Hollands Maandblad. Jaargang 2001 (638-649)

[p. 20]

Een magiër en z'n gekanker
Rudy Kousbroek verfilmt het werk van Tjalie Robinson niet
door Allard Hoogland

Rudy Kousbroek wil graag Tjalie Robinsons Tjoek verfilmen. Zegt hij. Tjoek, zijn favoriete roman over het leven in Nederlands-Indië, zou volgens Kousbroek de meest oorspronkelijke film kunnen opleveren die ooit in Nederland is uitgebracht. ‘Een verfilming van Tjoek! Ach, als dat eens kon,’ verzuchtte hij jaren geleden al. ‘Ach, als het eens kon worden verfilmd (...) door mij.’

2000 was het jaar waarin Rudy Kousbroek Tjoek van Tjalie Robinson wederom niet verfilmde. Wat deed hij wel? Kousbroek wond zich op over rapmuziek, over Greenpeace, over Bill Gates, over de hedendaagse jeugd, over Rick van der Ploeg, over de vele radiocommercials waarin volgens hem nette stemmen belachelijk worden gemaakt, over minister Jorritsma, over baseball-petjes, over Arnon Grunberg, over de farmaceutische industrie, over Amerika, over Arnold Heumakers, over gymschoenen van het merk Nike, over Peter Sloterdijk, over Margaret Thatcher, over de Dierenbescherming, over Harry Mulisch, en over de hegemonie van Hollywood. Over dit alles wond Kousbroek zich op, maar het meest wond hij zich op over zakenlieden.

Er is veel culturele ellende in de wereld en dat is, betoogde Kousbroek in een serie artikelen die de afgelopen maanden verscheen in NRC Handelsblad, de schuld van het kapitaal. De commercie bedreigt de vrijheid van meningsuiting, zakenlieden zijn behept met een rücksichtlose inhaligheid die ze vroeger niet hadden, en het geloof in de heilzame werking van de vrije markt is het obscurantisme van deze tijd. We zijn, aldus Kousbroek, op weg naar een regelrechte ramp.

Kousbroek heeft het nogal druk gehad met mopperen. Nu mopperde hij wel vaker, maar vroeger ging dat steeds gepaard met humor, kennis van zaken, en een aanstekelijk vertrouwen in de menselijke ratio. Nu moppert hij over zaken waar hij geen verstand van heeft, en uit niets blijkt dat hij er verstand van wil krijgen. Kousbroek kankert. Hij begrijpt niks van de handel (daarvan volgen een paar pijnlijke voorbeelden), weet niet wat een markt is en vermoedt daardoor enge blinde processen. Als er iets bijbleef van zijn stukken, die door NRC Handelsblad werden voorzien van het pompeuze etiket ‘cultuurdebat’, dan is het wel dat hij geen enkele originele observatie doet. Nooit haalt hij een interessant boek aan, nergens biedt hij een nieuw perspectief. Kousbroek heeft z'n huiswerk niet gedaan. Omdat hij zelf ondertussen gewiekst z'n eigen zaken behartigt, klinkt er een valse toon in z'n gekanker.

Eerst het gekanker. Kousbroek verwijt zakenlieden dat ze mensen onzeker en modegek maken om ze rommel te kunnen verkopen die ze niet nodig hebben. Je gelooft het bijna niet. Meer dan twintig jaar nadat Karel van het Reve afrekende met de slimmerikken die beweerden dat de mens van nature geen wasmiddelen, geen voetbal, geen tweede huis en zeker geen auto of kleurentelevisie wilde, komt dit bedorven Broodje Aap uit Kousbroeks mouw. Nederlands grootste cultuurdrager sinds Garmt Stuiveling bevindt de hedendaagse mens te licht voor de welvaart. Helaas geeft Kousbroek geen antwoord op de vraag die Van het Reve stelde: waar kan je de lijst verkrijgen met alle nodige en onnodige spullen?

Van het Reve wist het en iedere winkelier weet het: in een vrije markt kopen mensen geen dingen die ze niet nodig hebben. Ze zouden wel gek zijn. Zakenlieden hebben de macht niet die Kousbroek ze toedicht. Als hij echt gelooft wat hij zegt, waarom accepteert hij dan dat zijn uitgever verzuimt er voor te zorgen dat van elk van zijn boeken een miljoen exemplaren wordt verkocht? Waarom denkt hij dat de Faillissementswet bestaat? Zijn al die zakenlieden in 1929 dan per abuis van hun wolkenkrabber gesprongen? Waarom heeft Kousbroek geen Ford Edsel gereden, plakt hij z'n band niet met Finilec, wast hij niet met Nieuwe Omo, en smeert hij geen Morgen op z'n brood? Mensen kopen alleen waar ze behoefte aan hebben en bepalen zelf wat dat is,

[p. 21]

daarom faalt tachtig procent van de nieuwe producten die zakenlieden op de markt brengen. De Ford Edsel, Finilec, Nieuwe Omo en Morgen hebben het niet gehaald. De helft van de bedrijven die nieuwbakken zakenlieden beginnen gaat binnen drie jaar op de fles.

Het staat me bij dat Kousbroek ooit het verhaal aanhaalde van een Amerikaanse schreeuwlelijk, werkzaam in de reclame, die beweerde dat hij met een slimme campagne massa's elektrische naaimachines had verkocht aan Zuid-Amerikanen die helemaal geen elektriciteit hadden. Ik meen dat het Peruanen waren. Kousbroek was hevig verontwaardigd. Dit zou wel eens het moment kunnen zijn geweest waarop het anti-kapitalistische en anti-Amerikaanse virus zich in Kousbroeks hersens nestelde. Ik ga er daarom wat dieper op in.

Er klopt geen barst van dat verhaal. Waarom zouden Peruanen naaimachines kopen die ze niet kunnen gebruiken? Peruanen zijn niet achterlijk, die kijken wel uit. Het is verbazend dat het niet in Kousbroek is opgekomen dat het helemaal niet raar is dat er in Peru veel elektrische naaimachines worden verkocht; grote delen van dat land zijn immers geëlektrificeerd, en naaimachines zijn hele nuttige apparaten. Bij Kousbroek thuis staat misschien ook wel een naaimachine. Om z'n krankjoreme verhaal geloofwaardig te maken had die Amerikaanse schreeuwlelijk er een tamelijk luguber detail aan toegevoegd. Het ging, zei hij, om Peruaanse indianen. Zelfs dit opgelegde racisme schudde Kousbroek niet wakker.

Indien hij bijtijds ontwaakt was, dan had hij het verhaal kunnen herkennen als de rechtse pendant van de destijds onder West-Europese intellectuelen gangbare opvatting dat het communisme wellicht niet onmiddellijk in volle omvang behoefde te worden ingevoerd in West-Europa, maar dat het voor Zuid-Amerikanen een uitkomst was. Zuid-Amerikanen zijn immers heel anders. Dit was de opvatting waar Mario Vargas Llosa zich terecht zo boos over heeft gemaakt. Vargas Llosa is een Peruaan, maar dit terzijde.

Kousbroek had het verhaal over de naaimachines om nog een andere reden kunnen doorzien. Wat zeg ik: moeten doorzien. Die Amerikaanse schreeuwlelijk vertelde deze leugen niet zonder doel. Hij deed dat om zichzelf te verkopen. Hij verkocht zich als de man die alles kan verkopen, zelfs elektrische naaimachines aan Peruaanse indianen zonder elektriciteitsaansluiting. Zo doen verkopers dat, altijd is de koop die zij net hebben gesloten voor de poorten van de hel weggesleept (bekend is ook de man die vrieskisten verkocht aan Eskimo's, en zo zijn er talloze varianten). Kousbroek tuinde er in. De tweede reden voor die leugen was dat die Amerikaan wist dat mensen dit soort verhalen over domme indianen zo al niet gezellig en geestig, dan toch opzienbarend vinden. Dat Kousbroek ook hier intuinde is ontnuchterend. Rudy Kousbroek, de man die zoveel mythes te lijf ging en met zoveel verve alle burgerlijke goedgelovigheid aan de kaak stelde. Die een half leven besteedde aan het ontmaskeren van alle semi-racistische borrelpraat over Nederlands-Indië en daar schitterend over schreef. Rudy Kousbroek valt in dezelfde kuil. Het is om te snikken.

Toegegeven, soms lijken mensen inderdaad dingen te kopen die ze niet nodig hebben. De Kousbroek die ik heb bewonderd zou op zoek zijn gegaan naar het abstracte achter dit onbegrijpelijke. Hij zou Lead Us Into Temptation, The Triumph of American Materialism (1999) hebben gelezen, James Twitchells schaamteloos optimistisch boek vol onorthodoxe observaties, waarin ook voor haters van zakenlieden veel te genieten valt. Een aantal missers in dat boek neem ik op de koop toe. Twitchell legt uit waarom niemand iets koopt waaraan hij geen behoefte heeft. Het is een verklaring die Kousbroek wel zal kunnen overtuigen; hierna zal blijken dat hij zelf over een bepaald produkt ooit iets vergelijkbaars beweerde.

Winkelen, zegt Twitchell, is een culturele bezigheid. De dingen die mensen kopen zijn geladen met betekenissen van zingeving en verlossing. Mensen hebben namelijk behoefte aan zingeving en verlossing. Producten moeten eerst met die tekens opgeladen worden, en dat opladen gebeurt door vormgeving, verpakking en reclame. Het gaat hier overigens niet over de eerste levensbehoeften, want die worden, volgens Daniel Miller in A Theory of Shopping (1998) gekocht om de liefde. Zingeving, verlossing en liefde, het is de zoveelste adstructie van de wet van behoud van godsdienst. Misschien geen prettig idee wanneer je, zoals Kousbroek, meent dat als je maar goed genoeg je best doet uiteindelijk, op een mooie dag, iedereen uitsluitend naar wetenschap en kunst verlangt.

Zou Kousbroek denken dat hij zelf alleen din-

[p. 22]

gen koopt die hij nodig heeft? Het lijkt er in het ‘cultuurdebat’ inderdaad sterk op dat hij zichzelf houdt voor de uitzondering die de niet bestaande regel bevestigt. Hij moet zich daarvoor wel in een aantal bochten wringen - bochten waar Harry Mulisch niet voor zou schamen.

Ik heb Kousbroeks boekje De archeologie van de auto uit 1989 er op nageslagen. Daarin beschrijft hij hoe hij in het begin jaren zestig in Frankrijk een dozijn antieke auto's kocht. Een dozijn! Wat is het toch jammer dat Karel van het Reve die lijst met nodige en onnodige producten nooit heeft kunnen bemachtigen. We kunnen nu helaas niet uitsluiten dat het maximaal toegestane aantal antieke auto's wel eens onder de twaalf zou kunnen liggen.

Er staat in De archeologie van de auto iets dat James Twitchell, wanneer hij Nederlands zou lezen, zeker zou hebben geciteerd. Een automobiel is, aldus Kousbroek, ‘een soort boodschap, bestaande uit tekens - tekens van viriliteit, van macht, van bevrijding, van weelde, van sociale status, van libido’. Kousbroek slaat de spijker op z'n kop: het zijn de boodschappen die het doen.

Het rare is dat hij deze constatering in negatieve zin gebruikt. Hij vindt het maar niks dat een automobiel tekens behelst. Het is dan ook geen wonder dat hij bij de uitwerking van zijn semiotiek danig op z'n gezicht gaat. Wat is het geval? Kousbroek meent dat sportauto's, vrachtwagens, bestelwagens en militaire voertuigen geen tekens bevatten. Die zijn volgens hem niet gestyleerd. Want, zegt hij, bij mensen die deze spullen kopen hoeven geen irrationele koopmotiveringen en infantiele drijfveren bevredigd te worden.

Hier blijkt weer Kousbroeks onthutsende naïviteit. Hij weet niets van industriële vormgeving. Als sportauto's, vrachtwagens, bestelwagens en militaire voertuigen niet gestyleerd hoeven te worden, kunnen de fabrikanten van deze producten meteen duizenden mensen op straat zetten die zich met vormgeving bezig houden. Waarom doen zakenlieden dat dan niet, dat levert toch een enorme besparing op, het zijn toch rücksichtlose winstmakers? Het probleem is dat Kousbroek niet begrijpt waarom mensen dingen kopen.

Hij beseft ook niet waarom hij zelf dingen koopt. Dat blijkt wanneer we zien welke auto's Kousbroek mooi vindt. Hij zingt een loflied op de Citroën, vooral de 2cv prijst hij uitgebreid. En omdat Kousbroek uiteraard geen irrationele koopmotiveringen kent, zijn Citroëns volgens hem... niet gestyleerd! Ze bevatten, alsof de duvel er mee speelt, vrijwel geen vormtekens! ‘De 2cv is arm aan zulke tekens,’ zegt hij, ‘vandaar dat een bepaalde categorie mensen maar niet kon begrijpen waarom iemand er een wilde hebben’. Citroëns zijn kunstwerken volgens hem.

Toen ik dit herlas, bekroop me het gevoel dat hij dit misschien wel ironisch bedoelde, zoals hij in het ‘cultuurdebat’ z'n uitval naar de Verenigde Satans van Noord-Amerika ironisch had bedoeld. Maar ik geloof dat hij domweg niet begrijpt dat het industriële proces dat de 2cv voortbracht wel honderd totaal anders vormgegeven auto's had kunnen opleveren. Nauwelijks vormtekens, aan m'n hoela! Veel vormtekens, zeer doeltreffende vormtekens! Het rijden in een 2cv heeft niet voor niets kunnen uitgroeien tot een sociaal-cultureel statement van de eerste orde. Kousbroek verabsoluteert wat hij denkt en wat hem overkomt tot in het groteske. Wat hij denkt klopt bovendien niet. Het is je reinste Mulisch.

André Citroën gniffelt ondertussen in z'n graf. Weliswaar was hij al overleden toen de 2cv in productie werd genomen, maar zijn geest waarde nog in het bedrijf. André Citroën was een van gewiekste zakenlieden van de twintigste eeuw, met een groot talent voor stylering, reclame en marketing. Het lukte hem zelfs z'n naam in neonletters op de Eiffeltoren te krijgen. Deze schaamteloze commercialisering van de publieke ruimte deert Kousbroek kennelijk niet. Als zakenlieden dingen verkopen die hij mooi vindt, dan kunnen ze bij hem een potje breken.

Wat Kousbroek mooi vindt, is immers kunst. Wat andere mensen mooi vinden, zit vol infantiele vormtekens. Wat andere mensen mooi vinden, is rommel. Zakenlieden die rommel verkopen zijn hyena's.

Dit is natuurlijk vreemd, maar het kan nog vreemder. We zullen zodadelijk een categorie zakenlieden tegenkomen die Kousbroek zo hoog heeft zitten dat hij ze, in het jaar dat hij Tjoek wederom niet verfilmde, met omfloerste stem op de televisie eerde.

Vlees groeit niet in de supermarkt en het salaris dat Kousbroek bij NRC Handelsblad verdient, dat salaris wordt Kousbroek niet betaald door de loonadministratie in Rotterdam. Het zijn de klanten van NRC Handelsblad die z'n salaris be-

[p. 23]

talen. Als een heleboel abonnees een andere krant gaan lezen en veel bedrijven in een ander medium gaan adverteren, dan raakt Kousbroek z'n inkomen kwijt. De adverteerders hebben mensen in dienst, en ook die mensen krijgen hun salaris slechts in schijn door de loonadministrateur betaald. Ook zij raken hun baan kwijt wanneer hun klanten met z'n allen naar de concurrent gaan. Enzovoorts. Dat is de vrije markt. Dezelfde vrije markt waarvan Kousbroek als schrijver en journalist leeft. Een vrije markt bestaat immers wanneer mensen uit vrije wil hun eigendommen verhandelen. Als het Rudy Kousbroek niet was, dan zou je denken dat hij dit allemaal niet weet.

Maar hij is het wel en z'n eigen commerciële belangen behartigt hij goed. Toen ik de databank van NRC Handelsblad raadpleegde, bleek hij te behoren tot de groep medewerkers die de krant niet het recht heeft gegeven hun stukken op het web te zetten. Kousbroek heeft groot gelijk dat hij dat recht niet zomaar prijsgeeft, maar moet niet het kapitalisme verwerpen en met een vroom gezicht beweren dat er een grens is tussen toelaatbare en ontoelaatbare winst (waar ligt die grens trouwens?). Kousbroek klaagt over te hoge winsten van anderen maar streeft wel naar vergroting van z'n eigen winst. Hij lijkt op de vent die kuisheid predikt omdat alle seks leidt tot kinderverkrachting, maar zelf al jaren lang tevreden masturbeert. If you're so egalitarian, Kousbroek, how come you're so rich? Het is zoals Jean-François Revel schreef in het jaar dat Kousbroek Tjoek wederom niet verfilmde: een anti-liberaal is een magiër die zegt dat hij over het water kan lopen maar altijd met de boot gaat.

In zijn In Praise of Commercial Culture (1998),

[p. 24]

een bijzonder aardig boek waarin op rustige toon tientallen vooroordelen worden weggeschoffeld, besteedt de Amerikaan Tyler Cowen uitgebreid aandacht aan het wezen van de cultuurpessimist. De cultuurpessimist, zegt Cowen, is pessimistisch over wat hij niet begrijpt, en optimistisch over wat hij wel begrijpt. Zo is het met Kousbroek ook. Over klonen is hij niet bezorgd, over wat de markt met de cultuur gaat doen wel. Dat komt omdat hij de biologie heeft gevolgd en een door oefening getraind oog voor wetenschapsontwikkeling heeft. Over hoe een markt werkt en hoe het komt dat waar de markt vrij is in het algemeen welvaart en vrijheid van meningsuiting heersen - en elders niet -, daarover heeft hij nooit nagedacht.

Naar ik vrees heeft hij er ook nooit een goed boek over gelezen. Hij weet waarschijnlijk niet dat een aantal schrijvers er de laatste jaren op wees dat voor het goed functioneren van een vrije markt niet alleen de vrijheid van handel van belang is, maar vooral ook de mate waarin het eigendomsrecht af te dwingen is. Kijk, dat is nu een interessant denkbeeld. Als je met dat idee in je achterhoofd bijvoorbeeld de geschiedenis van de Islam en de dekolonisatie beschouwt, dan zie je een heleboel zaken anders. Een van degenen die hier een bijdrage leverde was de Peruaanse econoom Hernando de Soto. Hé, alweer een Peruaan! Een econoom nog wel. Waarschijnlijk zijn hij en Mario Vargas Llosa de enige Peruanen die niet zo dom waren een naaimachine te kopen waar ze niks aan hadden.

De literatuur en de kunsten bevinden zich sinds een paar eeuwen op de markt. Kunstenaars verkopen hun kunstwerken aan mensen die het vrij staat iets anders met hun geld te doen. Die mensen kunnen andere kunst of helemaal geen kunst kopen. Dit systeem heeft sinds de renaissance, naast veel troep, prachtige kunst opgeleverd. Dat is op het eerste gezicht misschien raar, want waarom zouden mensen kunst kopen? Dat hebben ze helemaal niet nodig. Maar het werkt.

Is er een alternatief voor de vrije markt voor cultuur? Het zou wel eens moeilijk kunnen worden de commandostructuur van Kousbroeks cultuurprotectoraat te bemannen. Politici? Staatssecretaris Rick ‘Blind Kind’ Van der Ploeg is inderdaad niet geschikt. Mag ik Kousbroek verder herinneren aan de gnuivende hoon waarmee de fractieleiders van de Tweede Kamer, wanneer ze gezamenlijk op reis waren, hun collega Frits Bolkestein bejegenden als die eens een belangrijke gezamenlijke maaltijd oversloeg om op z'n hotelkamer een boek te lezen? En aan het kamerlid Oudkerk, tevens medicus, die in het jaar dat Kousbroek wederom Tjoek niet verfilmde een filosoof met standpunten waarmee hij het niet eens was als sociaal gestoord bestempelde, omdat die filosoof te weinig op verjaardagsvisite ging? Lopen hem niet de rillingen over het lijf wanneer hij Ad Melkert hoort pleiten voor ‘een nieuw huwelijk tussen cultuur en politiek’ dat er op neer komt dat nu gemeenteambtenaren gaan beslissen hoe het met de kunst verder moet?

Het vergt een rooms-katholieke kerk, het meest succesvolle bedrijf uit de geschiedenis, om Kousbroek's commandostructuur te bemannen. Ook dan zullen meesterwerken de uitzondering zijn. Geef mij maar de Amerikaanse schilder die zei: ‘Sure, it would be fine to have a Ministry of the fine arts in this country. Then we would know where the enemy is’.

Zakenlieden zijn, als het eropaan komt, heus niet zo aardig, klaagde Kousbroek. Dat zijn zakenlieden inderdaad niet. Waarom zouden ze ook? Zijn kunstenaars, politici en bureaucraten dat wel? Het prettige van zakenlieden is dat ze streven naar zoveel mogelijk winst. Dat maakt ze voorspelbaar. Wat zakenlieden voor cultuur doen, ondernemen ze niet uit goedheid, maar uit slechtheid. Uit winstbejag. Valt ergens geld te verdienen dan zal er een zakenman opstaan die het gaat proberen, vandaar het grote aantal faillissementen. Zo waren er zakenlieden die de opruiende Voltaire drukten (ja sterker, de hele Verlichting werd bekostigd door zakenlieden die hun geld verdienden met het drukken van porno en de winst investeerden in de revolutionaire werken van de philosophes, lees de historicus Robert Darnton er maar op na). Zo waren er zakenlieden die de liederlijke impressionisten kochten en doorverkochten. En er waren zakenlieden die de vulgaire Miles Davis op de plaat zetten. De meeste grote kunstenaars waren trouwens zelf hele knappe zakenlieden.

Kousbroek hoeft niet bang te zijn dat z'n boeken niet herdrukt zullen worden. Er is geen systeem denkbaar waarin de kans groter is dat zijn werk tot in lengte van dagen herdrukt wordt dan het kapitalisme. De klacht van de vijftiende-eeuwse clerus die hun greep op het geestelijke le-

[p. 25]

ven ging verliezen, is Kousbroeks beste garantie. De drukpers is een hoer, zeiden de priesters, en ze hadden gelijk.

Pas als de drukpers geen hoer is, wordt het tijd je zorgen maken of de literatuur en de kunst niet ten onder gaan in de dictatuur van ambtenaren en geestelijken, of in de tirannie van de burgerlijke smaak. Dat laatste is niet onbelangrijk. Wanneer alle verstandige mensen een prachtboek van Connie Palmen kopen, dan zal er altijd een stel gekken zijn dat een ander boek wil. Bijvoorbeeld een boek van Kousbroek vol moeilijke woorden. Weer een andere gek gaat ze dat boek dan verkopen.

Moet je daarom geloven in de vrije markt? Ach, wie gelooft er eigenlijk in de vrije markt. De makers van een vpro-documentaire (nou ja: propagandafilm) over de gevaren van de globalisering klaagden onlangs dat ze niemand voor de camera hadden kunnen krijgen die de vrije markt wilde verdedigen. Volgens mij waren ze gewoon lui en hadden ze geen zin zich echt in de materie te verdiepen - het soort luiheid dat Kousbroek met zijn bijdrage aan het ‘cultuurdebat’ salonfähig maakt. Maar het is waar, veel mensen die in de heilzame werking van de vrije markt geloven, hoeven er niet te zijn. Wanneer ze maar geloven in de heilzame werking van wat ze kopen. En van wat ze verkopen. Als Kousbroeks uitgever standruimte huurt op de boekenbeurs van Frankfurt, en Kousbroeks rechten aan een winstmaximaliserende Amerikaanse uitgever verkoopt, dan schrompelen ook Kousbroeks bezwaren tegen de vrije markt ineen, wed ik. Dat is voldoende.

Als Rudy Kousbroek niet oppast wordt hij om meer dan een reden de Harry Mulisch van

[p. 26]

deze tijd. Ik bedoel de Harry Mulisch die juichte, iedere keer wanneer een man met een geweer een Cubaanse straathandelaar brodeloos maakte. En graag had gezien dat dit ook gebeurde in Peru.

Wat deed Kousbroek nog meer in het jaar dat hij Tjoek niet verfilmde, behalve kankeren op zakenlieden? Hij maakte samen met Hans Keller een film over de ‘Hofreis’, de reis die Nederlanders in dienst van de Verenigde Oostindische Compagnie jaarlijks moesten maken om er voor te zorgen dat de handel met Japan kon blijven vloeien. Het werd een mooie film (en het leverde een even mooi boek op), maar er was iets vreemds. Je zou verwachten dat Kousbroek die Hollandse zakenlieden er wel goed van langs zou geven. Waren het immers geen culturele onbenullen die er niet voor terugdeinsden in de Bijbel te spugen en voor de Shogun te dansen als ze er maar aan konden verdienen?

Maar niets daarvan. De hele film zat zakenliedenhater Kousbroek in een gekreukelde ijscobroek te zwijmelen bij iedere dikke boom waar Hollandse zakenlieden lang geleden Japanse thee hadden gedronken of naar de hoeren waren gegaan. Als ze maar lang genoeg dood zijn deugen zakenlieden kennelijk wel. Of als ze dingen hebben verkocht die Kousbroek mooi vindt, zoals het reclamegenie André Citroën deed. Hebben ze dingen op de markt gebracht waar Kousbroek zich aan ergert, bijvoorbeeld baseball-petjes en gymschoenen, dan zijn het schoften.

Kankeren en zwijmelen, en vooral je hersens niet gebruiken. Het is wat de burgerman doet. Kousbroek klaagt in het ‘cultuurdebat’ over alle meesterwerken die door de schuld van commercie niet zijn ontstaan. Hij noemt ook de vreselijke rol die de farmaceutische industrie speelt. Welnu, wanneer de farmaceutische industrie dezelfde graad van ontwikkeling had gehad als ze nu heeft, dan hadden Mozart, Schubert, Keats, Brontë en Schiele tientallen jaren langer geleefd. Over niet gemaakte meesterwerken gesproken! Al dat weggevaagde talent omdat er nog geen goeie geneesmiddelen waren.

Een meesterwerk dat naar ik vrees nooit zal verschijnen is Kousbroeks verfilming van Tjoek. Nederland bulkt zodanig van het geld dat het zelfs Leon de Winter bijna was gelukt miljoenen te vergaren voor een paar fata morgana's. Nog nooit zijn er zoveel films verschenen, en Kousbroek zeurt over de vrije markt die het ontstaan van meesterwerken tegenhoudt. Maar het komt niet door de commercie dat hij Tjoek niet verfilmt. De hegemonie van Hollywood is de schuld van Kousbroek.

Ach, als hij eens kon ophouden met kankeren en zwijmelen, kon stoppen met huichelen en stiekem rijmelen. Als Kousbroek weer eens een meesterwerk kon maken. Tjoek verfilmen! Ach, als dat eens kon.