Hollands Maandblad. Jaargang 2000 (626-637)

[p. 8]

Koelelementen
door F. Willemsen

Het was Edna van vijfhoog.

De mensen uit de flat noemden haar de Fantast. Of Edna van De Telegraaf: boordevol verhalen die je eerst moest aftoppen voordat je ze kon geloven. Verhalen over Amerika waar ze had gewoond, over Amsterdam en het café dat ze daar had, de bekende Nederlanders die bij haar thuis over de vloer kwamen, over haar ex-man die directeur was geweest van een grote luchtvaartmaatschappij. Alleen over de oorlog vertelde ze nooit iets.

Voor het stoplicht tikte ze op mijn schouder. Ik wist dat zij het was, ik had haar voor de etalage van de juwelier zien staan.

‘Zeg dat je koelelementen hebt,’ zei ze.

Ik keek haar vragend aan. Koelelementen? Was het een grap die ik niet vatte? Een eufemisme? Edna had vaak last van opvliegers, of iets wat erop leek. Extreme hitteaanvallen, die ze bestreed met een opvouwbare zijden waaier. Met een snelle hand liet ze hem voor haar gezicht heen en weer wapperen. Ze droeg hem overal met zich mee, zoals een timmerman zijn duimstok. Misschien had ze meer afkoeling nodig. Van een koelelement.

‘Wat zeg je?’ zei ik.

‘Zeg dat je koelelementen hebt, alsjeblieft.’

Koelelementen, ik had het goed verstaan. Wat moest ze voor het stoplicht midden in de herfst met koelelementen? En wat waren dat?

Edna was joods en had in de oorlog haar portie gehad. Erger kon het niet. Alles wat haar daarna was overkomen, was erbij in het niet gevallen en had haar niet gedeerd. Het leven na de oorlog was een makkie geweest. Voor de toekomst haalde ze haar schouders op.

Het was heel erg geweest, dat wist iedereen. Maar niemand wist wat ze meegemaakt had en niemand waagde het haar ernaar te vragen. Dan zou ze instorten. Krankzinnig worden, of zelfmoord plegen, daar twijfelde niemand aan. Dat wilde niemand op zijn geweten hebben.

Ze praatte er met niemand over, alleen met haar hondje. De buren hoorden haar ieder jaar op 4 en 5 mei huilend tegen iemand praten. Het moest haar hondje zijn. Ze hoorden het ook als er een oorlogsfilm op de televisie was geweest, of een documentaire over de oorlog.

‘Koelelementen?’ zei ik. ‘Heb je het zo warm dan?’

‘Nee, schat,’ zei ze. Ze zou met haar hondje in een draagdoek op haar borst met het vliegtuig naar haar dochter in Amerika te gaan. Die koelelementen had ze nodig voor onderweg.

‘Is het een soort koelbox?’ vroeg ik. ‘Voor blikjes fris?’

Dat was het niet. Ze vertelde wat het was, maar ik verstond haar niet goed. Een tram reed hard bellend door de bocht. Koelelementen waren zakken om ijsklonten in te doen, begreep ik. Die waren nergens te koop. Overal was ze geweest: Hema, Blokker, V&D en Megapool.

‘Ik heb ze ook niet,’ zei ik. ‘Ik ken ook niemand die ze wel heeft.’

Het licht sprong op groen.

We staken over.

‘Ook last van cockroaches?’ vroeg ze aan de overkant. ‘Kijk maar uit, voor je het

[p. 9]

weet zitten ze overal. Het zijn net luizen.’ Meer zei ze niet, maar je kon aan haar ogen zien dat ze aan de oorlog dacht. Die blik was een kampblik, zo noemde ik die. Ze wist er natuurlijk alles van, van luizen. In het concentratiekamp wemelde het ervan, geen mens die ze niet had.

Edna liet zo nu en dan tussen neus en lippen een Amerikaans woord vallen als ze met je praatte, ze had vijftien jaar in Florida gewoond. Daar was ze trots op, en iedereen mocht het weten. Het was nooit een hele zin, alleen maar een enkel terloops woord, dat juist omdat het zo terloops was extra opviel. Haar oorlogsverleden was ook voortdurend op de voorgrond aanwezig, met dit verschil dat het zich ongewild aan haar opdrong en haar kwelde. Een terloops woord, meer zei ze er niet over, áls ze er iets over zei.

Er heerste een kakkerlakkenplaag in de flat. Op het informatiestencil van de gg&gd op het prikbord beneden in de hal van de flat stond dat het om de Duitse kakkerlak ging. Die was bruin en klein. ‘Niet zwart en dik, zoals de kakkerlakken in uw vakantielanden.’ In sommige flats waren kakkerlakkenlokdoosjes geplaatst. In de gangen was gespoten met mild gif.

‘Het schijnt dat ze uit Duitsland komen,’ zei Edna. ‘Heb je het gelezen?’

Ik knikte. De gg&gd had bij mensen bij wie ze over het aanrecht liepen ook nog gespoten. ‘Als je wilt, komen ze ook bij jou spuiten,’ zei ik. ‘Het telefoonnummer staat op het prikbord.’

Edna wilde lokdoosjes hebben, beslist geen gif. ‘Geen gif,’ zei ze. Met weer die kampblik in haar ogen.

Voordat we allebei een andere kant op gingen zei ze iets dat ik niet goed verstond. Ik dacht dat ze ‘rotoorlog’ zei.

‘Wat zeg je?’ vroeg ik.

Ze herhaalde wat ze had gezegd.

‘Wordt vervolgd,’ hoorde ik nu.

Ik had het weer niet verstaan. Zei ze nu ‘rotoorlog’, of ‘wordt vervolgd’? Het kon allebei.

‘We zijn nog lang niet van ze af,’ zei ze nog over haar schouder. Dat verstond ik goed. En weg was ze.

De mevrouw aan het eind van de gang had op advies van de uitvinder, zo werd hij genoemd, op zevenhoog een scheut bleekmiddel op het zeil voor haar deur gegoten. Rechtstreeks uit de fles, dop eraf en hup met een lange arm recht vooruit. Op het rode linoleum, dat meteen oranjegeel was uitgebeten. Een grillige, knoestige vlek. Alsof Jackson Pollock aan het werk was geweest, verf had laten druipen op een op de grond liggend doek. Die dansachtige bewegingen van de klodders extra dikke bleek, die gele verfstroom die zich een weg door de gang had gekronkeld.

De mevrouw schuin tegenover haar had haar voorbeeld gevolgd en ook naar de fles gegrepen, iets minder scheutig. Ook een uitgebeten geeloranje vlek voor de deur, kleiner. Het leek net alsof er een klein hondje of een kind voor haar deur een plasje had gedaan en dat iedere dag op dezelfde plek deed. Het kon ook een kindertekening zijn. Van een kind dat zijn kwast in de gele inkt had gedoopt en met een polsknik dikke druppels op de grond had laten vallen. Om er meteen daarna met een rietje iets moois van te blazen.

De uitvinder zat vol goede ideeën.

De oude mevrouw van eenentachtig in het midden van de gang had op zijn advies een wit laken over de drempel gespannen en een kommetje ammoniak voor haar deur gezet.

De meneer aan het begin van de gang had na een tip zijn drempel verhoogd en peper voor zijn deur gestrooid.

[p. 10]

‘Ze kruipen onder de deur door naar binnen,’ had de uitvinder tegen hem gezegd. En: ‘Denk maar niet dat ze eerst aanbellen en vragen of ze alsjeblieft binnen mogen komen.’ Nog een tip: ramen open. Hou het huis koel, daar houden kakkerlakken niet van, van kou.

Edna raadde hij aan ventilatoren te gebruiken, dan hoefde ze niet bang te zijn dat haar hondje uit het raam zou springen. Ventilatoren? Daar wilde Edna niets van weten. Ze had hem met een vreemde blik in haar ogen aangekeken en gezegd dat ze niet van plan was zich dood te laten schieten. Hij begreep het niet, hij was van na de oorlog. Hij wist niet dat de ss een grote ventilator aanzette, die veel lawaai maakte en als geluiddemper diende, als ze een gevangene doodschoten.

Ik kwam Edna bijna nooit op straat tegen. Ik kende haar uit de lift.

Ik woonde op zeshoog, schuin boven haar.

Op haar deur hing steeds een andere wereldstad bij nacht. Een plaat met hoge torens, veel lichtjes en imposante gebouwen, die ze regelmatig verwisselde. In het midden van die platen spaarde ze altijd met een nagelschaartje een rond gaatje uit voor het wakend oog in de deur. Het oog moest dag en nacht openblijven.

Iedere ochtend ging ik met de lift naar beneden om de krant uit mijn postvak te halen. Dat deed ik op gympjes, Edna kon het geluid van stampende voetstappen boven haar hoofd niet verdragen. Zelf liep ze altijd op Zweedse houten klompschoenen, langzaam en met veel lawaai.

Bijna iedere ochtend kwam ik haar tegen in de lift. Ze liet op dat tijdstip haar hondje uit. 's Nachts en als het regende ging hij op de kattenbak.

Het was een verschoten roodoranje hondje van ongeveer veertig centimeter. Een levende handtas die je in de tram op schoot nam en in de kroeg voor je op de bar zette. Een pockethond. Met een spitse snuit en korte poten, waar hij als een pasgeboren veulentje wankel op stond. Met een altijd likkend tongetje uit zijn bek en een trillend lijfje. Hij heette Max, genoemd naar Max Tailleur, een beroemde cabaretier van vroeger met veel jodenmoppen in zijn repertoire. Edna's idool.

's Middags als ik de post haalde, kwam ik haar ook vaak tegen. Dan zonder hondje.

Een paar dagen nadat ze me voor het stoplicht had aangesproken was het weer raak.

We stonden in de lift, Edna, Max, ik en een mevrouw die we niet kenden. De lift ging eerst naar zevenhoog, waar de mevrouw uitstapte, en daarna naar beneden.

Zoals altijd zei ik iets liefs tegen Max, zakte door mijn knieën en gaf hem een snelle aai. En terwijl ik dat deed, wierp ik hem een tedere blik toe. In het begin deed ik dat alleen voor Edna, die zoveel van hem hield. Ik moest wennen aan dat hondje, ergerde me eerst aan hem. Dat gekras van die nagels op het liftzeil, alsof hij op de ijsbaan stond. Die onvaste wijkende krukkenpoten. Altijd hetzelfde pootje dat hij zenuwachtig terugtrok in zijn poging overeind te blijven staan. Maar ik was hem blijven aaien, had keer op keer iets liefs gezegd en hield niet op met tedere blikken werpen. Waarna ik hem steeds leuker en liever was gaan vinden. Noem het gedragstherapie. Zo kan het ook.

‘Hij is ook niet groot, hè?’ zei ik. ‘Komt dat nog later? De groei?’

‘Het is een zij,’ zei Edna. ‘Ze is al elf.’

Max stak haar pootje uit, dat ik vastpakte.

‘Ze denken altijd allemaal dat ze een pootje geeft,’ zei Edna, ‘maar ze wil alleen maar laten zien dat ze een zeer pootje heeft gehad.’ Max was vroeger mishandeld en met een hondenzweep geslagen. Haar pootje was op vijf plaatsen gebroken geweest. Het was in Amerika gebeurd. Edna had gehuil gehoord, het kwam uit het huis van de buren. Het was geen baby, dat wist ze zeker. Ze had ingebroken en Max gevon-

[p. 11]

den, opgesloten in een smalle donkere kast, afgemat. Het was huisvredebreuk, waar ze voor had moeten zitten.

Max keek naar me op.

‘Wat is ze vrolijk vandaag,’ zei ik.

‘Dat lijkt maar zo, ze doet alsof,’ zei Edna. ‘Omdat ik boos op haar ben, probeert ze het bij een ander. De bitch.’

De lift deed vierhoog aan, waar niemand instapte.

‘Ze wordt zo licht,’ zei Edna bezorgd.

‘Wat erg,’ wilde ik zeggen. Of: ‘Nu je het zegt, ze is inderdaad mager geworden. Is ze ziek? Heeft ze iets onder de leden?’

Maar ik hoefde niets te zeggen, Edna was me voor. ‘Licht van kleur,’ zei ze. ‘Terwijl ze zo mooi rood was. Iedereen maakte foto's van haar. Auto's stopten er speciaal

[p. 12]

voor, ook al was het stoplicht groen. Alleen maar om een foto van haar te kunnen maken. In de rij stonden ze voor haar, zo mooi rood was ze. Echt waar. Nu durft ze niet meer op de foto, al kreeg ze geld toe. Net als haar vrouwtje.’

Edna liet zich nooit fotograferen. Het had met de ss te maken. Die schoot mensen door hun achterhoofd, terwijl ze voor de lens van een fotoapparaat stonden in de veronderstelling dat er een foto van hen gemaakt werd. De buren hadden het haar aan Max horen vertellen toen ze op een avond bij haar op bezoek waren en Edna na een paar glaasjes opeens met een snik met Max in haar armen de keuken in was gelopen.

‘Daar zijn we weer,’ zei ik tegen Max toen we beneden waren.

Max bleef in de lift staan.

‘Madam is net wakker,’ zei Edna op z'n Amerikaans. Madam.

‘Lekker geslapen, Maxie?’ vroeg ik.

‘Zeg maar ja,’ zei Edna tegen Max. ‘In mama d'r bed.’ Ze liep de lift in, terwijl ik de deur openhield. ‘Kom schat,’ zei ze tegen Max.

Max kwam.

's Middags stapte ze met een hoofd vol plastic krulspelden de lift in. Ze knipte haar haren altijd zelf. Ze gruwde van kappers. Meestal lukte het, maar soms ging het mis. Dan had ze een kale plek geknipt, of schemerde haar schedel door haar haren heen en moest ze wel naar de kapper. ‘Heb je weer zitten hakken?’ zei hij als ze binnenkwam. Waarna de hele zaak lachte, en Edna het hardst. Meestal kon hij er niet veel meer aan doen, knipte hier en daar wat pieken weg. Daar rekende hij dan niet het volle pond voor. Geen volwassenentarief, maar het kindertarief. Het kwam ook voor dat ze het zo erg verknipt had dat iedereen dacht dat ze een chemokuur had ondergaan. Een bestralingshoofd. Dan kon de kapper niets meer voor haar doen en hoefde ze niets te betalen. Dan waste hij het en föhnde het.

Edna en Max hadden dezelfde kleur haar. Verder leken ze niet op elkaar. Zij verfde het. Ze leken nog het meest op elkaar als Edna's haar uitgegroeid en vervaagd was.

Ze had een strakke legging en een T-shirt aan.

‘Ik heb al twee dagen achter elkaar een rouwkaart gehad,’ zei ze. ‘Kijken of er vandaag weer een ligt.’ Ze zuchtte. ‘Alle joden sterven uit.’ Ze viel stil, even maar. Waarna ze zei: ‘Ik moet nog tien jaar.’

De lift stopte op tweehoog. Niemand stapte in. Meneer Voorthuizen, die suikerziekte had en van wie twee tenen geamputeerd waren, had weer een slechte dag. Dan sloeg hij aan het pesten. Speelde met de liftknoppen, drukte ze allemaal in. Van de zevende naar de vierde, naar de zesde en de vijfde en weer terug naar de vierde. Of hij deed op alle verdiepingen de ramen open, draaide de verwarmingen uit. Gisteren had hij de kakkerlakkenlokdoosjes verstopt die her en der op de gang stonden. Zestig jaar was hij.

Hij liep altijd in een korte broek en een overhemd met korte mouwen, geitenwollen sokken in sandalen, of het nu zomer was of winter. Hij raakte niet uitgepraat over zijn onverwerkte verleden. Hij was een ongewenst kind. Dat was het eerste dat hij zei als hij zich aan een nieuwe flatbewoner voorstelde en die op de thee uitnodigde. Meteen daarna zei hij - vaste prik - dat zijn moeder vroeger de broek aanhad en dat hij blij was dat ze dood was. Eindelijk van haar af, dacht hij toen ze stierf. Maar dat leek maar zo, want zijn haatgevoelens werden na haar dood alleen maar sterker.

Hij was erbij geweest toen ze stierf. Het was in de keuken gebeurd. De politie verdacht hem in eerste instantie van moord, totdat de arts kwam en een natuurlijke dood vaststelde. Vlak na de begrafenis moesten zijn twee tenen eraf. In het ziekenhuis na de operatie had hij geprobeerd met insuline zelfmoord te plegen.

Nog een kopje thee?

[p. 13]

Zijn ex-vrouw had, zei hij, een spraakgebrek: ze kon geen ‘nee’ zeggen. Vooral niet tegen haar zoontje van vier, die de gesel van de buurt werd genoemd. Koekje erbij?

‘Ik moet nog tien jaar,’ zei Edna weer, toen de lift weer in beweging kwam. ‘Voor haar.’

‘Haar?’ zei ik.

‘Voor Max,’ zei ze. ‘Ze heeft een hartruisje.’

We stapten de lift uit.

Voor de postvakken liet ze me zien, met haar ene hand tussen mijn borsten en de andere boven mijn rechterlies, hoe Max iedere nacht uitgestrekt op haar lag. Tot hoever haar pootjes kwamen.

Edna had geen post vandaag.

We stapten de lift weer in.

‘Ik voed haar,’ zei ze, ‘en ik poets haar tanden. Daar heeft iemand anders geen geduld voor. Vroeger ging ze ook onder de douche, maar zover krijg ik haar niet meer. Dat vertrouwt ze niet - groot gelijk. Zo baasje, zo hondje. Mij krijgen ze er ook met geen stok onder.’

Ze drukte op de knop met de 5, daarna op de 6. ‘Zesde, lieverd?’

‘Ja,’ zei ik.

‘Ze kan me niet missen.’ Vorig jaar, zei ze, was ze ook naar haar dochter in Amerika geweest. Toen ze aankwam had ze meteen Max opgebeld, die bij de buren was. Bij het horen van haar stem begon Max te huilen, hield niet op. Pas nadat de buren Max een T-shirt van haar hadden voorgehouden en ze de geur van haar vrouwtje had opgesnoven, was ze weer rustig geworden. En wist ik hoe intelligent ze was? Dat ze iedere dag brokjes uit haar etensbak naar de troetelbeesten op de bank bracht? En vorige week had ze buiten haar pootje opgetild en net gedaan alsof ze moest plassen. Alleen maar om haar te plagen en in de kou te laten wachten. ‘Lief, hè?’ zei ze. ‘Ze regelt mijn leven. Het is een secreetje, maar ik hou van haar.’

De lift stopte.

‘Wacht even,’ zei ze terwijl ze uitstapte. Ze hield met haar voet de deur van de lift open. ‘De uitvinder geeft morgenmiddag een demonstratie. Iedereen komt. Hij heeft iets bedacht om kakkerlakken te vangen. Of je ook komt.’

Diezelfde middag ontsnapte Max.

Edna had een praatje gemaakt met twee stadswachten, Max in haar armen. Heel even had ze haar op de grond gezet. De ene stadswacht zag haar weglopen. ‘Waarom lijn je haar dan ook nooit aan?’ zei de andere stadswacht.

Met een vies gezicht keek ze hem aan en zei: ‘Aan de lijn? Hitler is dood.’ En weg was ze, achter Max aan. Ze schopte al lopend haar klompschoenen uit. Rende om de flat heen, nog een keer, twee keer om het stadsdeelkantoor en nog een keer om de flat. Geen Max, alleen de huisarts die voorbijreed op zijn fiets.

‘Aan de wandel, Fanny Blankers-Koen?’ riep hij.

Misschien was Max gewoon naar huis gegaan, dat deed ze vaker. Zo slim was ze wel.

Thuis was Max niet, gauw weer naar buiten. ‘Wie is Fanny Blankers-Koen?’ vroeg ze in de lift naar beneden aan een mevrouw die ze niet kende.

Ze liep op blote voeten over het fietspad langs de vierbaansweg om de hondenuitlaatstrook heen. Het was een rechthoekig grasveld, het drollenveldje genoemd. Ze stak het over, gleed uit, viel op haar knieën, stond op.

‘Max, meisje, eten!’ riep ze. En: ‘We gaan een dutje doen, lieverd. Vrouwtje is een beetje moe. Waar ben je?’ Ze schreeuwde. ‘Schat, waar ben je?’

Ze gaf het niet op. Uren liep ze er, en later op de middag weer uren, en 's avonds weer, terwijl ze het haar toen allang verteld hadden van Max. Ze liep maar door.

[p. 14]

Max was dood.

Het echtpaar van zevenhoog, altijd een grote koffer op wieltjes bij zich, altijd vertrekkend of thuiskomend, had haar gevonden. De man trok de koffer. ‘Ik ben nou al moe,’ zei hij als hij op de dag van hun vertrek de koffer de lift in reed.

De vrouw van dat echtpaar hoorde Max huilen toen de lift op de derde stopte. Klaaglijk kermen was het.

Haar man hoorde het ook. ‘Maxje mist het vrouwtje zeker,’ zei hij. ‘Is ze al naar Amerika?’

Zij vertrouwde het niet. Het kermen ging over in gepiep. Het had steeds krachtelozer geklonken. Snel drukte ze op de knop voor de vijfde verdieping en stapte daar uit. Haar man ging met de koffer door naar de zevende.

Ze liep door de gang, legde haar oor tegen Edna's deur en tegen de deur van de opbergkast aan het eind van de gang naast de brandtrap. Ze keek omhoog. Het gehuil kwam van boven, opeens wist ze het zeker. Het kwam van boven, van de zesde of de zevende etage. Op datzelfde moment hoorde ze haar man roepen.

Hij had haar gevonden.

Het was voor de deur van de uitvinder gebeurd.

Daar lag Max uitgestrekt op een lijmplank. Ze was uitgegleden op de uitvinding van de uitvinder en er muurvast met haar pootjes en buikje aan blijven plakken. Omringd door kakkerlakken. Ze maakte nauwelijks nog geluid, ademde bijna niet meer en piepte met een vissenmondje.

Ze had meteen de dierenambulance gebeld. Eerst spraken ze samen af dat Edna Max zo niet mocht zien. Ze moesten haar sparen.

De dierenambulance was er binnen een kwartier.

Ze brachten Max op de plank met de ambulance naar een dierenarts. Er was nog een plank, kleiner. Die stond op het balkon van de uitvinder en hadden ze ook mee naar de dierenarts genomen. Daarop was een muis de hongerdood gestorven, een klein pluizenbolletje was ervan over, meer niet. Op datzelfde plankje zat een duif vast, die leefde nog. Afgemat en uitgeput. De dierenarts had met chemicaliën geprobeerd zijn vleugels en borst van het plankje te trekken. Maar de huid was te dun en het gevaar van vergiftiging te groot. Max' huid was dikker en beter bestand tegen de giftige lijmoplossing. Ze werd bevrijd, maar was een halfuur later gestorven. Het was haar hart. Het echtpaar was erbij geweest toen ze stierf.

Daarna pas vertelden ze het aan Edna, die even stil was blijven staan en gauw weer doorliep. Holle ogen, grauw gezicht.

Ze bleef de hele avond rondjes om de flat lopen en om de hondenuitlaatstrook. Rende over het fietspad langs de vierbaansweg. Stak haar vuisten op naar de automobilisten, die vroeger speciaal voor Max waren gestopt, ook al was het stoplicht groen. Alleen maar om een foto van haar te kunnen maken, zo mooi rood was ze geweest.

Ze huilde en schreeuwde, stak de weg over en liep met haar armen wijd in de afrastering van de zonne- en speelwei van het zwembad, gaas met een strook prikkeldraad erboven. Veerde terug. Nam een aanloop en liep opnieuw met haar armen wijd in de afrastering, en nog een keer, en nog een keer. Maar die stond niet onder hoogspanning. ‘Rotmoffen,’ riep ze steeds. ‘Rotmoffen.’

Had ze een kaal hoofd? Had ze weer zitten hakken? Had ze zichzelf met de tondeuse kaalgeschoren?

‘Rotmoffen, rotmoffen.’

Ik zag het goed, ze was kaal.

De auto's raasden voorbij. En stopten alleen voor het stoplicht.