus vergroot wordt. Ook Jeroen Vullings in Vrij Nederland signaleert: ‘Het raadsel is vergroot. Door nadenken komt geen verklaring tot stand. Wél via een droom van Herter, waardoor brieven van Eva Braun tot ons komen. Aldus slaagt Mulisch erin de krachtmeting in het voordeel van de schrijver te laten uitvallen [...]. Weliswaar betaalt de schrijver Herter een hoge prijs, maar het is zijn schepper via een virtuoze toer gelukt: Hitler zit nu gevangen binnen de muren van de fictie. Voor eeuwig.’

En de mensheid leefde nog lang en gelukkig voort, nadat Mulisch de raadselachtige trollenkop met vaardige hand achter de spijlen van een roman opgeborgen had.

Het recenseren van een Mulisch-roman lijkt me een beetje een ondankbare taak. De man zelf is als literair kanon tot zulke hoogte gestegen en de discussies over zijn oeuvre hebben zo'n hoog déjà-vu gehalte, dat een sappelende criticus er nauwelijks nog iets aan kan toevoegen.

De tongue-in-cheek recensie van Max Pam in HP/De Tijd heeft als teneur dat de schrijver eigenlijk hors concours opereert. Pam noemt het boek ‘briljante onzin’ en Mulisch bestempelt hij als ‘een dolgedraaide auteur die zich nog één keer wil laten gaan en op filosofisch gebied alles wil doen wat God verboden heeft’. Pam vindt met andere woorden het gedachte-experiment dat ten grondslag ligt aan Siegfried onzinnig, maar desondanks resulteert dit in een ‘schitterend boek’.

Monica Soeting vindt in de Volkskrant de filosofische uitweidingen maar onzin: ‘Tenzij Mulisch Siegfried als één grote grap bedoeld heeft, is het onbegrijpelijk dat dergelijke borrelpraat voor het bewijs van Herters uitzonderlijke wijsheid moet doorgaan.’ Ook Tom van Deel in Trouw heeft weinig op met Mulisch' geworstel met ‘het Niets tegenover het Zijnde’: ‘Het is een typisch staaltje Mulisch-denken, verbaal gejongleer met tegenstellingen, dat ook iets vrijblijvends heeft.’ En Menno Schenke in het Algemeen Dagblad: ‘Siegfried is, als je er langer over nadenkt, behalve spannend en lekker gecompliceerd ook een beetje flauwekul. Dit geldt vooral de filosofische gedachtenlijn over het Niets, die Mulisch ontwikkelt tussen Nietzsche en Hitler.’

De critici zijn kritisch, zoals het hoort. Zij leggen zout op slakken, roepen tut-tut en ho-ho en ‘dat gaat zomaar niet’. Ze keuren af en prijzen. Ze duiden en leggen constructies bloot. Arnold Heumakers haalt in zijn recensie op geïnspireerde wijze de ene na de andere verborgen spiegeling boven tafel, zodat ik bijna alsnog voor het boek werd ingenomen. Maar uiteindelijk loopt iedereen toch vast op Mulisch de monoliet. ‘Siegfried is een roman die alleen maar door Mulisch geschreven kon worden’ schrijft Douwe de Vries in het Friesch Dagblad en dat lijkt me een treffende samenvatting.